تیتر پیشنهادی:
آغازی بر یک پایان
شاه رفت
سيد روح الله امين ابادي
26 دی‌ماه
سال 1357 را با تیتر تاریخی «شاه رفت» می‌شناسیم. در این ماه کابینه ازهاری سقوط
کرد و بختیار برای نجات تاج و تختی که دیگر امیدی برای بقایش نبود نخست‌وزیر شد.
با سوگند بختیار برای حفاظت تاج و تخت، شاه در 26 دی‌ماه با چشمانی گریان فرودگاه
مهرآباد را ترک کرد و برای استراحت به آسوان رفت.
3 روز
قبل از فرار شاه و خانواده سلطنتی از کشور، شورای انقلاب با فرمان رهبر انقلاب
آغاز به کار کرد.
آغاز به
کار روزنامه‌ها پس از 61 روز اعتصاب، اعزام مهندس بازرگان به جنوب برای بازدید از
مناطق نفت‌خیز از سوی امام، ورود ژنرال هایزر به کشور و درخواست کارتر از مردم
ایران مبنی بر این که آرامش خود را حفظ کنند، از دیگر رویدادهای این ماه بود که در
ادامه به تفصیل به آنها خواهیم پرداخت.
اقتصاد
کشور در حال ورشکستگی کامل
دی‌ماه
سال 57 در حالی آغاز شد که دولت از پرداخت‌های خود عاجز شده بود و نمی‌توانست و
تعهدات خود را انجام دهد. بانک‌ها نیز از پرداخت چک‌های مردم خودداری می‌کردند.
در
اولین روز دی‌ماه، قیمت طلا در بازار تهران و سایر شهرستان‌ها به سه برابر نرخ
دولتی و عرضه و فروش خانه و آپارتمان در تهران به اوج خود رسید. در این روزها قریب
به یکصد هزار واحد مسکونی برای فروش به بنگاه‌های معاملاتی معرفی شد.
میزان
تولید نفت کشور نیز در این ماه به پايین‌ترین حد نصاب تولید رسید و به صفر نزدیک
شد. خارك، مهم‌ترين بندر نفتي ايران به دليل اعتصاب طولاني كاركنان شركت نفت از
كار باز ماند و صادرات نفت كاملاً قطع شد و قيمت نفت در دنيا از بشكه‌اي 40 دلار
هم بالاتر رفت.
در پی
این تحولات، امام خميني برای حل مشكلات شركت نفت، خطاب به مهندس مهدي بازرگان فرماني
را صادر كردند: «…جنابعالي كه در اداره صنايع نفت داراي سوابق و تجارب هستيد، يك
هيئت پنج نفره مركب از جناب حجت‌الاسلام حاج شيخ اكبر رفسنجاني و جناب مهندس كتيرايي
و دو نفر ديگر را با نظر خودتان و مشورت آقايان تعيين كنيد و اين هيئت تحت سرپرستي
جنابعالي مناطق نفتي را بازرسي كرده در امر توليد نفت نظارت نماييد».(1)
در پي صدور
فرمان امام خميني، كاركنان
صنعت نفت براي توليد نفت مورد نياز داخل كشور به سر كار خود بازگشتند.
ازهاری
رفت و شاه به دنبال نخست‌وزیر!
ازهاری
که از اداره امور کشور ناتوان شده بود بناچار خود را به بیماری زد و در سومین روز دی‌ماه
اعلام شد که او در اثر سکته قلبی بستری شده است و تحت درمان قرار دارد و به جای
حضور در نخست‌وزیری و رسیدگی به امور جاری کشور به علت بیماری از خود سلب مسئولیت
نموده است.
در حالی
که بحث جانشینی دکتر غلامحسین صدیقی در رسانه‌های بین‌المللی گرم بود، اعلام شد که
وی از پذیرش نخست‌وزیری امتناع کرده است. با امتناع وی سپهبد ناصر مقدم رئیس ساواک
تلاش‌های خود را برای شکار دیگری از اعضای جبهه ملی آغاز کرد.
اعلام
نام شاپور بختیار به عنوان یکی از کاندیداهای احراز مقام نخست‌وزیری باعث شگفتی
محافل داخلی و خارجی شد، زیرا وی به هیچ عنوان حائز شرایط نخست‌وزیری نبود، لکن
تمام راه‌ها به روی محمدرضا پهلوی بسته شده بودند و هیچ یک از رجال سیاسی و مطرح
روز به دلیل مخالفت قاطع امام خمینی با رژیم شاه، حاضر به پذیرش مقام نخست‌وزیری
در آن شرایط نبودند.
پیش از
بختیار به دکتر کریم سنجابی و دکتر غلامحسین صدیقی پیشنهاد شده بود تا نخست‌وزیری
را بپذیرند، اما آنان با درک صحیح اوضاع، حاضر به پذیرش این مقام که در واقع حکم
خودکشی سیاسیا داشت، نشدند، لکن بختیار از ابتدا نیز به دنبال رسیدن به مناصب طراز
اول در مدیریت کشور بود. او از یک سو علیه سایر کاندیداهای نخست‌وزیری تبلیغ می‌کرد
و علناً در محافل مختلف می‌گفت که «سنجابی مرد این میدان نیست و صدیقی هم بسیار
ناتوان و پیر است» و از سوی دیگر و با صراحت تمام بر آمادگی خود تأکید می‌کرد.
شاه در
کتاب پاسخ به تاریخ و در باره دیدار خود با بختیار می‌نویسد: «آقای بختیار وفاداری
زیادی به سلطنت ابراز کرد و کوشید به من ثابت کند که فقط او می‌تواند در اوضاع
بحرانی‌ای که از سر می‌گذراندیم دولت تشکیل بدهد».(2)
به هر
حال بختیار در روز 9 دی اعلام کرد که پیشنهاد شاه مبنی بر نخست‌وزیری را پذیرفته
است و سرگرم مطالعه برای تشکیل یک دولت غیرنظامی است.(3)
در همین
روز بود که جبهه ملی طی اعلامیه‌ای بختیار را از جبهه ملی اخراج کرد و حزب ایران
نیز او را از ریاست این حزب کنار گذاشت.
با روشن
شدن آینده محتوم رژیم شاه، دولت آمریکا تلاش‌های خود را برای جلوگیری از سقوط متحد
خود تشدید کرد. در این راستا سایروس ونس وزیر امورخارجه آمریکا گفت: «دولت آمریکا
از نیروهای مسلح ایران خواسته است تا از دولت غیرنظامی جدید حمایت کنند و از دست
زدن به یک کودتای نظامی که گفته می‌شود راهی برای حل مسائل ایران است پرهیز شود.» سخنگوی
وزارت خارجه آمریکا نیز اعلام کرد: «دولت آمریکا آماده است همکاری کامل با بختیار نخست‌وزیر
جدید ایران داشته باشد».
دولت
آمریکا همچنین در 16 دی‌ماه همزمان با معرفی دولت بختیار، حمایت کامل خود را از وی
اعلام کرد و در همین روز ژنرال هایزر معاون فرماندهی نیروهای مسلح آمریکا در
اروپا وارد تهران شد و مذاکرات خود را با مقامات نظامی آغاز کرد.
با وجود
آن که آمریکا تلاش داشت رژیم شاه را با وجود بختیار حفظ کند، غربی‌ها در کنفرانس
گوادلوپ که با شرکت رؤسای جمهور و نخست‌وزیران آمریکا، فرانسه، آلمان و انگلیس در
جزیره مزبور تشکیل شد، با اشاره به فاجعه سقوط بازار ایران و قطع طولانی صدور نفت
ایران به غرب تذکر دادند که کشورهای غربی نباید رابطه خود را با ایران آینده قطع
کنند و در برابر تحولات کنونی ایران نیز باید روشی را در پیش گیرند که بر اساس آن
در آینده بتوانند با رژیم جدید ایران رابطه حسنه و همکاری‌های اقتصادی داشته
باشند.
به
دنبال روی کار آمدن بختیار، امام خمینی دولت وی را نامشروع خواندند و فرمودند: «آمریکا
که سقوط شاه را فهمیده و آن را قطعی می‌داند، اینک راه‌های تازه‌ای را در پیش
گرفته است. این دولت ـ بختیار ـ مشروعیت ندارد و پیش ملت ایران به جایی نمی‌رسد و
ملت ایران باید تظاهر کند».
رهبر
انقلاب همچنین در پیام دیگری به ملت ایران از مردم خواستند:
1ـ كارمندان وزارتخانهها، وزراي
فاسد غيرقانوني را نپذيرند و از آنان اطاعت نكنند.
2ـ ملت از دادن ماليات ـ مطلقاً ـ و از دادن پول
آب و برق و تلفن خودداري و از آنچه اعانت به دولت است احتراز كنند.
3ـ علماي اعلام بلاد و خطباي محترم و طلاب غيور،
قضات و وكلاي محترم دادگستري، اساتيد محترم دانشگاه و دانشگاهيان، بازاريان، اصناف،
كارگران، كشاورزان، سياسيون محترم و ساير اقشار ملت، مخلوع بودن شاه و غيرقانوني بودن
مجلسين و دولت را اعلام فرمايند.
4ـ فروشندگان مواد غذايي از گرانفروشي خودداري
كنند كه اين عمل مخالف رضاي حق تعالي است.
5ـ از كمك به كارگران و كسبه صنفي كه بر اثر اعتصابات ضرر كردهاند، غفلت نشود.(4)
آغاز به
کار روزنامه‌ها پس از 60 روز اعتصاب
در روز
16 دی‌ماه همین سال، مطبوعات پس از 61 روز اعتصاب مجدداً منتشر شدند. روزنامه
اطلاعات در صفحه دوم شماره این روز از فرمان امام برای پایان اعتصاب مطبوعات خبر
داد و متن این فرمان را این گونه منتشر کرد: «از متصدیان مطبوعات محترم که زیر بار
سانسور دیکتاتوری نرفتند تشکر می‌کنم. اکنون که دولت غیرقانونی جدید مدعی برداشت
سانسور است، آقایان به کار خود ادامه دهند و از اعتصاب بیرون آیند تا تکلیف ملت با
دولت غیرقانونی معلوم شود».(5)
روزنامه
اطلاعات همچنین در اولین شماره خود بعد از اعتصاب، در باره 61 روز انقلاب، خونریزی
و همبستگی ملی مطالبی را درج و گزارشی را از این دو ماه به ملت ارائه کرد.
تشکیل شورای
انقلاب با حکم امام
سه روز
قبل از فرار شاه از کشور، امام خميني در پیامی تشكيل شوراي انقلاب را اعلام كردند.
در اين پيام آمده بود: «به موجب حق شرعي و بر اساس رأي اعتماد اكثريت قاطع ملت ايران
كه نسبت به اينجانب ابراز شده است، در جهت تحقق اهداف اسلامي ملت، شورايي به نام «شوراي
انقلاب اسلامي» مركب از افراد باصلاحيت و مسلمان و متعهد و مورد وثوق موقتاً تعيين
شده است و شروع به كارخواهد كرد…».
در همین
روز شورای لرزان سلطنت به ریاست سید جلال‌الدین تهرانی که وظیفه اداره کشور را در
غیبت شاه بر عهده داشت، اولین جلسه خود را در حضور شخص شاه برگزار کرد.
شاه رفت
شاه و فرح،
فرودگاه مهرآباد را در ساعت 13 و 8 دقيقه روز 26 دی ترك كردند. در فرودگاه، بختيار،
دكتر جواد سعيد (رئيس مجلس شورای ملي) و دكتر اردلان (وزير دربار) و رئيس دفتر مخصوص،
سپهبد بدره‌ای، سرلشگر قره‌باغی، سرلشكر نشاط و معدودي از نزديكان شاه حضور داشتند.
شاه در پاسخ به خبرنگار تلويزيون كه از او پرسيد چه پيامی براي مردم دارد؟ فقط گريست.
فرح كه مسلط‌تر و خونسردتر بود، از بازگشت زودهنگامشان سخن گفت.
راديوی دولتي،
مسافرت شاه را موقتي و با هدف معالجه بيماري اعلام كرد. به‌محض انتشار اين خبر، چهره
ايران تغيير پیدا کرد. مردم به خيابان‌ها ريختند
و موج شادي مهارناپذيري سراسر ايران را فراگرفت. روزنامه‌هاي عصر كه در عنوان آنها
با درشت‌ترين حروف نوشته شده بود «شاه رفت»، بر دست‌هاي مردم، روي ديوارها، پشت شيشه‌ها
و هر جاي ممكن ديگر ديده مي‌شد. ماشين‌ها و موتورسيكلت‌ها با چراغ‌هاي روشن بوق‌هاي
ممتد و آهنگ‌دار مي‌زدند.
اوضاع
دیگر از دست رژیم کاملاً خارج شده بود. بختیار خوب می‌دانست که مرد این میدان نیست
و آب در هاون می‌کوبد، هر چند آمریکا از هیچ گونه حمایتی دریغ نمی‌کرد و حتی از
امام نیز با لحنی عاجزانه می‌خواست که به بختیار فرصت موفقیت بدهد، ولی ابرقدرت
غرب نیز دیگر پی به این حقیقت برده بود که ایران از اردوگاه غرب خارج شده است.
کارتر
دو روز بعد از فرار شاه گفت: «ما از بختیار حمایت می‌کنیم، ما قصد مداخله در امور
ایران را نداریم! ما قصد مداخله را در هیچ کشوری نداریم، زیرا این سیاست را یک بار
در ویتنام تجربه کردیم و نتیجه خوبی به بار نیاورد».
امام
خمینی نیز بلافاصله در مورد تقاضای کارتر و با انتشار اطلاعیه‌ای تأکید کردند: «در
صورتی که دولت‌های دیگر، بخصوص ابرقدرت‌ها در اوضاع داخلی ایران مداخله نکنند،
آرامش و ثبات به کشور بازخواهد گشت».
رئیس
شورای سلطنت استعفا داد
چنانچه
ذکر آن رفت، شاه قبل از فرار با تشکیل شورایی به نام شورای سلطنت، سید جلال‌الدین
تهرانی را به ریاست این شورا گمارد. وی در بامداد 28 دی، یعنی دو روز بعد از فرار
شاه به پاریس رفت تا با امام خمینی دیدار کند، ولی با دو شرط رهبر انقلاب مواجه شد:
1- استعفا از شورای سلطنت؛ 2- غیرقانونی اعلام کردن این شورا. شروطی که بلافاصله
از سوی تهرانی مورد موافقت قرار گرفت و وی توانست با امام دیدار کند.
انقلاب
به روزهای شیرین پیروزی نزدیک شده است… .
پي‌نوشت‌ها
1ـ صحیفه امام، جلد 5، صفحه 302.
2ـ پهلوی، محمدرضا، پاسخ به تاریخ، ترجمه حسین ابوترابیان،
چاپ اول، 1371، صص 359-358.
3ـ بختيار اصول سياست‌هايش را 16 دی ماه در دو مصاحبه مطبوعاتي اعلام كرد. اوگفت:
«اميدوارم آيت‌الله خميني اين افتخار را به ما بدهند كه هرچه زودتر به ايران بازگردند.»
ـ به اعتقاد من اعليحضرت بايد سلطنت كنند و دولت حكومت.
ـ به اسرائيل و افريقای جنوبی نفت فروخته نخواهد شد.
ـ لايحه «محاكمه عاملان فساد دولتي و متجاوزان به حقوق عمومي»
و طرح «انحلال ساواك» به مجلس داده خواهد شد.
ـ در شهربانی و ژاندارمري خانه تكاني خواهيم كرد.
ـ مطبوعات در چهارچوب قانون اساسي آزاد خواهند بود .
ـ دولت من مروج دين اسلام در كشور خواهد بود و در ضمن مذاهب
شناخته شده را نيز به ديده احترام مي‌نگرم.
ـ كليه زندانيان سياسي رابه شرط سياسي بودن آنها آزاد مي كنم
ـ حكومت نظامي را بتدريج لغو خواهم كرد.
ـ به كليه آزادي‌هاي محض و اجتماعي تأكيد شده در قانون اساسي
و اعلاميه جهاني حقوق بشر در اسرع وقت جامه عمل مي‌پوشانم
ـ به بازماندگان شهداي سه ماه اخير، در صورت لزوم كمك‌هاي مادي
و معنوي خواهد شد.
ـ كليه احزاب سياسي مي‌توانند شروع به فعاليت كنند. بختيار
در انتهاي سخنانش گفت: «مردم بايد به من اطمينان كنند و در صورتي كه ظرف يك مدت معقول
تمام وعده‌هاي من جامه عمل نپوشيد، مي‌توانند در قضاوت خود در باره من تجديدنظر كنند
و اعتبار سي ساله مرا باطل نمايند… من مرغ طوفانم، نينديشم ز طوفان/ موجم، نه آن
موجي كه از دريا گريزد…» برنامه‌هایی که نتوانست مردم را بفریبد و بختیار را
حتی به اندازه دوستان سابقش چند صباحی بیشتر بر سریر قدرت نگاه دارد.
4ـ صحیفه امام، جلد 5، صفحه 350.
5ـ اطلاعات، 16دی 57، صفحه 2.
سوتیترها:
1.
اعلام نام شاپور بختیار به عنوان یکی از کاندیداهای احراز
مقام نخست‌وزیری باعث شگفتی محافل داخلی و خارجی شد، زیرا وی به هیچ عنوان حائز شرایط
نخست‌وزیری نبود، لکن تمام راه‌ها به روی محمدرضا پهلوی بسته شده بودند و هیچ یک از
رجال سیاسی و مطرح روز به دلیل مخالفت قاطع امام خمینی با رژیم شاه، حاضر به پذیرش
مقام نخست‌وزیری در آن شرایط نبودند.
2.
راديوی دولتي، مسافرت شاه را موقتي و با هدف معالجه بيماري
اعلام كرد. به‌محض انتشار اين خبر، چهره ايران تغيير پیدا کرد. مردم به خيابان‌ها ريختند و موج شادي مهارناپذيري
سراسر ايران را فراگرفت. روزنامه‌هاي عصر كه در عنوان آنها با درشت‌ترين حروف نوشته
شده بود «شاه رفت»، بر دست‌هاي مردم، روي ديوارها، پشت شيشه‌ها و هر جاي ممكن ديگر
ديده مي‌شد.