از تزكيه درون تا تصفيه برون آخرين قسمت

 

از تزكيه درون تا تصفيه برون
آخرين قسمت‏

غلامرضا گلى زواره‏

به صلابت كوه به لطافت باران‏

امام در عرفان حماسى خود با معنويت قيام كرد و رابطه تنگاتنگ اين دو را بيان داشت و تبلور اجتماع عرفان و حماسه در تمامى ابعاد شخصيت ايشان مشاهده گرديد. امام در حالى كه حشمت، وقار و ابهت خيره كننده و كم مانند داشت حالتى از معنويت در سيمايش درخشندگى داشت كه از اين جهت با درك منحصرش آدمى به آرامش و امنيت خاطر مى‏رسيد. در حالى كه تحمل نگاه نافذ و شكافنده‏اش آسان نبود گرمى، مهر و عطوفتى كه در چشمانش موج مى‏زد چنان انسان را مجذوب مى‏ساخت كه چه بسا فراموش مى‏كرد در مقابل مردى خارق‏العاده با قدرتى شگفت‏انگيز قرار دارد. آن شخصيت بزرگ با تمامى اقتدار و عظمتى كه قدرتهاى جهان از شنيدن نامش به هراس مى‏افتادند. آن قدر رئوف بود كه وقتى با كودكان مواجه مى‏گرديد به آنان سلام مى‏نمود و حتى سهم اين نوباوگان را در پيشبرد نهضت اسلامى فراموش ننموده و از آنان تشكر نموده‏اند.(1) اگر هم مى‏خواستند به اطفال تذكرى دهند شخصيت آنان را تكريم مى‏نمودند و اجازه نمى‏دادند عزت نفس بچه‏ها مورد خدشه و نقصان قرار گيرد.
گمان نمى‏رود در همدردى و تشخيص زبان واقعى مردم و بيان عمق انديشه‏هاى آنان كسى چون امام پيدا شود كه چون پدرى مهربان و با چهره‏اى سرشار از محبت و صفا به خواسته‏هاى آحاد مردم توجه كند و براى غمخوارى آنان و گره‏گشايى از مشكلاتشان تلاش نمايد. امام در حالى كه در مقابل ابرقدرت‏ها و دشمنان گوناگون داخلى و خارجى دلى به استقامت كوههاى پولادين و بلكه با صلابت‏تر از آنها دارد، در برابر مردمان رنج ديده و ستم كشيده و مسلمان چنان خاضع و نرم مى‏گردد كه با ديدن مناظر غم‏آلوده و صحنه‏هاى مصيبت بار از زندگى محرومان اشك تأثر به صورت پرصلابتش جارى مى‏گردد و وسعت اين قلب به اندازه‏اى مى‏شود كه در ملاقات با مردم و گوش دادن به خواسته‏هاى آنان و نيز در خدمت بى‏شائبه به طبقات جامعه هرگز احساس خستگى نمى‏كند و كوشش ايشان همواره بر اين واقعيت استوار بوده كه بين او و مردم هيچ مانعى و حاجبى نباشد و يا چيزى از امّت مسلمان مكتوم نماند.(2)
امام در ابراز محبت به ديگران هيچ ملاكى جز رضايت حق نداشتند. اشتياق ايشان صبغه‏اى الهى داشت و خدمت به مردم نيز از منظر امام نوعى عبادت و تقريب به حق تلقى مى‏گرديد. او كه در برابر مردم اين قدر فروتنى از خويشتن بروز مى‏داد بر اين باور بود كه آدمى داراى آن چنان منزلتى است كه اگر بخواهد در مقابل همچون خودش سر تسليم و ذلت فرود آورد و از غير خدا هراس داشته باشد دون از شأن اوست. خود را خوار و بى مقدار نموده است از اين رو با جرأت و علم به قدرت نظامى سياسى آمريكا فرمود: «امريكا هيچ غلطى نمى‏تواند بكند». در مقام تربيت و ارشاد فرزندان، شاگردان و مريدان خويش امام آنان را به نماز شب كه از بهترين راههاى تزكيه است توصيه مى‏نمودند و هم آنان را به كوشش و مبارزه و قرار گرفتن در جبهه‏هاى حق براى محو باطل فرا مى‏خواندند و بدين گونه ثابت نمودند جمع بين زهد و تقوا خدمت و مسؤوليت اجتماعى امكان دارد و خود هم به نحو اكمل اين گونه بودند.
حماسه آفرينى قهرمانان، جامعه را به سوى كمال مطلوب سوق مى‏دهد و روح دلاورى را در افراد جامعه تقويت مى‏كند و ساحت و غايت آن بهبودى جنبه معنوى انسان است، عرفان نيز اين گونه است و عرفاى راستين تلاش مى‏نمايند تا جامعه را از تعلقات فناپذير و امور ناپايدار و هواهاى نفسانى برهانند و افراد را به ساحل سلامت، هدايت و سعادت برسانند. بنابراين، اين دو اگر چه عرصه‏هاى مختلفى دارند ولى اشتراكاتى هم در آنان قابل مشاهده است، عرفان فضيلت است و شجاعت نيز اين حالت را دارد و بنابراين مى‏توانند با هم جمع شوند زيرا هيچ فضيلتى، فضيلت ديگر را نفى نمى‏كند، امكان ندارد عارف واقعى اهل ترس و هراس باشد و ممكن نيست يك انسان شجاعى كه بر عليه باطل بپاخاسته است از معنويت و حالات عرفانى بى‏بهره باشد و اگر مشاهده مى‏شود عارفى سلطه را مى‏پذيرد و تسليم ستم مى‏شود و طغيان طاغوت را تأييد مى‏كند بايد دانست كه ادعاى او كاذب است و اگر مشاهده مى‏گردد شخص شجاعى از معنويت بهره‏اى ندارد و در جهت تزكيه درون و تصفيه باطن تلاشى نكرده است شجاعت او نوعى تهور است كه ناپايدارى و زوال در آن ديده مى‏شود.
امام خمينى در بخش‏هاى مهمى از وصيت نامه خود، مردم را به روى آوردن به دعاى عرفه، مناجات شعبانيه و صحيفه فاطميه فرا خوانده‏اند و در فرازهايى از اين نوشتار با ارزش مردم را به قيام عليه ستمگران و استكبار جهانى دعوت كرده‏اند زيرا عرفان آدمى را به كناره‏گيرى از دنيا توصيه مى‏نمايد نه جدايى گزينى از افراد جامعه. شجاع كسى است كه توانمندى خود را در راه احياى اهداف مقدس و معنوى صرف كند ابوعلى سينا در معرّفى عارف نوشته است: او انسانى شجاع است زيرا از مرگ هراسى ندارد.(3)
اميرمؤمنان حضرت على (ع) از يك سو دنيا را چنان از خود طرد مى‏كند كه به حرم امن علوى هيچ راهى ندارد: «يا دنيا غُرّى غيرى لا حاجة لى فيك قَد طَلَّقتِك ثلاثاً لا رَجعَةَ فيها؛(4) اى دنيا غير مرا بفريب كه مرا در تو هيچ حاجتى و نيازى نيست تو را سه طلاقه كرده‏ام تا بازگشتى در آن نباشد». امّا آن فروغ امامت از طرف ديگر براى رسيدن به مقام زمامدارى و قرارگرفتن در مسند رهبرى مردم و مديريت سياسى اجتماعى كوشش‏هاى زيادى مى‏نمايد و خطبه شقشقيه از همين مقوله است. احتجاجات و مناظراتش نيز حول اين محور دور مى‏زند و خطاب به ديگران مى‏فرمايد: رهبرى از آن من است و من قطب آسياى سياستم وقتى هم با حضور مردم صحنه بيعت و سياست حجت بر او تمام گرديد خود را مسؤول مى‏بيند. در فرهنگ اهل بيت(ع) امكان ندارد انسانى عارف و اهل معنا در قبال جامعه احساس وظيفه نكند زيرا به فرمايش حضرت على (ع) خداوند از عالمان راستين تعهد گرفته است در برابر فقر محرومان و تكاثرطلبى زراندوزان ساكت ننشينند اگر چه همه افراد جامعه در اين داستان مسؤوليت دارند ولى علما وظيفه‏اى سنگين‏تر و رسالتى مهم‏تر بر دوش دارند و رهبران اجتماع مسؤوليتى مضاعف دارند.
حضرت امام حسين (ع) از سويى با خداى خويش در صحراى عرفات مناجاتى عارفانه دارد كه به دعاى عرفه موسوم است، او در آن بيابان غرق در حالات ملكوتى و معنوى است و تمامى لحظات زندگى امام از چنين ويژگى برخوردار است ولى از سوى ديگر فرياد مى‏زند: من قيام كرده‏ام تا راه جدّ و پدرم را بروم اگر چه زمامداران قبلى روشى جداى از سنت نبوى پيش گرفته و مردم به روش آنان خو گرفته‏اند. خود دعاى عرفه نيز حاوى نكات حماسى است اگر چه عالى‏ترين مضامين عرفانى را داراست. عارف از خدا مى‏خواهد كه او را بپذيرد و از او بگيرد و به سود جامعه انسانى مصرف شود. در واقع عارف مى‏كوشد در همه حال غبار دنياطلبى به دامنش ننشيند اما در متن مردم باشد و بكوشد بار جامعه را بر دوش گيرد و گره كارشان را بگشايد اگر كسى توفيق اين را به دست آورد كه مردم را از بردگى هواى نفس به بندگى خدا برساند كار عرفانى كرده است و البته چه بسا اين اهتمام، به مبارزه، مقاومت و دفاع هم نياز دارد كه همان حماسه است.
انبياء و فرستادگان الهى ضمن بندگى خداوند و توجه خالصانه به ساحت قدس الهى براى اصلاح جامعه و خلع قدرت از ستمگران به عرصه‏هاى سياسى و اجتماعى آمدند و در اين راه مرارت‏ها كشيدند و حتى كشته شدند. امام خمينى در تأسى از سيره انبياء و اولياء نيز مناجات‏هاى خود را با حماسه‏هاى نستوهانه خويش جمع كرد، او از سويى در پيشگاه پروردگار از ذلت‏هاى خود سخن مى‏گويد و از طرف ديگر از اقتدار و صلابت خود در برابر ابرقدرت‏ها و اجانب خبر مى‏دهد و پيروانش را بدين سو فرا مى‏خواند، بين نرم خويى و انعطاف ناپذيرى در ظاهر اختلاف و انفكاك ديده مى‏شود اما وقتى اين دو خصلت از يك سرچشمه منشأ گيرند نه تنها ناموزون نبوده بلكه هماهنگ هستند. قرآن كريم بين عفو و ملايمت و نبرد با مهاجم يا قساوت مقدس چنين تقريبى ايجاد كرده است: «تعاونوا على البرّ والتقوى و لا تعاونوا على الاثم و العدوان»(5)
و در حالى كه مردم را به مودّت و رحمت، برادرى و اصلاح بين يكديگر دعوت مى‏كند، تأكيد مى‏نمايد اگر كسى از راه موعظه و نصيحت هدايت نشد و به مفاسد روى آورد و به عفت عمومى آسيب رسانيد نه تنها در مورد او رأفتى نشان ندهيد بلكه حكم الهى را در موردش جارى كنيد و اجراى عدالت را بر عفو و اغماض ترجيح دهيد. در خصوص ارتباط با خداوند در آيات نورانى قرآن و نيز احاديث شريف به حالتى بين خوف و رجاء تأكيد شده است يعنى در ضمن اين كه بايد به رحمت و عطوفت الهى اميدوار بود در مسير زندگى بايد از پروردگار خوف داشت. در مورد كوتاهى وظايف و دچار شدن به آلودگى و معاصى، حضرت على(ع) فرموده‏اند: مردان با تقوا به خدا اميدوارند و هيچ نقطه اميدى غير از حضرت حق ندارند در عين حال از خدا هم خوف دارند و هيچ عاملى غير از حضرت بارى تعالى آنان را به هراس وانمى دارد.(6)
امام خمينى حماسه و عرفان را با هم جمع كرده بود يعنى هم روحى لطيف داشت و هم با دشمنان و معاندان سازش‏ناپذير بود. آن روح قدسى به مصداق والّذين آمنوا اشدّ حبّا للّه (7) نسبت به خداوند شديدترين اشتياق‏ها را داشت و بر اثر تطهير دل از بصيرت ويژه‏اى محظوظ گشت او با اين كوله بار معنوى و بينش ملكوتى و توجه كامل به معبود و عشق آتشين به وصال حق هماره با كژى‏ها به ستيز پرداخت و در ضمن رهبرى جبهه حق را عهده دار گشت. سر چشمه سلحشورى و سيماى حماسى امام در پيكار با پليدى و سرسختى در توسعه ارزشها، در قرآن نهفته است زيرا كلام وحى خداوند را قهّار، عزيز(شكست‏ناپذير) خشم گيرنده بر جويندگان باطل و… معرفى كرده است. معصومين نيز در نيايش‏هاى خود خدا را به صفاتى چون كوبنده ستمگران، غلبه كننده و نجات دهنده صالحان ستوده‏اند. انسانى كه آيينه حق نماست جامع صفات حماسى هم خواهد بود اين شيوه استمرار و احياء كننده سيره رسول اكرم (ص) است كه صاحب ذوالفقار(حضرت على (ع)) درباره آن وجود مبارك و والا فرموده است: ما هرگاه كارزار برايمان دشوار مى‏شد خود را با رسول خدا نگاه مى‏داشتيم چنانكه از ما هيچ كس جز او به دشمن نزديكتر نبود.(8)آنگاه كه سپاه معاويه در نبرد صفين آب را بر روى سپاه امام على (ع) بست گدازه‏هاى حماسه از آتشفشان نخستين پيشواى شيعيان فوران كرد و به نيروهاى خود فرمود: از شما خواسته‏اند تا دست به نبرد گشائيد پس يا به خوارى تن در دهيد و از مقامى كه داريد فرود آييد يا شمشيرهاى خود را از خون دشمن سيراب سازيد و از آب گوارا بياشاميد.
حماسه امام خمينى كه پرتوى از قهر و غضب الهى است در شخصيت او شكوه خاصى را به نمايش گذاشت و همانگونه كه امام حسين (ع) فرياد زد: «هيهات مناالذّله» از امام خمينى نيز فرياد برائت از مستكبران جهان در مراسم حج و غرش او عليه قرار داد اسارت بار كاپيتولاسيون را مى‏شنويم. امّا بايد دانست كه مسلك عرفانى امام بر مبناى قرآن و سنت است و با محور بودن ثقلين، تعمق و تفكر، ملازم با اجتماع، عشق آتشين به حضرت حق گره خورده است و به همين دليل مسلك از ساير مسالك عرفانى جدا مى‏شود.

انقطاعى عارفانه استقامتى دليرانه‏

كسى كه هيچ گونه ستمى را امضاء نمى‏كند روح ستبر دارد. و چنين حالتى راز و نياز، نجوا و ذلت در برابر خداى خويش را به همراه مى‏آورد. مرد الهى وقتى در برابر حق خود را تسليم ديد و هيچ قدرت و غرورى را در خود احساس نكرد در اين وقت مشمول عنايت پروردگار گرديده و آنگاه عزيز مى‏شود در اين حال است كه او كمالات معنوى را درك مى‏نمايد و با بصيرتى ملكوتى حقايقى را مشاهده مى‏كند.
به نسبت همين نگرش مسؤوليتى كه عارف بر عهده دارد خيلى بيش از وظايف حكيم مى‏باشد. دل عارف به ياد حق آرام مى‏گيرد و در پرتو اين اطمينان، آرامش و امنيت روحى، قادر است عليه طغيان و تباهى قيام كند و اين همان خصلت حماسى عارفى شوريده حال است كه هيچ عاملى او را نمى‏ترساند و تحت هيچ شرايطى خوف و هراس به دل راه نمى‏دهد. اگر او را به زنجير هم ببنديد چون در بيشه شيران پرورش يافته و با دعا و راز و نياز درون را صيقل داده از اين وضع پروايى ندارد. دستگيرى، حبس‏ها و فشارها تنها مى‏تواند پيكر او را مورد تهاجم قرار دهد امّا روح عارف از حماسه آفرينى دست برنمى دارد و در اين حال هم فرياد مى‏كند و اعتراض مى‏نمايد. استاد شهيد مرتضى مطهرى مى‏گويد: عارف تكيه‏اش به نيروى عشق است كه نيروى انقلابى است نه به نيروى عقل كه نيروى محافظه كارانه است.(9)
انسان عارف با يقين و توكّلى فوق العاده براى نشر توحيد و خدمت به خداپرستان از هيچ كوششى دريغ نمى‏نمايد، هرگز آرام نمى‏گيرد مگر آن كه به محبوب خود برسد و هيچ گاه به وصال حق نمى‏رسد مگر آن كه تمام آنچه را كه در اختيارش بوده، در راه حضرت دوست نثار كند. حماسه عارف اين است كه در راه دين آن چنان فداكارى نمايد تا «كلمة اللّه» اعتلا يابد يا با آنان كه اهل شرك و نفاقند و طغيان كرده و ادعاى سلطه‏طلبى دارند مبارزه مى‏كند تافتنه ريشه كن شود و موانع حق جويى و حق خواهى بر طرف گردد چنانچه قرآن كريم فرموده است: «وَ قاتِلُوهُم حَتّى لاتَكونَ فتنة و يكون الدين كُلّه للّه(10)؛ با آنان نبرد نمائيد تا ديگر فتنه‏اى نباشد و دين همه دين خدا گردد».
چون عارف به فكر تحصيل رحمت مختص الهى است هرگز از مبارزه در راه دين مضايقه و اعراض نمى‏نمايد زيرا مقاومت، دفاع و جهاد در راه خدا موجب جلب رحمت حق مى‏گردد اگر چه راز آن براى همگان مشهود نمى‏باشد. امام خمينى آيينه‏اى از عرفان ناب را با ايجاد شور و حماسه در جامعه به نمايش گذاشت و جنبه‏هاى معنوى او نيروى محرّكه نهضت اسلامى گرديد و گرنه كدام سياستمدارى تجويز مى‏كرد كه بدون ابزار قدرت به شرق بتازد و بدون آن كه از شرق استمداد طلبد به غرب يورش ببرد. آن روح وارسته با جلوه‏هاى عارفانه كه در پرتو تزكيه، تهذيب و بندگى خداوند بدست آورد از سرزمينى كه سال‏هاى متمادى بر آن بذر شرك، نفاق و فساد افكنده بودند، خرمن توحيد، اشتياق و محبت درو كرد و نسل در گهواره آرميده قيام پانزده خرداد سال 1342 ه. ش را به ميادين نبرد فرستاد تا آرامش استكبار و آسايش شيطان بزرگ را بر هم بزند. شورى كه آن عارف كامل در سراسر گيتى افكند انسانهاى نااميد را در آن سوى جهان حركت داد و گوهرهاى نهفته و گنج‏هاى دفن شده درونى را ياد آور شد كه تمامى اين‏ها به يمن وجود ملكوتى و انفاس قدسى او بود. اگر اين تحول فكرى و روحى و اسلامى كه امام در جهان پديد آورد مى‏خواست از مسير طبيعى و مجارى متداول عبور كند بايد چندين سال در بستر تاريخ در حال كوچ باشد اما چون اين حماسه‏ها با بصيرت معنوى و عرفانى توأم بود تاريخ را طى الارض كرد و آنگاه عروج، صعود و وصال را به ارمغان آورد. در واقع امام قبل از اقدام به قيام، توجه درونى خود را به سوى حق معطوف ساخت و موانع اين معرفت باطنى را بر طرف ساخت. عبادتش رياضت تمام نيروهاى درونى بود كه از قلمرو طبيعت رها شده و به سوى آسمان پركشيده و به روح عروج اولياء واصل شده تا هنگام تجلى حق چيزى در حرم آمن دلش رهزنى نكند و غبار آلود نسازد و با ايجاد اين ملكه ثابت هر وقت خواهان شهود شروق حق بود، بدون مزاحمت انجام مى‏شد زيرا تمامى وجودش در سلك قدس و رشته قداست در آمده بود.(11) پيروزى حيرت آور و معجزه آساى مردى بى سلاح و بدون حمايت و هماهنگى حتى يك كشور خارجى و تنها به اتكاى خالصانه به معشوق ازلى را بايد جلوه‏اى از دم عيسوى و كلام موسايى امام خمينى دانست:
آب كوثر نخورم منّت رضوان نبرم‏
پرتو روى تو اى دوست جهانگيرم كرد(12)

حماسه عرفانى امام خمينى در نخستين سال‏هاى مبارزه اين گونه جلوه نموده است:
«به خداى متعال من اين زندگى را نمى‏خواهم انّى لا ارى الموت الا السعادة و لا الحيوة مع الظالمين الّا برما. اى كاش مأموران بيايند و مرا بگيرند تا تكليف نداشته باشم»، در جاى ديگر فرموده‏اند: «خمينى را اگر دار بزنند تفاهم نخواهد كرد»(13)
و در پيامى خاطر نشان ساخته‏اند: «امروز خمينى آغوش و سينه خويش را براى تيرهاى بلا و حوادث سخت در برابر توپ‏ها و موشك‏هاى دشمن باز كرده است و همچون همه عاشقان شهادت براى درك شهادت روز شمارى مى‏كند.»(14)
امام خمينى از همان آغاز مبارزه سياسى رأس حكومت و اساس سلطنت استبدادى را هدف قرار داد و در هيچ شرايطى از مواضع اصولى خود دست بر نداشت و فرياد زد: «هيهات كه خمينى در برابر تجاوز ديوسيرتان و مشركان و كافران به حريم قرآن كريم و عترت رسول خدا(ص) و امت محمد و پيروان ابراهيم حنيف ساكت و آرام بماند و يا نظاره‏گر صحنه‏هاى ذلت و حقارت مسلمانان باشد. من خون و جان ناقابل خويش را براى اداى واجب حق و فريضه دفاع از مسلمانان آماده نموده‏ام و در انتظار فوز عظيم شهادتم قدرت‏ها و ابر قدرتها و نوكران آنان مطمئن باشند كه اگر خمينى يكّه و تنها بماند به راه خود كه راه مبارزه با كفر و ظلم شرك و بت پرستى است ادامه مى‏دهد…»(15)
امام در اعلاميه‏اى كه به مناسبت فرا رسيدن چهلمين روز فاجعه خونين فيضيّه صادر نمود، فرمود: «من مصمّم هستم كه از پاى ننشينم تا دستگاه فاسد را به جاى خود بنشانم و در پيشگاه مقدّس حق تعالى با عذر وفود كنم. شما هم اى علماى اسلام مصمّم باشيد و بدانيد پيروزى با شماست.»(16)

در شب پانزدهم خرداد 1342 ه.ش كه مأمورين نظامى رژيم پهلوى امام را دستگير كردند تا به تهران ببرند در چهره دژخيمانى كه ايشان را به تهران مى‏بردند وحشت هويدا بود و با هراس به اطراف نگاه مى‏كردند امام در مقام دلدارى به آنان اظهار داشت: اين قدر وحشت زده نباشيد در اين بيابان كسى نيست كه به شما تعرض وارد نمايد و طى خاطره‏اى بيان فرمودند: از اوّل كه با آنها رفتم هيچ نترسيدم و اصولاً هرچه فشار و تهديد، زندان و تبعيد در مورد ايشان اعمال مى‏گرديد امام براى مبارزه با طاغوت و استكبار مصمّم‏تر مى‏گرديد.
امام اين شجاعت و شهامت برخاسته از معنويت درونى را در عرصه‏هاى ديگر نيز بروز داد و از موضع عارفى وارسته موفق گرديد با متحجران و افراد مقدّس مآب به ستيز برخيزد و آنان را رسوا و منزوى سازد. آن روح قدسى در نامه‏اى سراسر افتخار كه محتوايى عرفانى داشت و براى رأس هرم كمونيسم نگاشت، از شكسته شدن استخوان هاى كمونيزم خبر داد و با اين بصيرت معنوى، كرامتى جاويدان را در تاريخ ثبت كرد.

پى‏نوشت‏ها: –
1- نك: صحيفه نور، ج 5، ص 265.
2- نك: فرازهاى فروزان، ص 297 – 291.
3- اشارات، ابوعلى سينا،ج سوم، نمط نهم، فصل 24، ص 391.
4- نهج البلاغه، فرازى از خطبه سوم (شقشقيه).
5- سوره مائده، آيه 2.
6- نهج البلاغه، كلمات قصار، حكمت 432.
7- بقره، آيه 165.
8- نهج البلاغه، كلمات قصار، حكمت 9.
9- عرفان حافظ ،شهيد آية الله مطهرى، ص 104.
10- سوره انفال، آيه 39.
11- نك: عرفان و حماسه، ص 36.
12- ديوان امام، ص 83.
13- فرازهاى فروزان، ص 322.
14- يا ساغر از هزار، ص 59.
15- صحيفه نور، ج 20، ص 113.
16- صحيفه نور، ج 1، ص‏81.