صبر يا كيمياى اعظم
سخنم را با اين داستان شروع مىكنم: لقمان به زيارت حضرت داود(ع) آمد ديد او به درست كردن و بافتن زره مشغول است، لقمان كه قبلاً چنين چيزى نديده بود نمىدانست او چه مىسازد، سكوت و صبر كرد و همچنان به تماشاى خود ادامه داد، تا اينكه داود(ع) يك زره را به طور كامل بافت، سپس برخاست و آن را پوشيد و به لقمان گفت: «به راستى چه وسيله دفاعى خوبى براى جنگ با دشمنان است.» لقمان گفت: «صبر نيز يار و پناه خوب و برطرف كننده اندوه است.» سعدى مىگويد:
چو لقمان ديد كاندر دست داود
همى آهن به معجز موم گردد
نپرسيدش چه مىسازى كه دانست
كه بى پرسيدنش معلوم گردد(1)
مولانا در ديوان مثنوى پس از ذكر ماجراى فوق گويد:
گفت لقمان صبر هم نيكو دمى است
كو پناه و دافع هرجا غمى است
صد هزاران كيميا حق آفريد
كيميايى همچو صبر آدم نديد
صبر گنج است اى برادر صبر كن
تا شفايابى تو زين رنج كهن(2)
به راستى صبر و مقاومت كيميايى اعظم و خميرمايه پيروزىها و رشد و پيشرفتها است.
بايد توجه داشت كه صبر به معنى تحمّل در برابر ظالم، و دست روى دست نهادن در برابر شكستها نيست، بلكه واژه صبر در لغت به معنى عزم و جزم براى انجام عمل است. بنابراين معنى درست بر ضد تحمّل عجزآميز است، و معنى حقيقى آن مقاومت و استقامت در كورانهاى حوادث و در برابر گناهان و شدايد بوده و باعث ايجادروحيّه قوى در راه اهداف عاليه انسانى و انجام وظيفه مىشود. بر همين اساس قرآن مىفرمايد: «وَ اِن يَكُن مِنكُم عِشرُونَ صابِرُونَ يَغلِبُوا مِأَتَين؛ و هرگاه بيست نفر از شما با استقامت باشند، بر دويست نفر غلبه كنند.»(3)
بنابراين اگر صبر در اسلام به معنى تحمّل عجزآميز بود، موجب ضعف مىشد نه اين كه روحيّه انسان را ده برابر نيرومندتر و مقاومتر كند. در حقيقت صبر و مقاومت همان است كه ملك الشّعرا در اشعار معروف خود گويد:
جدا شد يكى چشمه از كوهسار
به ره گشت ناگه به سنگى دچار
به نرمى چنين گفت با سنگ سخت
كرم كرده راهى دهاى نيكبخت
گران سنگ تيره دل سخت سر
زدش سيلى و گفت: دور اى پسر
نجنبيدم از سيل زور آزماى
كهاى تو كه پيش تو جنبم زجاى؟
نشد چشمه از پاسخ سنگ سرد
به كندن در استاد و ابرام كرد
بسى كند و كاويد و كوشش نمود
كز آن سنگ خارا رهى برگشود
زكوشش به هر چيز خواهى رسيد
به هر چيز خواهى كماهى رسيد
گرت پايدارى است در كارها
شود سهل، پيش تو دشوارها
ارزش صبر در گفتار پيشوايان
رسول خدا(ص) فرمود: «اَلصَّبرُ خَيرُ مَركَبٍ، ما رَزَقَ اللّهُ عَبداً خَيراً لَهُ وَ لا اَوسَعُ مِنَ الصَّبرِ؛ صبر و استقامت، مركب نيكى است، خداوند به بندهاش چيزى كه بهتر و نيرومندتر از صبر و استقامت باشد نداده است.»(4)
حضرت على (ع) مىفرمايد: «اَلصَّبرُ اَحسَنُ حُلَلِ الاِيمانِ، و اَشرَفُ خَلائِقِ الاِنسانِ؛ صبر و استقامت برترين زيور ايمان، و شريفترين خوىهاى انسان است.»(5)
امام صادق(ع) در ضمن گفتارى فرمود: «لا يَنبَغِى لِمَن لَم يَكُن صَبُوراً اَن يُعَدَّ كامِلاً؛ كسى كه صبور و استوار نباشد، شايسته آن نيست كه در شمار افراد كامل شمرده شود.»(6)
و از سخنان على(ع) است: «بِالصَّبرِ تُدرَكُ مَعالِى الاُمُورِ؛ ارزشها و مقامهاى عالى در پرتو صبر و مقاومت، به دست مىآيد.»(7)
امام صادق(ع) فرمود: «هرگاه شخصى از مؤمنان به بلايى گرفتار شود، و در اين راستا صبر و استقامت كند، پاداشى همچون پاداش هزار شهيد را دارد.» نظير اين مطلب نيز از آن حضرت نقل شده است.(8)
از گفتار پيشوايان فهميده مىشود كه صبر و استقامت سه گونه است: 1- صبر در برابر ناگوارىها 2- صبر در راه اطاعت 3- صبر در برابر گناه. چنان كه اين مطلب از پيامبر(ص) روايت شده است.(9) و از حضرت على (ع) نقل شده فرمود: «صبر در برابر گناه، بهتر و ارزشمندتر از صبر در راه اطاعت و صبر در گرفتارى است.»(10) و نيز از اقسام صبر، و برترين صبر، صبر جميل است، چنان كه يعقوب(ع) در برابر عمل بىرحمانه فرزندانش نسبت به فرزند ديگرش يوسف(ع) فرمود: «فَصَبرٌ جَمِيلٌ؛ صبر زيبا و نيك مىنمايم.»(11) و خداوند خطاب به پيامبر اسلام (ص) مىفرمايد: «فَاصبِر صَبراً جَمِيلاً؛ پس صبر جميل پيشه كن.»(12) از امام باقر(ع) و امام صادق(ع) نقل شده؛ «صبر جميل، صبرى است كه در آن شكايت به مردم نباشد.»(13) و از گفتار پيامبر(ص) است كه: «سه چيز از نشانههاى صبر و استقامت است؛ 1- انسان روحيهاش را كسل نكند. 2- روحيهاش را خسته و پژمرده ننمايد 3- به درگاه خدا شكايت ننمايد، زيرا كسالت موجب تباهى حق شده، و خستگى و پژمردگى موجب ناشكرى، و شكايت از پروردگار موجب نافرمانى از او خواهد شد.»(14) چند نمونه از صبر و مقاومت پيشوايان
1- امام صادق(ع) فرمود: خداوند به حضرت داود(ع) وحى كرد: نزد خلاده دختر اَوس برو و او را به بهشت مژده بده، و به او اعلام كن كه او همنشين تو در بهشت خواهد شد. حضرت داود(ع) به در خانه خلاده آمد، و حلقه در را زد، خلاده پشت در آمد و در را گشود، ناگاه چشمش به چهره داود(ع) افتاد، عرض كرد: آيا درباره من چيزى از طرف خدا نازل شده كه به اينجا آمدهاى؟ داود(ع) فرمود: آرى. خلاده گفت: آن چيست؟ داود گفت: خداوند به من وحى كرد كه تو اهل بهشت هستى و به من فرمود تا تو را به بهشت مژده دهم و به تو اعلام كنم كه همنشين من در بهشت هستى. خلاده كه چنين چيزى را عجيب مىدانست و خود را لايق همنشينى با داود(ع) در بهشت نمىدانست عرض كرد: گويا اشتباهى شده، آن زن همنام من است، نه اين كه خود من باشم. داود گفت: نه، آن زن تو هستى. خلاده گفت: اى پيامبر خدا! سوگند به خدا تو را تكذيب نمىكنم، ولى در خودم صفتى سراغ ندارم كه مرا به مقام همنشينى تو در بهشت برساند. داود(ع) گفت: مقدارى از حالت باطنى خودت را براى من شرح بده. خلاده در ضمن گفتارش گفت: از صفات من اين است كه هرگز دردى – هرگونه باشد – به من نرسيده، و نيز هرگز ناراحتى و نياز و گرسنگى – هرگونه كه باشد – به من نرسيده مگر اين كه در برابر آن صبر و تحمّل نموده و به مقدرات الهى خشنود مى شدم، و صبر مىكنم، و به گونهاى در مقام صبر و رضا هستم كه از درگاه خدا تقاضاى رفع آن را نمىكنم، و از خدا تشكر مىنمايم.» داود (ع) گفت: «فبِهذا بَلَغتِ ما بَلَغتِ ؛ تو به خاطر همين حالت و خصلت به اين مقام (همنشينى با من در بهشت) نايل شدهاى.»
آنگاه امام صادق(ع) فرمود: «اين همان دينى است كه خداوند آن را براى صالحان پسنديده است.»(15)
2- صبر و استقامت در زندگى درخشان پيامبر(ص) به قدرى آشكار و گسترده بود، كه در سراسر زندگيش. در عرصههاى مختلف ديده مىشد. به عنوان نمونه، آن حضرت در سالهاى آغاز بعثت آن چنان شاگردان صبور و پر استقامت پرورانده بود، كه در برابر سختترين شكنجهها استقامت مىكردند، افرادى مانند: بلال حبشى، عمّار ياسر، ياسر، سميّه و…تا آنجا كه ياسر پدر عمّار، و سميّه مادر عمار در تحت شكنجه به شهادت رسيدند.
ياسر و سميّه با اين كه در سن پيرى بودند، آن چنان مقاومت كردند، كه داغ حسرت عجز در برابر دشمنان را در دل آنها نهادند و سرفرازانه شهد شهادت نوشيدند، روزى پيامبر(ص) در كنار آنها كه شكنجه مىشدند عبور كرد، خطاب به آنها فرمود: «صَبراً آلَ ياسِرٍ، مَوعِدُكُم الجَنَّة؛ اى آل ياسر! صبر و مقاومت كنيد كه وعدهگاه شما بهشت است.»(16) در فراز ديگر مىخوانيم: سران شرك توسط ابوطالب براى پيامبر(ص) پيام دادند كه دست از كار خود (تبليغ اسلام) بردار، و در اين پيام شديدترين تهديدها را نمودند، و در ضمن گفتند اگر محمد(ص) با ما مماشات و سازش كند، عالىترين مقامها را در اختيارش مىگذاريم، و گرنه در سختترين شكنجهها قرار خواهد گرفت… ابوطالب پيام آنها را به پيامبر(ص) رسانيد، پيامبر(ص) به ابوطالب فرمود: «اى عمو! اگر مشركان خورشيد را در دست راستم و ماه را در دست چپم قرار دهند تا من دست از تبليغ اسلام بكشم، هرگز چنين نكنم تا اسلام پيروز گردد، و يا در اين راه كشته شوم.» ابوطالب پيام پيامبر(ص) را به مشركان ابلاغ كرد.
و قاطعانه به مشركان گفت: «سوگند به خدا محمّد (ص) هرگز دروغ نگفته، بنابراين تسليم نمىشود، برويد و در حالى كه تسليم به اسلام شدهايد برگرديد.»(17)
3- صبر و استقامت حضرت على(ع) در همه دورانهاى زندگيش، به راستى عجيب و بى نظير است. مقاومت او در جنگهاى صدر اسلام، مقاومت او در برابر منافقان، استقامت او در عصر خلافت خودش در جنگهاى ناخواسته همچون جنگ جمل، صفّين و نهروان، هركدام آينه شفّافى براى نشان دادن استوارى و مقاومت است. از ذكر آنها صرف نظر نموده تنها به اين سخن از او مىپردازيم؛ آن حضرت در برابر حوادث بسيار تلخ و خطير بعد از رحلت پيامبر(ص) مىفرمايد:
«فَرَأيتُ اَنّ الصَّبرَ عَلى هاتا اَحجى، فَصَبَرتُ وَ فِى العَين قَذىً وَ فِى الحَلقِ شَجى؛ديدم صبر و استقامت به عقل و خرد نزديكتر است، از اين رو با اين كه همانند كسى بودم كه خاشاك چشمش را فرا گرفته، و استخوان در راه گلويش گير كرده، صبر و استقامت نمودم.»(18)
حضرت على(ع) بعد از پيامبر(ص) با سختترين حوادث روبرو شد كه اگر بر كوه وارد مىشدند، فرو مىريخت، آن حضرت در برابر حوادث طاقت فرسا دو ركعت نماز به جا مىآورد، و اين آيه را مىخواند: «وَ استَعِينوا بِالصَّبرِ وَ الصَّلاةِ؛ از صبر و نماز يارى جوييد.»(19) و در پناه نماز و قرآن، مقاومت مىكرد.
مقاومت او در راه خدا به گونهاى بود كه وقتى ضربت شهادت بر فرق سرش رسيد، به جاى آه و ناله نام خدا را به زبان آورد و سپس فرمود: «فُزتُ وَ رَبِّ الكَعبَة؛ به خداى كعبه سوگند پيروز و رستگار شدم.»(20)
4- در مورد مقاومت و صبر امام حسين(ع) همين بس كه در روز عاشورا، آن چنان در ميان آن همه شدائد، چهره بر افروخته داشت كه حميد بن مسلم مىگويد:
«وَ اللّهِ ما رَأيتُ مَكثُوراً قطّ قَد قُتِلَ وُلدُهُ وَ اَهلُ بَيتِهِ و اَصحابُهُ اَربَطُ جأ شاً وَلا اَمضى جَناةً مِنهُ…؛
سوگند به خدا هرگز مرد مغلوب و گرفتارى را نديدم كه فرزندان و خاندان و يارانش كشته شده باشند، در عين حال دلاورتر از حسين(ع) باشد، او با شمشير بر دشمنان حمله شديد مىكرد، و آنها از طرف راست و چپ مانند روبهانى كه از حمله شير مىگريزند، فرار مىكردند، آن حضرت به آنها كه سىهزار نفر بودند حمله مىكرد، آنها همچون ملخهاى پراكنده در پيش رويش پراكنده مىشدند، سپس امام حسين (ع) به مركز خود باز مىگشت و مىفرمود: «لا حَولَ وَلا قُوَّةُ اِلّا بِاللّهِ.»(21)
سخنان امام حسين (ع) و يارانش، و استقامت آنها در يك جنگ كاملاً نابرابر، و قاطعيت و صلابت آنها هر كدام صدها درس مقاومت به ما مىآموزد و نشان مىدهد كه امام و دست پروردگانش داراى عالىترين روحيه فداكارى و ايثار و نيروى مقاومت بودهاند. براى ترسيم اين رويكرد، كافى است كه از ميان صدها نمونه به فراز تاريخى زير توجه كنيد: كاروان امام حسين(ع) از جانب چپ قادسيّه(كه به كوفه مىرفت) حركت كرده لشكر حر نيز همراه آن كاروان رهسپار بودند، در اين مسير، حر گفت: «اى حسين! تو را به خدا اگر بخواهى جنگ كنى كشته خواهى شد.»
امام حسين (ع) فرمود: آيا مرا به مرگ تهديد مىكنى؟ آيا اگر مرا بكشيد كارهاى شما رو به راه مىشود و سامان مىيابد، من در جواب تو همان را گويم كه برادر اوس به پسر عمويش كه مىخواست به يارى رسول خدا(ص) برود گفت، او را بيم مىداد و مىگفت كجا مىروى؟ كشته مىشوى. او در پاسخش اين اشعار را خواند:
سَأمضِى وَ ما بِالمَوتِ عارٌ عَلَى الفَتى
اِذا مانَوى حَقّاً وَ جاهَدَ مُسلِماً
وَ واسَى الرِّجال َالصّالِحينَ بِنَفسِهِ
وَ فارَقَ مَثبوُراً وَ خالَفَ مُجرِماً
فَاِن عِشتُ لَم اَندَم، وَ اِن مِتُّ لَم اَلَم
كَفى بِكَ ذُلّاً اَن تَعِيشَ وَ تَرغَماً
يعنى: من مىروم، و مرگ براى جوان(يا جوانمرد) ننگ نيست، هنگامى كه نيّتش حق باشد و در حال اسلام بجنگد.
و در راه مردان صالح جانبازى كند، و از نابود شدگان (در دين) جدا گشته، و بر گنهكار پشت كند.
پس در اين صورت اگر زنده ماندم پشيمان نيستم، و اگر مردم سرزنشى ندارم. بس است براى تو كه زنده بمانى ولى زبون شوى و بينىات را به خاك بمالند.»(22)…
5 – وقتى كه هارون الرشيد ، امام كاظم (ع) را در زندانى تاريك و هولناك حبس كرد، پس از مدتى ربيع حاجب را به زندان نزد امام فرستاد تا از آن حضرت دلجويى نمايد، بلكه او تقاضايى كند، ربيع به امام هرچه گفت، امام به او اعتنا نكرد، و تنها در پاسخ هارون اين دو جمله را فرمود: «لاحاضِرٌ مالِى فَيَنفَعُنِى وَ لَم اُخلَقُ سؤلاً؛ اموالم در نزدم حاضر نيست تا از آن بهرهمند گردم، و خداوند مرا تقاضا كننده از خلق نيافريده است.» ربيع با اين پيام نزد هارون بازگشت.
هارون به ربيع گفت نظر تو درباره موسى بن جعفر (ع) چيست؟ ربيع گفت: «اى سرور من! اگر در روى زمين خطى بكشى، و موسى بن جعفر(ع) وارد آن سوى خط شود، سپس بگويد از آن خارج نمىگردم، هرگز از آن خارج نشود.» هارون گفت: همين گونه است كه گفتى.(23)
6 – پس از امام كاظم (ع) حضرت رضا(ع) در عصر هارون قلدر، امامت خود را آشكار ساخت، با اين كه شرايط، بسيار سخت بود، و چنين كارى موجب خشم هارون شده، و مجازات اعدام را داشت. محمد بن سنان كه يكى از شيعيان است مىگويد: به امام رضا(ع) عرض كردم: «شما چگونه جرأت كرديد كه بعد از پدرتان، امامت خود را آشكار نموديد با اين كه از شمشير هارون خون مىچكد؟» در پاسخ به اين مضمون فرمود: «همان گونه كه پيامبر(ص) در برابر ابوجهل ايستادگى و مقاومت كرد. و فرمود: اگر ابوجهل يك لاخه مو از سرم بردارد من پيامبر نيستم، من نيز به شما مىگويم، اگر هارون از سرم يك لاخه مو بگيرد، من امام نيستم.»(24)
به اميد آن كه از روحيه عالى و صبر و مقاومت استوار و خللناپذير پيشوايان در همه ابعاد زندگى، سازندهترين درس ها را بياموزيم. پاورقي ها:پىنوشتها: – 1. گلستان سعدى، باب 8. 2. ديوان مثنوى به خط ميرخانى، ص 248 و 249. 3. سوره انفال، آيه 65. 4. بحارالانوار، ج 82، ص 139. 5. غررالحكم، ميزان الحكمة، ج 5، ص 256. 6. بحار الانوار، ج78، ص 246. 7. غررالحكم ؛ ميزان الحكمة، ج 5، ص 260. 8. اصول كافى، ج2، ص 92، بحار، ج 81،ص 206. 9. بحار، ج 71، ص 77. 10. شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 1، ص 319. 11. سوره يوسف، آيه 83. 12. سوره معار، آيه 5. 13. اصول كافى، ج 2، ص 93 ؛ بحار، ج 71،ص 87. 14. بحار، ج 1، ص 71. 15. بحار، ج 71، ص 89. 16. الغدير، ج 9، ص 20. 17. همان، ج 7، ص 354. 18. نهج البلاغه، خطبه 3. 19. سوره بقره، آيه 45. 20. منتهى الآمال، ج 1، ص 128. 21. لهوف، ص 145؛ ترجمه ارشاد شيخ مفيد، ج 2، ص 116، به نقل از عبداللّه بن عمّار. 22. ترجمه ارشاد شيخ مفيد، ج 2، ص 83. 23. محدّث قمى، انوار البهيّه، ص 303 و 304. 24. همان، ص 340.
