حجت الاسلام دکتر اصغر هادوي كاشاني
مقدمه:
در سال‌هاي اخير، رويكرد اعلام شعار سال از سوی رهبر معظم انقلاب، جنبه
اقتصادي پيدا كرده است. وقتي از سوی بالاترين مقام رسمي كشور كه اشراف و احاطه
كامل به نيازها و اولويت‌هاي كشور دارد، اين شعار به جامعه توصيه مي‌شود، اهميت
موضوع روشنتر و وظيفه كارگزاران حكومت اسلامي سنگين تر مي‌شود.
شعارهاي اصلاح الگوي مصرف، همت مضاعف،
كار مضاعف و شعار جهاد اقتصادي مي‌تواند مقدمه شعار امسال باشد و در واقع گام‌هاي
عملي جهاد اقتصادي با تكيه بر توليد ملي و حمايت از كار و سرمايه ايراني برداشته
شود.
گرچه در بين صاحبنظران بحث است كه فرهنگ،
اقتصادساز است يا عكس آن؟ اما آنچه اهميت دارد و بديهي است، براي انجام هر پديده‌اي
ايجاد بستر مناسب و مقدمه‌سازي لازم است وگرنه در برشي از زمان كاري انجام مي‌شود
و چون زيرساخت‌هاي لازم وجود ندارد بعد از مدتي آثار آن از بين مي‌رود.
در اين نوشتار به بررسي بسترهاي فرهنگي ضروری
براي تحقق شعار امسال پرداخته مي‌شود.
تعريف فرهنگ
از آنجا كه مطالعات فرهنگ گسترده شده و
موضوع مطالعه بسياري از رشته‌ها از قبيل روانشناسي، انسان‌شناسي و مديريت قرار
گرفته، هيچ تعريف استانداردي از فرهنگ وجود ندارد، اما مي‌توان گفت فرهنگ مجموعه‌اي
پيچيده از دانش‌ها، باورها، هنرها، قوانين، اخلاقيات و عادات و هر آن چیزی است كه
فرد به عنوان عضوي از جامعه مي‌گيرد.
اگر اين تعريف بخواهد بستر تحقق شعار
امسال باشد، بايد از دانش بومي بهره‌گيري و باورهاي غلط اصلاح شود. هنر، به جلوه‌اي
از هنر اسلامي تبديل و قوانين و مقررات لازم وضع شود و اخلاقيات و عادات مردم
تغيير كند.
دانش محلي
دانش گروه‌هاي مختلف انساني در ارتباط با
زمينه‌هاي مختلف هستي، زندگي و معيشت است كه از تعامل با محيط طبيعي و اجتماعي و
از طريق تجربه، آزمون و خطا در طول زمان شكل گرفته و عمدتاً شفاهي و نامكتوب است.
اين دانش، بخشي از سرمايه ملي هر قوم است
و جايگزين دانش رسمي و فناوري روز دنيا نيست، بلكه مي‌تواند مكمل آن باشد. هيچ‌كس
اعتقاد ندارد كه از دانش روز دنيا نبايد استفاده كرد. امروزه دنيا به صورت دهكده
جهاني تعريف مي‌شود كه در اين دهكده همه به هم نياز دارند. هر كشوري بايد مزيت
نسبي كشور خود را پيدا كند و در آن بخش سرمايه‌گذاري كند. به نظر نمي‌رسد مراد رهبر
معظم انقلاب از شعار امسال اين باشد كه ورودي‌هاي كشور بكلي بسته و رابطه با جهان
خارج قطع شود، بلكه به نظر مي‌رسد در نگاه ايشان زيبنده نيست اگر در كالاهايي،
منابع انساني و محيطي آن وجود دارد، دست نياز به خارج دراز كنيم.
در بسياري از محصولات كشاورزي، مشتقات
نفتي و معادن، ايران از كشورهاي غني دنياست. بايد در اين كالاها كه مزيت نسبي
داريم بر خويش تكيه كنيم و در توليد اين كالاها از علم و فناوري روز دنيا بهره
بگيريم و دانش بومي و محلي خود را كه سال‌ها مورد تجربه قرار گرفته است در اين
زمينه‌ها به كار ببريم. براي نمونه مي‌توان از دانش مردم در توليد گياهان دارويي
استفاده كرد و با اين روش، درآمد خوبي براي كشور كسب كرد يا در بخش كشاورزي و
باغداري از اين دانش بهره گرفت. حتي براي تسريع در كار و بالا بردن بهره‌وري مي‌توان
از دانش جديد در كنار دانش بومي استفاده كرد. روش‌هاي بسته‌بندي جديد در گياهان
دارويي، محصولات كشاورزي نمونه‌اي در همكاري و رابطه متقابل اين دو دانش است.
از بعضي از روايات هم استفاده مي‌شود كه
بايد از تجربه‌هاي ديگران بهره جست و اين تجربه‌ها گاهي در قالب علم و فناوري روز
است. حتي مي‌توان با مهندسي معكوس، آن فناوري را در داخل كشور به فناوري ملي تبديل
كرد. امام علي«ع» در وصيت خويش به امام حسن«ع» فرمود: «به ادب كردن تو پرداختم تا
مجدّانه به كار برخيزي و از تجربه‌هاي ديگران كه زحمت آن را كشيده‌اند بهره‌مند شوي».(1)
باور
در يك تعريف ساده گفته شده است: باورها و
عقيده‌ها انديشه‌هايي هستند كه فرد به درستي و حقيقت آنها اعتقاد دارد.(2)اين
باورها سه منبع دارند يا حاصل تجربه شخصي هستند و يا به وسيله اطلاعاتي كه از
ديگران مي‌رسد شكل مي‌گيرند و يا از طريق استنتاج به دست مي‌آيند.
براي تحقق شعار امسال هر سه منبع بايد در
خدمت توليد ملي قرار گيرند. افرادي سال‌ها تجربه استفاده از محصولات خارجي را كرده‌اند
و هيچ‌گاه به خود اجازه مصرف توليدات داخلي را نداده‌اند. اگر عزم مردم براي مصرف
كالاهاي داخلي جزم شود، مصرف كالاي داخلي در داخل بالا مي‌رود و در نتیجه،
توليدكننده مشتاق توليد بيشتر مي‌شود. وقتي تقاضا زياد باشد توليدكنندگان ديگر نيز
وارد اين بازار مي‌شوند و با افزايش توليدكنندگان رقابت در توليد شكل مي‌گيرد و
ثمره اين رقابت، بهبود كيفيت كالاها مي‌شود و بالا رفتن كيفيت در داخل زمينه رقابت
با كالاي خارجي را فراهم مي‌كند.
ملاحظه مي‌شود كه آغاز اين فرايند با
تجربه شخصي شروع مي‌شود و شهروند ايران اسلامي بايد به خود اجازه بدهد كه از توليد
داخل استفاده كند و از جنبه اطلاع‌رساني هم بايد ديدگاه‌ها عوض شود و بعضي از واژه‌هاي
قرآني توسعه معنایی پيدا كنند. «تواصي به حق» كه در سوره عصر آمده است، در محيط
اقتصادي معناي جديد پيدا مي‌كند؛ به احترام نظام اسلامي و تحقق منويات رهبري بعد
از مصرف كالاي ايراني و رضايتمندي از آن، بايد به ديگران هم اين حق را سفارش کرد و
در كوي و برزن فرياد برآورد كه سعادت ما در مصرف كالايي است كه خودمان توليد كرده‌ايم.
از رسانه‌هاي ديداري و شنيداري هم براي اين تواصي به حق بايد استفاده كرد.
اگر اين دو مفهوم تجربه شخصي و اطلاع‌رساني
در كشور نهادينه شود، منبع سوم هم كه استنتاج است محقق مي‌شود. فرايند استنتاج
چنين است كه وقتي شخصي كالاي داخلي مصرف كرده ديگران هم به او سفارش كرده‌اند اگر
كالاي جديدي هم با نشانه داخلي توليد شود به استناد تجربه قبلي نتيجه خواهد گرفت
كه از كيفيت خوب برخوردار است.
هنر
هنر مجموعه‌اي از آثار يا فرايندهاي ساخت
انسان است كه در جهت اثرگذاري بر عواطف، احساسات و هوش انساني و يا به منظور
انتقال يك معني يا مفهوم خلق مي‌شود و به دو دسته هنرهاي كاربردي و هنرهاي زيبا
تقسيم مي‌شود. هنرهاي كاربردي، هنرهايي هستند كه نخست كاركرد و سودمندي آنها اهميت
دارد و هدف از ايجاد آنها كاربردشان بوده است، مانند طراحي خودرو، معماري و طراحي
صنعتي، اما هنرهاي زيبا هنرهايي است كه به دليل زيبا بودنشان خلق شده‌اند، به
عبارت ديگر به خاطر خودشان به وجود آمده‌اند مانند نقاشي.(3)
براي شكوفايي توليد ملي بايد از هر دو
دسته هنر بويژه هنر ايراني ـ اسلامي بهره گرفت.
توليد ملي بخشي از توسعه ايراني ـ اسلامي
است و توسعه پايدار توسعه‌اي است كه همه جنبه‌ها در آن لحاظ شده باشد.
يكي از دوره‌هايي كه هنر ايراني در اوج
بوده است دوره سلجوقي است و راز اعتلاي آن دوره، انسجام و هماهنگي در همه جنبه‌هاي
هنري بوده است. مساجد، مدارس، ساختمان‌ها و ظروف داراي يك جنبه مشترك بوده‌اند كه
همان هنر ايراني ـ اسلامي است.(4)
ميراث آن زمان بايد دوباره احيا شود، هنر
بايد در خدمت توليد ملي باشد؛ هم به رشد توليد كمك كند و هم به شكل توليد. مثلاً
در مناطق كويري كه معماري متناسب تبليغ مي‌شود، توليد هم در همان جهت صورت گيرد و
همسان‌‌سازي شود. در هر حال، به قول رهبر معظم انقلاب هنر در نقش يك مكمل است(5)
و مي‌تواند به توليد شكل و شتاب بدهد. پس براي رسيدن به خودكفايي در
توليداتي كه مزيت نسبي داريم بايد هنر در خدمت توليد باشد.
قوانين
نگاهي به قوانين جاري مرتبط با توليد در
کشور، نشان مي‌دهد كه آنچه فعلاً وجود دارد و در عناصر تشكيل‌دهنده فرهنگ عمومي يك
كشور است، قطعاً دچار نارسايي‌هايي بوده است كه نتوانسته به حمايت جدي از توليد
بپردازد و براي تحقق شعار سال، اين قوانين بايد مورد بازبيني جدي قرار گيرند.
قانون كار، قانون تأمين اجتماعي، قانون ماليات‌هاي مستقيم و قانون ارزش افزوده از
جمله اين قوانين هستند.
اگر به طور جزئي‌تر بخواهيم به اين
مشكلات و موانع قانوني بپردازيم، مي‌توان به موارد ذيل نيز اشاره كرد:
1ـ با توجه به اينكه سرمايه‌گذار به
دنبال كمترين ريسك در سرمايه‌گذاري است، بايد قوانين پولي كشور طبق شرايط سند چشم‌انداز
به گونه‌اي باشد كه در راستاي افزايش توليد و كاهش ريسك باشد كه نمونه بارز آن، قوانين
مربوط به قيمت ارز است.
2ـ تسهيل در تجهيز منابع مالي شركت‌هاي
توليدي و كاهش هزينه‌هاي سرمايه‌گذاري.
3ـ رفع بوروكراسي حاكم بر فرايند توليد.
وجود بوروكراسي اداري موجب شده است براي ايجاد يا توسعه يك واحد توليدي به تعداد
زيادي مجوز نياز باشد و اين باعث اتلاف وقت و هزينه زياد است.
4ـ ايجاد قوانين براي استفاده از توليدات
داخلي.
در تمام اقتصادهاي دنيا خود دولت يكي از
مصرف‌كنندگان است. دولت بايد از خودش شروع كند و آنگاه در بخش‌هاي آموزشي كشور از
قبيل آموزش و پرورش و دانشگاه‌ها، فرهنگ استفاده از توليدات داخلي را ترويج كند و اين
آموزش را به صورت قانوني در رديف بقيه مواد درسي آموزش دهد.
قوانين مربوط به واردات
آمارهاي موجود نشان مي‌دهد گاهي واردات
كشور دو برابر صادرات است. اين واردات بايد هدفمند و در راستاي توسعه توليد ملي
باشد. كالاهاي نهايي و مصرفي حذف شده و در صورت ضرورت، به واردات كالاهايي پرداخته
شود كه مي‌توان با آنها ارزش افزوده ايجاد كرد تا از اين طريق، هم مشكل بيكاري كم
شود و هم به توليد ملي كمك شود.
اخلاقيات و عادات
گفته مي‌شود در نظرسنجي‌هاي متعددي كه از
ژاپني‌ها مي‌شود آنها مصرف كالاي داخلي را بر مصرف كالاي خارجي ترجيح مي‌دهند به
گونه‌اي كه در شرايطي كه دو كالاي داخلي و خارجي وجود دارد چنانچه كالاي خارجي را
انتخاب كنند ديگران به چشم بد به آنها نگاه مي‌كنند. براساس همين اخلاق و عادت است
كه سال‌هاست مصرف برنج كم‌كيفيت داخلي را بر خارجي ترجيح مي‌دهند.
اخلاق و عادت، جزئي از فرهنگ است. اگر
فرهنگ بخواهد تغيير كند، بايد اخلاق و عادات نيز تغيير كند. البته بايد اذعان کرد
كه تغيير رفتارهایی كه به عادات تبديل شده‌اند كار بسيار مشكلي است، اما شدنی است.
رهبر معظم انقلاب در سخنان خود به مناسبت
روز كارگر در این باره اظهار داشتند: «در مورد مسئلة كار، آنچه كه من به آن تأكيد
كرده‌ام و امروز هم تأكيد مي‌كنم این است كه ما بايد فرهنگ كشور خودمان را به سمت
ترويج توليد داخلي تنسيق و تنظيم كنيم و پيش ببريم، اين خيلي چيز مهمي است».(6)
مصرف كالاي خارجي افزون بر اينكه فرهنگ
خارجي را هم وارد جامعه مي‌كند، موجب از دست رفتن فرصت‌هاي شغلي مي‌شود.
ايشان همچنین فرمودند: «بايد فرهنگي بر
جامعه ما و بر ذهن‌هاي ما حاكم شود كه مصرف كردن توليد داخلي را ارزش بدانيم. ما
به قيمت به كار واداشتن يك كارگر بيگانه كه توليد او را مصرف مي‌كنيم، يك كارگر
داخل كشور را بيكار مي‌كنيم».(7)
در متون اخلاقي بويژه در روايات، دو نكته
بسيار مهم درباره عادت وجود دارد: نكته اول اينكه ترك عادت بسيار سخت است و نكته
دوم اينكه ترك‌كننده عادت بسيار فضيلت دارد. با توجه به اينكه مهمترين بخش تغيير فرهنگ
به تغيير عادات برمي‌گردد. بعضي از این روايات را مرور مي‌كنيم:
امام علي«ع» فرمود: عادت بر هر انساني
سلطه دارد(8) و دشوارترين سياست‌ها تغيير عادت‌هاست(9) و هر
كاري شدني است، مگر تغيير دادن طبايع(10) و برترين عبادت، چيره شدن بر
عادت است(11) و با چيره شدن بر عادت‌هاست كه مي‌توان به بالاترين
مقامات رسيد.(12)
براي گام برداشتن به سوي حمايت از توليد
ملي بايد ذهن جامعه از مفاهيم منفي درباره توليدات داخلي پاك شود. معمولاً ذهن
افراد جامعه به اين گزاره‌ها خو گرفته كه كالاي ايراني كيفيت ندارد، خدمات پس از
فروش ندارد، تقلبي است. بايد عادت فكري را تغيير داد. البته به موازات اين كار طبق
آنچه پيش از اين گفته شده گام‌هاي عملي در جهت بهبود كيفيت برداشته شود و اين كاري
نيست كه با پايان سال محقق شود. شعار اول سال براي شروع است، اما پايان آن انتهاي
سال نيست و ممكن است ثمرات آن چند سال ديگر مشخص شود و كالاي ايراني ـ اسلامي
جايگاهي رفيع در بازارهاي دنيا پيدا كند، همچنان كه با عزم دانشمندان ايراني، رتبه
علمي كشور از جهش خوبي در منطقه و دنيا برخوردار شد. صبح نزديك است…
پي‌نوشت‌ها:
1ـ
حسيني، سيدهادي، فقر و توسعه در منابع ديني، (قم: بوستان كتاب)، ص 154.
2ـ
پارسا محمد، زمينه روانشناسي نوين، ( چاپ بیستم، تهران: بعثت، 1383)، ص 312.
3-
wikipedia.org.
4-
Tebyan.net.
5ـ
روزنامه جمهوري اسلامي، 12/3/61.
6ـ
9/2/1388.
7ـ
همان.
8ـ
غررالحكم، 7327.
9ـ
همان، 2969.
10ـ
همان، 6906.
11ـ
همان، 2873.
12ـ
همان، 4300.
سوتیترها:
*«تواصي به حق»
كه در سوره عصر آمده است، می‌تواند در محيط اقتصادي معناي جديد پيدا مي‌كند؛ یعنی
به احترام نظام اسلامي و تحقق منويات رهبري بعد از مصرف كالاي ايراني و رضايتمندي
از آن، بايد به ديگران هم اين حق را سفارش کرد و در كوي و برزن فرياد برآورد كه
سعادت ما در مصرف كالايي است كه خودمان توليد كرده‌ايم. از رسانه‌هاي ديداري و
شنيداري هم براي اين تواصي به حق بايد استفاده كرد.
* گرچه در بين
صاحبنظران بحث است كه فرهنگ، اقتصادساز است يا عكس آن؟ اما آنچه اهميت دارد و
بديهي است، براي انجام هر پديده‌اي ايجاد بستر مناسب و مقدمه‌سازي لازم است وگرنه
در برشي از زمان كاري انجام مي‌شود و چون زيرساخت‌هاي لازم وجود ندارد بعد از مدتي
آثار آن از بين مي‌رود.
* به نظر نمي‌رسد
مراد رهبر معظم انقلاب از شعار امسال اين باشد كه ورودي‌هاي كشور بكلي بسته و
رابطه با جهان خارج قطع شود، بلكه به نظر مي‌رسد در نگاه ايشان زيبنده نيست اگر در
كالاهايي، منابع انساني و محيطي آن وجود دارد، دست نياز به خارج دراز كنيم.
*اگر عزم مردم
براي مصرف كالاهاي داخلي جزم شود، مصرف كالاي داخلي در داخل بالا مي‌رود و در
نتیجه، توليدكننده مشتاق توليد بيشتر مي‌شود. وقتي تقاضا زياد باشد توليدكنندگان
ديگر نيز وارد اين بازار مي‌شوند و با افزايش توليدكنندگان رقابت در توليد شكل مي‌گيرد
و ثمره اين رقابت، بهبود كيفيت كالاها مي‌شود و بالا رفتن كيفيت در داخل زمينه
رقابت با كالاي خارجي را فراهم مي‌كند.
* براي گام برداشتن به سوي حمايت از
توليد ملي بايد ذهن جامعه از مفاهيم منفي درباره توليدات داخلي پاك شود. معمولاً
ذهن افراد جامعه به اين گزاره‌ها خو گرفته كه كالاي ايراني كيفيت ندارد، خدمات پس
از فروش ندارد، تقلبي است. بايد عادت فكري را تغيير داد.