پيروى و پند آموزى در دعاى حضرت مهدى (عج)
در پانزدهيمين فراز از دعاى امام عصر(عج) مىخوانيم: «و على المستمعين بالاتّباع و الموعظة ؛ خدايا شنوندگان را توفيق پيروى كردن و پند گرفتن عنايت فرما.» در اين فراز به دو دعاى بسيار مهم كه بيانگر وظيفه نيايشگران است اشاره شده، و در حقيقت امام عصر(عج) به ما مىآموزد كه داراى اين دو ويژگى باشيم و در دعاهاى خود آن را بگنجانيم، و با اصرار از درگاه الهى بخواهيم كه اين دو صفت را يعنى نيروى استماع و شنيدن، و نيروى پند گرفتن را به ما لطف فرمايد. اصولاً گوشى كه شنوا نباشد دلى كه پندپذير نگردد، چنين انسانى يكى از مهمترين راهها و عوامل سعادت و خوشبختى را به روى خود بسته، و همين بستن شنوايى و پندگيرى، باعث تيرگى درون، و انحراف و ظلمات قلب و روح مىگردد، مانند آن كه خانه تاريكى را از نور خورشيد و يا نور چراغ ببنديم، و نگذاريم كوچكترين روشنى به آن برسد. دو صفت فوق بيانگر آن است كه شنوايى موعظه به تنهايى كافى نيست، بلكه علاوه برآن بايد پند گرفت، يعنى آن موعظه را با تمام وجود پذيرفت و سپس به آن عمل كرد، وگرنه شنيدن بدون پذيرفتن هرگز موجب نجات نخواهد بود. در اينجا نظر شما را به ياد آن داستان معروف مولانا در مثنوى مىآورم كه صيادى پرندهاى را صيد كرده و در قفس افكنده بود، پرنده به او گفت اگر مرا آزاد كنى به تو سه پند مىآموزم، اولى را هنگامى كه در دستت هستم، دومى را وقتى كه بر بالاى ديوار هستم، سومى را كه هنگامى كه بر بالاى درخت مىباشم. صياد آن پرنده را آزاد كرد و در دستش نگه داشت، پرنده گفت پند اولم اين است كه: «برگذشته افسوس نخور.» صياد او را رها كرد، او به روى ديوار نشست و گفت: «پند دومم اين است كه از هيچكس كار محال را باور نكن.» آنگاه بر روى شاخه درخت نشست و خواست صياد را امتحان كند كه آيا به آن دو پند عمل كرده تا پند سومش را بگويد. به صياد گفت: بى جهت مرا آزاد كردى، زيرا در درون شكم من گوهرى گرانقيمت به اندازه سه درهم بود. صياد تا اين را شنيد آه و افسوسش بلند شد كه دريغا آن همه گوهرى گرانقدر از دست دادم. پس از لحظهاى گفت: اينك پند سومت را بگو. پرنده گفت تو قابل پند نيستى زيرا آن دو پند قبل را نپذيرفتى، گفتم چيز محال را باور نكن، باور كردى (من مگر چقدر وزن داشتم كه در شكمم گوهرى به اندازه سه درهم باشد؟) گفتم برگذشته افسوس نخور، تو افسوس خوردى، پس لياقت پند را ندارى تا سومين پند
را به تو بگويم.
اين بگفت و برپريد و شاد رفت
سوى صحرا سر خوش و آزاد رفت
پند گفتن با جهول خوابناك
تخم افكندن بود در شوره خاك
چاك حمق و جهل نپذيرد رفو
تخم حكمت كم دهش اى نيك خو(1)
براى مسأله متابعت و پندگيرى نظر شما را به مثال ديگرى جلب مىكنم، گويند: در روزگاران گذشته پادشاه چين سه عروسك طلايى بسيار ظريف براى شاه ايران به عنوان هديه فرستاد، آنها را در سه شماره (1-2-3) مشخص نمود، و همراه گروهى نزد شاه ايران فرستاد، و براى او پيام داد كه در مورد عروسك شماره 2 بيشتر دقت كن.
وقتى كه آن عروسكها همراه پيام به پادشاه ايران رسيد، هر چه دقت كرد ديد آن سه عروسك به طور كامل يكسان هستند و تفاوتى بين آنها نيست، پس راز اينكه شاه چين گفته كه در مورد عروسك دوم بيشتر دقت كن چيست؟ دقت او طول كشيد ولى رازش را نيافت، دانشمندان و حكيمان شهر را دعوت كرد، و از آنها خواست در كشف اين راز او را كمك كنند. همه آنها پس از فكرهاى طولانى درمانده شدند، تا يكى از آنها چوب نازكى طلبيد، و آن چوب را داخل سوراخ گوش آنها نمود. آن چوب داخل گوش عروسك شماره يك و سه شد، و از گوش ديگرش خارج گرديد، ولى در مورد عروسك دوم آن چوب از گوش ديگرش خارج نگرديد. آن حكيم به كشف راز پى برد و چنين گفت: «شاه چين خواسته است بگويد وقتى سخنى مىشنوى از يك گوش نشنو كه از ديگرى بيرون كنى، بلكه آن را بشنو، و در مغز خود آن را تجزيه و تحليل كن، و خوبىها و آموزندگىهاى آن را دريافت نما.» همه حاضران رأى او را پسنديدند، و او را در مورد كشف راز، تحسين و تمجيد كردند. به اميد آن كه در مورد پندها اين گونه باشيم.(2) اطاعت و پندپذيرى از نظر قرآن
قرآن در آيات متعدد، همه انسانها را به پيروى و موعظه پذيرى فرا خوانده است، به عنوان نمونه نظر شما را به چند آيه جلب مىكنيم:
قرآن بيست و نه بار با تعبير اطيعوا اللّه – و اطيعون، بندگان را به اطاعت و پيروى از خدا فرا مىخواند.(3) از جمله مىفرمايد: «قل ان كنتم تحبون اللّه فاتّبعونى يحببكم اللّه…؛(4) بگو اگر خدا را دوست داريد، از من پيروى كنيد تا خداوند (نيز) شما را دوست بدارد، و گناهانتان را ببخشد، و خدا آمرزنده مهربان است.» و يا به طور مكرّر مىفرمايد: «اطيعوا اللّه و الرّسول، فان تولّوا فانّ اللّه لايحبّ الكافرين ؛(5) از خدا و رسول او اطاعت كنيد و اگر سرپيچى كنيد خداوند كافران را دوست نمىدارد.»
«و انّ ربّكم الرّحمن فاتّبعونى و اطيعوا امرى ؛(6) خداوند رحمان است، پس از من پيروى كنيد، و فرمانم را اطاعت نماييد.» و در آيات متعدد مىفرمايد از غير خدا مانند شيطان و هوسهاى نفسانى پيروى نكنيد. «و لا تتّبعوا خطوات الشّيطان؛(7) اى مردم! از گامهاى شيطان پيروى نكنيد.»
«ولا تتّبع اهواء الّذين لا يعلمون؛(8) و از هوسهاى كسانى كه آگاهى ندارند، پيروى نكن.»
در مورد موعظه و پندپذيرى نيز، در قرآن مطالب بسيار آمده از جمله مىفرمايد: «و لو انّهم فعلوا ما يوعظون به لكان خيراً لهم…؛(9) و اگر اندرزها را كه به آنها داده مىشد، آنها مىپذيرفتند و انجام مىدادند براى آنها بهتر بود، و موجب تقويت ايمان آنان مىگشت.» و در آيه ديگر چنين مىخوانيم: «ولا تكونوا كالّذين قالوا سمعنا و هم لايسمعون؛(10) و همانند كسانى نباشيد كه گفتند: شينديم، ولى در حقيقت نمىشنيديد.»
خدواند در قرآن مىفرمايد: «به يقين گروه بسيارى از جن و انس را براى دوزخ آفريديم، (از اين رو كه) آنها عقل هايى دارند و انديشه نمىكنند و نمىفهمند، و چشم هايى دارند كه با آن نمىبينند، و گوش هايى دارند كه نمىشنوند، آنها همچون چهارپايانند بلكه گمراه ترند «لهم آذان لا يسمعون بها اولئك كالانعام بل هم اضلّ»(11) اين آيه به روشنى بيانگر آن است كه گوش فرا ندادن به مواعظ الهى و پند نگرفتن، از صفات دوزخيان است، آنها بر اثر بى اعتنايى به اندرزهاى الهى در صفت حيوانات بلكه گمراهتر خواهند بود. اينها نمونههايى از آياتى است كه ما را به پند آموزى و پذيرفتن دستورهاى الهى فرا مىخوانند، و با تعبيرهاى مؤكّد و تهديدهاى هشدار بخش ما را از نپذيرفتن پندها بر حذر مىدارند و به سرنوشت بد، و مكافات عمل مغرورانى كه مواعظ الهى را به اصطلاح پشت گوش مىاندازند هشدار داده و با انذارهاى شديد آنها را از اين كار دور مىكند. جالب اين كه: قرآن چنين كسانى را كافر خوانده و مىفرمايد: «واى بر هر دروغگوى گنهكار، كه پيوسته آيات خدا را مىشنود، كه بر او تلاوت مىشود، اما از روى تكبّر اصرار بر مخالفت دارد.»(12) نمونهاى از پند پذيرى
در تاريخ بسيار ديده شده كه افراد مغرور و منحرفى، متنبّه شده و با پندپذيرى، دگرگون شده و در پرتو آن به سعادت و قلّه رفيع مقامات معنوى رسيدهاند، به عنوان نمونه فضيل بن عياض (م187) كه در بصره و كوفه مىزيست، يكى از قلدرهاى بى باك، و مجرمان جنايتكار بود، تا آنجا كه با عدهاى از دوستانش سر راه قافهها را مىگرفت و بعضى از آنها را مىكشت، و اموالشان را غارت مىكرد، و در منطقهاى كه او مىزيست، نا امنى شديد ايجاد كرده بود، و به چپاول اموال مردم مىپرداخت، و با تجاوز جنسى، مردم در ناامنى شديد جنسى و ناموسى بودند، اين شخص شبى براى رفتن به بستر دخترى، از ديوار خانه او بالا رفت در همين لحظه شنيد، شخصى نصف شب از بستر برخاسته و قرآن مىخواند، و اين آيه را تلاوت مىكرد: «الم يأن للّذين آمنوا ان تخشع قلوبهم لذكراللّه و ما نزل من الحقّ؛(13) آيا وقت آن نرسيده است كه دلهاى مؤمنان در برابر ذكر خدا، و آنچه از حق نازل كرده است خاشع گردد؟»
فضيل تحت تأثير اين آيه قرار گرفت و آن چنان از آن پند گرفت كه 180 درجه تغيير كرد، و با حالى زار به خدا عرض كرد: «يا ربّ قد آن؛ پروردگارا اكنون وقت آن رسيده است كه در برابر عظمت حق خشوع كنم، و تسليم گردم؟» از آنجا شبانه به خرابهاى رفت، شنيد افراد كاروانى در تاريكى به همديگر مىگويند سريعتر از اينجا عبور كنيم تا نوچههاى فضيل به ما نرسند و ما را غارت نكنند. فضيل به آنها گفت از اين پس فضيل توبه كرده، و من همان فضيل هستم، در امن و راحت باشيد. از آن پس فضيل واقعاً توبه كرد، و به مكه هجرت نمود، و در آنجا مجاور خانه خدا به عبادت و راز و نياز پرداخت تا آن كه از دنيا رفت.
روايت شده: علت مرگش اين بود كه در مسجد الحرام كنار آب زمزم مشغول عبادت بود، شنيد شخصى اين آيات قرآن را مىخواند: «… وترى المجرمين يومئذٍ مقرنين فى الاصفاد…؛ در آن روز اين زمين به زمين ديگر، و آسمان به آسمانهاى ديگرى، مبدل مىشوند، و در آن روز مجرمان را با هم در غل و زنجير مىبينى…» فضيل آن چنان تحت تأثير اين آيه قرار گرفت كه همانجا بيهوش بر زمين افتاد و از دنيا رفت.(14) ظرفيتسازى براى فراگيرى پندها
در معارف و مواعظ پيامبر(ص) و امامان (ع) در مورد پند آموزى و درسگيرى و شنوايى، مطالب بسيار گفته شده، در اينجا به عنوان نمونه نظر شما را به چند فراز از آنها جلب مىكنيم، اين نمونهها به ما مىآموزند كه براى پندگيرى، و فراگيرى مطالب سازنده و سودمند، بايد در خود زمينه سازى و ظرفيت سازى كنيم، و مزرعه روح و روان خود را براى پذيرش بذرهاى اندرزها آماده سازيم، بر همين اساس امير مؤمنان على(ع) مطالبى در اين راستا فرموده از جمله مىفرمايد: «من اسلام را به گونهاى تعريف مىكنم كه احدى قبل از من آن را آن گونه تعريف نكرده باشد، «الاسلام هو التّسليم، و التّسليم هو اليقين، و اليقين هو التّصديق، و التّصديق هو الاقرار، و الاقرار هو الاداء، و الاداء هو العمل ؛ اسلام همان تسليم (در برابر حق) است، و تسليم همان يقين، و يقين همان تصديق، و تصديق همان اقرار به زبان ، و اقرار همان احساس مسؤوليّت، و احساس مسؤوليّت همان عمل است.»(15) از اين بيان شفّاف استفاده مىشود پذيرش اسلام و پندگيرى از آن در تعريف حقيقت اسلام گنجانده شده است، كه اگر پذيرش و پند آموزى از اسلام نباشد، هرگز به حقيقت اسلام نخواهيم رسيد. نيز از بيانات آن حضرت است: «انّ هذه القلوب اوعية فخيرها اوعاها؛(16) اين دلها همانند ظرفها است، كه بهترين آنها ظرفى است كه فراگيرى و نگهداريش بيشتر باشد.» اين سخن به ما مىآموزد كه اگر خواسته باشيم بهترين روح و روان را داشته باشيم بايد، داراى دل و سينهاى پند پذيرتر و فراگيرتر كه ظرفيت و نگهداريش بيشتر است باشيم، چرا كه دلها متفاوتند، مانند: دل كور، دل بسته و تيره، دل واژگون، دل كم ظرفيت، دل متوسط و دل پر ظرفيت تا دريا دل و… بنابراين با زمينه سازى و آماده كردن و ظرفيت سازى كارى كنيم كه دلها براى پند پذيرى آماده شوند، تا وقتى پندى شنيدند آن را به راحتى جذب نمايند، مانند مزرعه آمادهاى كه پذيراى بذرهاى نيك است و آنها را در بستر خود به خوبى نگه مىدارد و باعث رشد و نمو آن مىشود، نه مانند شورزار، كه در برابر باران لطيف، به جاى روئيدن لاله و گل، خس و گياهان زيان آور پديد آورد. حضرت على(ع) در تعبير ديگر مىفرمايد: «انّ هذه القلوب تحمّل كما تحمّل الابدان، فابتغوا لها طرائف الحكمة؛(17) اين دلها همانند تنها خسته و افسرده مىشوند (و قدرت جذب حقايق را از دست مىدهند) در اين صورت حكمتهاى زيبا و
نشاطانگيز را براى آنها انتخاب كنيد.» همان گونه كه نسيم فرح بخش از جانب شكوفهها و طراوت بهار، موجب رفع خستگى و نشاط بدن مىگردند، پندها و حكمتهاى زيبا نيز موجب نشاط و آرامش روح و روان آماده خواهند شد، و باعث رشد و ترقّى شده و در نتيجه آثار درخشانى را پديدار مىسازند. بر همين اساس روايت شده كه امام باقر(ع) فرمود: «تعرّض لرقّة القلب بكثرة الذّكر فى الخلوات؛براى آمادگى روح و روان، بسيار به ياد خدا در خلوتها باش.» يعنى ظرفيت سازى موجب زمينه خوب براى روح و روان مىشود و آن را آماده پذيرش معارف الهى و پندها خواهد كرد.
بايد توجه داشت كه گناه و غفلت، و عشق به زرق و برق دنيا موجب تيرگى قلب شده، و آن را از پذيرش و پندپذيرى باز مىدارد، و به عكس، پاكى و صفاى باطن و نورانيت قلب در پرتو ياد خدا و عبادات خالصانه، آن را براى فراگيرى پندها آماده مىسازد. بر همين اساس اميرمؤمنان على(ع) فرمود: «من عشق شيئاً اعشى بصره، و امرض قلبه، فهو ينظر بعينٍ غير صحيحةٍ، و يسمع باذنٍ غير سميعة، قد خرقت الشّهوات عقله، و اماتت الدّنيا قلبه؛(18) هر كس به چيزى عشق افراطى داشته باشد، نابينايش مىكند، و روح و روانش را بيمار مىسازد، در نتيجه او با چشمى معيوب مىنگرد، و با گوشى غير شنوا مىشنود، هوسهاى نفسانى، عقلش را نابود ساخته، دنيا پرستى قلبش را ميميراند.»
نتيجه اين كه: بهترين راه براى شنوايى و پندپذيرى، پاكسازى روح و روان از لوث آلودگى گناه، و ايجاد صفا در باطن است، چنان كه قرآن مىفرمايد: «هدى للمتّقين ؛(19) قرآن مايه هدايت و روشنى براى دلهاى پرهيزكار و آماده است.»
و در روايات آمده، امام على(ع) فرمود: «خداوند احدى را مانند قرآن اندرز نداده است، چرا كه قرآن بهار دل و چشمههاى علم است.»(20)
به اميد آن كه با ظرفيت سازى در پرتو صفاى باطن و تعليمات الهى، به مرحلهاى برسيم كه مشمول دعاى امام عصر(عج) گرديم كه: «خدايا! پيروى كردن و پندگرفتن را به شنوندگان عطا فرما.» پاورقي ها:پىنوشتها: – 1. ديوان مثنوى، دفتر چهارم، به خط ميرخانى، ص 380. 2. داستانهاى جمع الحكايات از :محمد عوفى، ص 23 و 24، گزينش نگارنده. 3. مانند: آيات 20سوره انفال، آيات 54 سوره نور، آيات 13 سوره مجادله، آيه 50 سوره آل عمران، آيات 108 و 126 سوره شعراء، آيه 63 سوره زخرف و…. 4. سوره آل عمران، آيه 31. 5. همان، آيه 32. 6. سور طه، آيه90. 7. سوره بقره،آيه 168. 8. سوره جاثيه، آيه 18. 9. سوره نساء، آيه 66. 10. سوره انفال، آيه 21. 11. سوره اعراف، آيه 179. 12. سوره جاثيه، آيه 7و8. 13. سوره حديد، آيه 16. 14. سفينةالبحار، ج 2، ص 369، واژه فضل. 15. نهج البلاغه، حكمت 125. 16. همان، حكمت 147. 17. همان، حكمت 197. 18. همان، خطبه 109. 19. سوره بقره، آيه 3. 20. نهج البلاغه، خطبه 176.
