حجت الاسلام
دكتراصغر هادوي
گذراندن اوقات فراغت و برنامه‌ريزي براي
آن از دغدغه‌هاي دانشمندان علوم اجتماعي، به‌ويژه جامعه‌شناسان است و همين مفهوم
به‌ظاهر ساده، معركة نظريات آنان شده است. عده‌اي آن را معادل رفع خستگي، گروهي
معادل سرگرمي و تفريح و گروهي ديگر آن را برابر فعاليت‌هايي دانسته‌اند كه به رشد
و شكوفايي شخص ياري مي‌رساند، ولی تمامي اين تعريف‌ها نكته‌اي مشترك دارند: قرار‌گرفتن
فراغت در مقابل كار.
يكي از اموري كه در محدودة اوقات فراغت
قرار مي‌گيرد، ميهماني‌دادن و ميهماني‌رفتن است كه اگر با آداب درست آن انجام
نگيرد، نه تنها مفرّح و دلپذير نيست، بلكه خستگي ناشي از آن به كار و تلاش روزانه
هم لطمه مي‌زند. بايد سبك زندگي ما دربارة ميهماني، مطابق با قرآن باشد تا زحمت
ميهماني به رحمت تبديل شود.
در قرآن پنج شرط براي ميهماني رفتن به
خانه پيامبر(ص) را بیان كرده است كه به گفتة بعضي مفسران منزل رسول خدا(ص) خصوصيتي
ندارد، همه بايد رعايت كنند:
1. اجازه‌گرفتن
زندگي امروزي و تعارفات رايج و محدوديت‌هاي
زندگي مانع از آن است كه ميهماني سرزده صورت گيرد، گرچه در سنت ما ايراني‌ها، آن
هم آداب خاص خود را دارد. در مَثَل‌هاي فارسي آمده است: «رسيده رسيده خورد به
ميهمان هركه باشد، در خانه هرچه باشد.»(1) اما در قرآن آمده است: «الا ان
يؤذن لكم»(2) ميهماني بايد با اجازه باشد؛ یعنی به‌اصطلاح
امروز از قبل با صاحبخانه هماهنگي صورت گيرد. ممكن است ميزبان محذورات زماني،
درآمدي و سليقه‌اي ويژة خود را داشته باشد كه ميهمانيِ سرزده موجب اذيت ميهمان و
ميزبان شود. اما اگر اجازة قبلي باشد، اين فرصت به ميزبان داده مي‌شود كه هم، زمان
خود را تنظيم كند و هم مخارج ميهماني را تأمين کند. گفتني است ميهماني سرزده هم در
اسلام آداب و شرايطي دارد.
امام صادق(ع) فرمود: اگر ميهمان، بدون
دعوت آمد با هر آنچه در منزل داري از او پذيرايي كن، ولي اگر او را دعوت كرده‌اي،
براي پذيرايي او خود را به‌سختي بينداز و از او خوب پذيرايي كن.(3)
2. تعيين‌نكردن غذا
شايسته نيست ميهماني را مشروط به غذاي
مورد سليقه، ميهمان كرد. طبق روايتي كه از امام صادق(ع) گذشت، شايسته است ميزبان
خود را به زحمت بيندازد و پذيرايي شايسته‌اي از ميهمان داشته باشد، ولي مشروط كردن
غذا به سليقة ميهمان تكليفي اضافي است؛ البته در سنت ما ايراني‌ها اين قاعده دربارة
ارحام و فاميل نزديك مثل خواهر و برادر، فرزند و والدين مشكلي ايجاد نمي‌كند، ولي
براي ميهمان و ميزبان غريبه اندكي سخت است و سفارش‌دادن غذاي خاص، مشكل ايجاد مي‌كند.
شايد آنچه ميهمان مي‌خواهد از عهدة ميزبان برنيايد؛ شايد بودجة ميزبان براي آن نوع
غذا كفاف ندهد؛ شايد روش آماده‌كردن آن غذا را به‌درستی نداند و شايد مورد پسند
ميزبان نباشد. قرآن مي‌فرمايد: «الي طعامٍ»(4)
يعني ميزبان شما را به غذايي دعوت كرد، اجابت كنيد.
3. به‌موقع حاضر‌شدن در ميهماني
سبك زندگي امروزي كه مسكن متوسطه جامعه
به اندازة ظرفيت خود صاحبخانه و حتي كوچك‌تر است، اقتضا مي‌كند در ميهماني‌رفتن و
ميهماني‌دادن، حال صاحبخانه مراعات شود. از عادت‌هاي ناپسند بعضي خانواده‌ها اين
است كه اگر براي شام دعوت شده‌اند چند ساعت زودتر به ميهماني مي‌روند، با وسعت
خانه‌هاي امروزي و سبك معماري اشتباه و غيرايراني آشپرخانه‌ها، ميزباني برای ميزباني
كه مقيد به رعايت امور شرعي است، رنج‌آور و اذيت‌کننده می‌شود.
تابستان گرم، آپارتمان كوچك، جمعيت زياد،
آشپزخانة محدود، خانم متدين كه بايد آشپزي كند، چه صحنه‌اي را به‌وجود مي‌آورد و
كدام آرامش، حاصل از فراغت در مقابل كار حاصل اين ميهماني است؟ باز هم اشاره مي‌كنم
ميهماني با فاميل درجة اول حسابی جدا دارد، گرچه آن هم بدون زحمت نيست.
قرآن در همان آية سورة احزاب اشاره دارد
كه طوري وقت ميهماني را تنظيم كنيد كه منتظر غذا نمانيد، «غير ناظرين اناه» اين
نكته در ميهماني افطار در ايران تا حدود زيادي رعايت مي‌شود و ميهمان نزديك افطار
وارد منزل مي‌شود. خوب است اگر خانواده‌ها براي هر وعدة غذايي كه به ميهماني مي‌روند،
نزديك غذا‌خوردن وارد شوند، نه آنكه چند ساعت قبل با حضور در منزل ميزبان موجبات
اذيت او را فراهم كنند.
4. ترك منزل بعد از غذا
نوع پذيرايي پرحجم در سنت ايراني موجب
شده است كه براي ميهمان آداب ويژه‌اي به‌جاي آورند و چند نوع غذا حاضر كنند. در
روايتي هم که گذشت امام صادق(ع) فرمود اگر ميهمان را دعوت كرده‌ايد، خود را به‌زحمت
بيندازيد، معلوم نيست كه مراد در زحمت، تنوع غذاها يا يك نوع غذاي باكيفيت و هزينة
زياد است، ولي آنچه امروز در سبك زندگي ما ايراني‌ها رايج است، در بعضي از ميهماني‌ها
چند نوع غذا همراه با نوشيدني و سالادهاي متنوع است كه بسياري از ميهمانان براي
تشكر و قدرداني از ميزبان سعي مي‌كنند از هركدام غذاها مقداري ميل كنند. سنگيني
بعد از غذا و خستگي صاحبخانه، حرف‌هاي تكراري، متوجه‌بودن خون به معده به جاي مغز،
مجموعه‌اي از سخنان را به‌وجود مي‌آورد كه غير از اتلاف وقت، ارزش ديگري ندارد.
به همین سبب ميهماني قرآني آن است كه
بعد از غذا بايد خانه را ترك كرد تا ميزبان علاوه بر خارج‌شدن از حالت ميهماني
براي كار فرداي خود با مشكل مواجه نشود. در ادامة همان آيه آمده است: «فاذا طَعِمْتُم
فانتشروا ولا مستأنسين لحديث» و چون طعام خورديد، پراكنده شوید، نه
آنكه براي سرگرمي سخن آغاز كنيد.
در شأن نزول همين آية 52 سورة احزاب آمده
است، اَنَس مالك مي‌گويد پيامبر تصميم گرفت وليمه بدهد و به من فرمود اصحابش را
براي غذا‌خوردن دعوت كنم و چنين كردم. پس مردم دسته‌دسته مي‌آمدند و غذا مي‌خوردند
و مي‌رفتند و گفتم اي پيامبر خدا! من همه را دعوت كردم و ديگر كسي نيست كه بخوانم،
فرمود غذا را برداريد و سفره را جمع كنيد، پس غذا را كه جمع كردند و مردم بيرون
رفتند سه نفر ماندند كه سرگرم صحبت بودند و ماندنشان طول كشيد. پس پيامبر خدا
برخاست و من هم برخاستم تا شايد آن سه نفر بيرون بروند، پس رفتند تا به حجرة عايشه
رسيدند و گمان كردند كه آنها رفته‌اند، پس برگشتند و من هم برگشتم ديدم كه هنوز
نشسته‌اند و حرف مي‌زنند، پس اين آيه نازل شد.
5. ميهماني در خانه
آقاي قرائتي در ذيل اين آيه از كلمة في بيوت
النبي نتيجه گرفته است كه خوب است ميهماني در خانه انجام شود، گرچه در زمان صدور
آية ميهماني‌دادن در بيرون خانه مثل امروز شايع و رايج نبود، ولي امكان آن هم
منتفي نيست، بنابراین ايشان برداشت لطيف و زيبايي از آيه کرده است. آمد‌و‌شد در
خانه يكديگر اگر با شرايط پيش‌گفته صورت گيرد و ميزبان زحمت طاقت‌فرسايي متحمل
نشود و موجب چشم و هم‌چشمي در خانواده‌ها نشود، بركات فراوان دارد. دو طرف ميزبان
و ميهمان از تجربيات يكديگر در ادارة زندگي استفاده مي‌كنند.
گاهي نيازهايي كه ميزبان نمي‌تواند به
زبان بگويد به چشم ديده مي‌شود و شايد ميهمانان با ظرافت به كمك او بيايند. آمادگي
براي پذيرش ميهمان، منزل را نظيف و آماده نگه مي‌دارد و بهره‌وري بالا مي‌رود و
هزينه‌ها پايين مي‌آيد. از روايات فهميده مي‌شود كه امام سجاد(ع) براي ميهمان در
پخت غذا كمك مي‌كرده است.(6)
با ميهماني‌دادن در بيرون از منزل، انسان
از اين خوبي‌ها محروم مي‌شود، افزون بر اينها ميهمان به اندازة ظرفيت منزل بر
ميزبان وارد مي‌شود، ولي در ميهماني بيرون، گاهي تعداد ميهمانان از قاعده خارج مي‌شود؛
البته شرايط ويژه‌اي كه گاهي پيش مي‌آيد و خانواده‌ها مجبور به پذيرايي در بيرون
منزل مي‌شوند اشكالي ندارد.
يك پرسش و پاسخ آن
آيا با توجه به شرايطي كه در سورة احزاب
آمده است، عاقلانه است در بعضي موقعيت‌هاي زماني و مكاني، به‌ويژه در كلان‌شهرها
خانواده‌اي از راه دور به ميهماني برود به‌موقع برسد و غذا بخورد و بعد از غذا هم
بلافاصله با ميزبان خداحافظي كند؟ رفتن يا نرفتن اين ميهماني بسيار سخت است، چاره
چيست؟
پاسخ: چند راه‌حل به نظر مي‌رسد:
1. ميهماني با هماهنگي و تعيين وقت انجام
شود. مثلاً از ساعت 8 تا 11، در اين صورت صاحبخانه به كارهاي خانه مي‌رسد، غذا را
آماده مي‌كند و زماني را هم براي همنشيني با ميهمانان اختصاص مي‌دهد.
2. ميهماني‌ها به مناسبت‌هاي خاص باشد،
مثل وليمة عروسي، وليمة حج، مجالس اباعبدالله(ع) كه در اين صورت تعداد ميهماني‌ها
كم شده، ولي عرف ويژه‌اي دارد كه مورد قبول همة مردم است؛ ضمن آنكه مستحب است.
3. ميهماني بدون پذيرايي و غذا‌دادن باشد
و وقتي را كه دو طرف صرف مي‌كنند، به ديد و بازديد و انتقال تازه‌ها به يكديگر
باشد و وقت خود را به جاي پختن غذا و خوردن آن، صرف گفت‌وگو كنند كه البته اين راه‌حل
با بعضي روايات ما كه براي استحباب طعام‌دادن وارد شده است منافات دارد؛ البته در
سنت ايراني‌ها و بعضي كشورها، مجالسي تحت عنوان شب‌نشيني وجود دارد، چه خوب است در
اين نشست‌ها، گفت‌وگوهاي عالمانه، خواندن قرآن و احاديث و اشعار پندآموز و وصيت به
حق و صبر صورت گيرد.
اميد است به فرمودة مقام معظم رهبري، سبك
زندگي ما مطابق آموزه‌هاي اسلامي شكل گيرد تا به‌تدريج رفتاري ديني كه برخاسته از
اين سبك زندگي است بر كل جامعه حاكم شود.
سوتيتر
ها :
سوتیتر1: امام
صادق(ع) می‌فرمایند: اگر ميهمان، بدون دعوت آمد با هر آنچه در منزل داري از او
پذيرايي كن، ولي اگر او را دعوت كرده‌اي، براي پذيرايي او خود را به‌سختي بينداز
و از او خوب پذيرايي كن
سوتیتر2:
آمادگي براي پذيرش ميهمان، منزل را نظيف و آماده نگه مي‌دارد؛ بهره‌وري
بالا مي‌رود و هزينه‌ها پايين مي‌آيد
سوتیتر
3: در قرآن آمده است که ميهماني بايد با اجازه باشد؛ یعنی به‌اصطلاح
امروز از قبل با صاحبخانه هماهنگي صورت گيرد