غلامرضا گلي زواره
قال الصادق«ع»: ان لله حرما و هو مكة و اِنَّ للرسول«ص»
حرماً و هوالمدينه و اِنَّ لاميرالمؤمنين«ع» حرماً و هو الكوفة و اِنَّ لنا حرماً
و هو بلدة قم…(1) : حضرت امام صادق«ع» فرمودند: «خرم خداوند مكه، حرم
رسول اكرم«ص» مدينه، حرم اميرمؤمنان«ع» كوفه و حرم خاندان ما شهر قم است».
شهر قم اگرچه به دليل قرار گرفتن در منطقه‌اي بياباني و
همسايگي با كوير، از جاذبه‌هاي اقليمي و طراوت آب و هوايي بهره‌اي اندك دارد، اما بوستان
فضيلت، چشمه‌هاي معرفت و جويبارهاي ايمان، اين ديار را به لحاظ قداست، به صورت
«بهشت كوير» درآورده است.
قم حرم اهل بيت، آشيانه آل محمد، مأواي فاطميان، شهر
شيعيان و محل اجتماع ياوران مهدي ناميده شده است.(2)
در برخي از منابع و اقوال معتبر هم قم را قُبة الاسلام،
پايگاه ولايت، خيمه اصلي انقلاب اسلامي و ام‌القراي جهان تشيع معرفي كرده‌اند.
رسول اكرم«ص» و ائمه هدي«ع» شرافت و فضيلت اين شهر را
ستوده و به پيروان خود سفارش كرده‌اند به قم و حوالي آن بروند، زیرا بلاها از آن
نواحي دور شده است و اگر ستمگري قصد تعرض به آن را داشته باشد، شكست مي‌خورد. وقتي
فتنه‌ها و آشوب‌ها چون ابرهاي تيره‌اي نقاط مختلف را آشفته مي‌کنند، بهتر است
شيعيان به قم روي آورند زیرا امنيت بهتري دارد.
اهالي اين ديار بيش از ديگران در نشر فرهنگ اهل بيت كوشيده‌اند
و شيعياني راستين و مخلصند و در واقع خاتم ولايت برپايه دل‌هاي مشتاقان مؤمن قم
مستقر شده است و شيفتگان اهل بيت در اين قلمرو، گوهر بي‌بدليل مذكور را چون جاني
شيرين صيانت كرده و در اين مسير از خود رشادت‌ها و شهامت‌هاي قابل ارجي بروز داده
و كارنامه درخشاني به يادگار نهاده‌اند.
به همين دليل در رواياتي معتبر تصريح شده كه اهل قم
برگزيدگان شيعيان خاندان طهارتند و محبت و ولايت اهل بيت با سرشت آنان عجين شده
است. بر اين اساس ائمه تأكيد کرده‌اند اهل قم از ما هستند و ما از آنها هستيم و
اگر قمي‌ها نبودند در ديانت و اعتقادات پيروان ائمه هدي خلل و خدشه به وجود مي‌آمد.
مردم اين ديار در قيام‌ها، درگيري با اهل باطل و نبرد با
ظالمان و خلافكاران، سالم‌ترين افرادند و به دليل چنين مزايايي و نيز آرميدن شخصيت‌هايي
از خاندان رسول اكرم«ص» در خاك قم، اين شهر از قداست و شرافت ويژه‌اي برخوردار است.(3)
امام خميني در سروده‌اي مي‌گويد:
عرصه قم غيرت بهشت برين است
بلكه بهشتش يساولي است برابر
زيبد اگر خاك قم به عرش كند فخر
شايد گر لوح را بيابد همسر(4)
حضرت علي«ع» از اهالي قم اين‌گونه تجليل کرده‌اند: «درود
خداوند بر اهل قم، رحمت خداوند بر ساكنان قم، خداوند شهرهايشان را با آب باران
سيراب كند و بركات خود را بر اين مردم فرو فرستد و خطاهايشان را به نيكي تبديل
سازد. ايشان اهل ركوع، سجود، خشوع، قيام و روزه‌اند. فقيه، دانشور و اهل دركند، همچنين
اهل دين، ولايت و حُسن عبادت و اطاعتند، صلوات ، رحمت و بركات خداوند متعال
نثارشان باد».(5)
قم به قول ياقوت حموي از مداين مستحدثه اسلامي است كه سكنه‌اش
هميشه شيعه اماميه بوده‌اند.(6) بنيانگذارانش ارادتمندان اهل بيت بوده‌اند
و آن را به صورت پايگاهي امن براي علويان، سادات و فاطميان درآورده‌اند.
آل اشعر طايفه‌اي اهل يمن بودند و افرادي از اين خاندان به
دفاع از اهل بيت برخاستند و در قيام مختار حضوري فعال داشتن.، همه فرزندان و
نوادگان سعدبن عبدالله اشعري از شاگردان و راويان حديث امام صادق«ع» و ائمه پس از ایشان
بوده‌اند. موسي بن عبدالله اشعري كه پرورش‌يافته مكتب صادق آل محمد بود و در كوفه
سكونت داشت، به قم مهاجرت كرد و نقش بسزايي در توسعه و گسترش قم ايفا كرد. با ورود
اشعري‌ها به قم، اين شهر تحول يافت و كانون علما، محدثان و فقها شد. آنان آثار
ثنويت و آتش‌پرستي را ويران و نخستين اماكن عبادي و مساجد را در قم احداث كردند.(7)
انوار تابان
بعد از هجرت شيعيان كوفي به قم، اين شهر طي چندين دهه، به
لحاظ عمران، آباداني و مسايل علمي و فرهنگي توسعه يافت و اهالی آن از اقتدار و
صلابت ويژه‌اي برخوردار شدند، بنحوي كه در برابر كارگزاران اموي و عباسي
مقاومت و حتي از دادن ماليات به واليان
آنان امتناع كردند. اهتمام شيعيان ساكن قم و مهاجران با چنان قاطعيتي توأم شد كه
در اواخر قرن دوم هجري، قم از اصفهان مستقل شد و مسجد جامع، منبر امامت جمعه و
حاكم مجزایی پیدا کرد. بعد از اين موفقيت، اعراب اشعري بيش از گذشته به آباداني و
بازسازي قم پرداختند و براي رونق علمي، فكري و اقتصادي آن مصمم‌تر شدند.(8)
در آن زمان مردم اين ديار بخشي از مُلك زراعتي و باغ‌ها و
حتي برخي خانه خويش را وقف ائمه هدي مي‌کردند و همه ساله خمس اموال خويش را براي
آن بزرگواران مي‌فرستادند. بعلاوه افرادي از قمي‌ها با امام صادق، امام موسي كاظم،
علي‌بن موسي‌الرضا، امام محمدتقي، حضرت هادي و امام عسکري«علیهم السلام» ارتباط
تنگاتنگي داشتند و برخي از آنان مشتاقانه به محضر آن ستارگان فروزان آسمان امامت
مي‌رسيدند و از فيض وجودشان استفاده‌هاي شايان‌توجهي مي‌کردند.(9)
مردم قم در عصر امام هادي«ع» كه اختناق شديدي از سوي
عباسيان براي شيعيان فراهم شده بود، به محضر امام علي‌النقي«ع» مي‌رسيدند و اموالي
را به محضر ايشان می‌بردند و با حضرت ارتباط برقرار مي‌کردند. اين ارتباط از نظر
اجتماعي و سياسي بحدي اثرگذار بود كه متوكل عباسي، وزيرش فتح‌بن خاقان را احضار
كرد و از او خواست به وسيله مأموري مخفي، پيگير مناسبات اهالي قم با امام هادي«ع»
باشد.(10)
در هنگامی كه عده‌اي از ياران امام حسن عسكري«ع» در سوگ
شهادت امام، عزادار بودند، گروهي از اهالی قم به سامرّا آمدند و جوياي امام يازدهم
شدند و چون متوجه شدند حضرت به شهادت رسيده است، در پي آن بودند تا اموال و نامه‌هايي
را كه با خود آورده بودند به امام جانشين وي بدهند. در اين هنگام خدمتكاري از نزد
حضرت مهدي«عج» آمد و به نقل از امام به گروه قمي‌ها گفت: در نزد شما نامه‌هاي فلان
شخص و مكتوبات افرادي با اين نام و عنوان موجود است و نيز مبلغ هزار دينار با
خودتان آورده‌ايد. مردم قم وقتي اين خبر غيبي را شنيدند به امام راستين خود پي
بردند، نامه‌ها و پول‌ها را به آن خدمتكار دادند و گفتند امام برحق همان است كه تو
را پيش ما فرستاد.(11)
مردم قم در قيام قائم آل محمد«عج» حضوري فعال خواهند داشت.
امام صادق«ع» فرمودند: «عنوان قم از اين باب است كه اهلش همراه حضرت، قيام و به
ياريش اقدام مي‌كنند.(12) حجت خداوند توسط قمي‌ها بر مردمان ديگر نقاط
تمام مي‌شود و در جهان كسي باقي نمي‌ماند كه معارف ديني به وي ابلاغ نشده باشد،
سپس حضرت قائم ظهور مي‌كنند».(13)
ایشان سپس در حق مردم قم دعا فرمودند و گفتند: «خداوندا!
آنان را از شر هر فتنه‌اي صيانت كن و از هر خطري رهايي ده».(14) از
روايات متعدد برمي‌آيد كه قم مجمع انصار حضرت قائم است که يكي از القاب قم همين
عنوان است.(15)
در دوران اختناق امويان و عباسيان، عده‌اي از سادات و
امامزادگان، شبه جزيره عربستان و عراق را ترك كردند و به ايران آمدند. قم از اين
وجودهاي با بركت استقبال شايان‌توجهي به عمل آورد، در تكريم و تجليل از آنان كوشيد
و زمينه آرامش، رفاه و امنيت اجتماعي آنان را به بهترين نحو فراهم ساخت و به يمن وجود امامزادگان، اين شهر از چشمه‌هاي
معرفت سيراب شد.
در سال 200 قمری، هنگامي كه حضرت علي‌بن موسي‌الرضا«ع»
ناگزير از مدينه به خراسان آمدند و ولايتعهدي مأمون را پذيرفتند، امامزادگان و
سادات عاليمقامي به شوق ديدار با آن حضرت از حجاز و عراق به ايران آمدند. برخي از
آنان در طول مسير با دشمنان و كارگزاران واليان عباسي روبه‌رو شدند و به شهادت
رسيدند، عده‌اي متواري شدند و بسياري از آنان، قم را براي محل سكونت جديد خود
برگزيدند. براساس برخي مدارك تاريخي و منابع رجالي حدود 444 امامزاده به قم آمده‌اند
و در اين ديار ماندگار شده‌اند.
در قم امامزادگان عالي شأن و سادات باشرافت منظومه‌اي از
كمالات و فضايل و كرامت‌هاي اخلاقي و انساني را به وجود آورده‌اند، اما در ميان
آنان حضرت فاطمه معصومه«س» درخشندگي ويژه و مقامات برجسته‌تري دارد. بدون ترديد آن
بانوي باكرامت، با تدبيري خاص و آينده‌نگري خردمندانه، با توجه به اوضاع قم و
تأكيد ائمه بر محاسن و افتخارات آن و محوريتي كه وجود ايشان در اين قلمرو به وجود
خواهد آورد، بدين ديار روي آورد و چون در ساوه بيمار شد، از قم و فاصله‌اش با ساوه
پرسيد و توصيه کرد وي را به قم انتقال دهند. در اين شهر، چند روزي در قيد حيات بود
و چون رحلتش فرارسيد، ايشان را با تجليل فوق‌العاده‌اي در باغ بابلان دفن كردند.
امام صادق«ع» در باره ایشان فرمودند: «بانويي از فرزندانم
در قم دفن مي‌شود كه شيعيان در سراي باقي با شفاعت او روانه بهشت مي‌شوند. هر كسي مرقدش را زيارت
كند بهشت بر او واجب مي‌شود.(16) حضرت امام رضا«ع» هم فرمودند: «هر كس
آرامگاه آن بانو را با معرفت و به حق زيارت كند، سزاوار جنت مي‌شود».(17)
در فرازي از زيارت‌نامه این بانوی گرامی مي‌خوانيم: «اي
فاطمه معصومه! مرا براي رفتن به بهشت شفاعت كن؛ زيرا نزد خداوند متعال مقامي رفيع
و شأني والا داری».
خاك قم گشته مقدس از جلال فاطمه
نورباران گشته اين شهر از جمال فاطمه
گرچه شهر قم شده گنجينۀ علم و ادب
قطره‌اي باشد زدرياي كمال فاطمه
تابش شمع و چراغ و كهرباي نورها
باشد از نقد جمال بي‌مثال فاطمه
صافي آيينۀ ايوان نيكومنظرش
گوشه‌اي از صافي قلب زلال فاطمه
عطرآگين گشته گر اين بارگاه جنّتي
اين نسيمي است از عبير دلگشاي فاطمه
بر سر ما سايه افكن از كرامت اي بتول!
بد سعيد آن كس كه بُد اندر ظلال فاطمه(18)
اگرچه امام معصوم به تمامي سرزمين‌ها و مكان‌ها توجه دارد
و ائمه واسطه فيض بين خداوند و بندگان هستند و برخورداری از فيوضات و الطاف اين
سروران به مكان خاصي محدود نیست، ولي برخي جاها از عنايت ويژه‌اي برخوردارند، چنان
كه در كوفه مسجد سهله به نام مبارك حضرت مهدي«عج» است، مسجد جمكران واقع در شش
كيلومتري قم از چنين مزيتي برخوردار است و فرمان تأسيس آن از سوي قائم آل محمد«عج»
در شب سه‌شنبه هفدهم رمضان المبارك سال 373 قمری، صادر شده است.(19)
ارادتمندان بايد در اين مكان مقدس ضمن دعا، ذكر و عبادت،
با امام خويش تجديد بيعت كنند و با آن حضرت رابطه‌اي معنوي و اثرگذار در حيات فردي
و اجتماعي، برقرار سازند و براي تهذيب نفس و خودسازي از آن بزرگوار استمداد بطلبند.
از آنجا كه در مسجد مقدس جمكران، مردم ضمن ارتباط با خداي
خويش، به امام عصر«عج» توسل مي‌جويند، برنامه‌هاي اين مسجد نبايد رنگ تشريفات
ظاهري و تجملات دنيوي به خود گيرد و شايسته است از شيوه‌هاي مسرفانه، سطحي‌نگري،
خرافي و برخي افراط و تفريط‌ها پرهيز شود و بيشتر در جهت آراستگي معنوي و عمران
كيفي آن اهتمام ورزند.(20)
پي‌نوشت‌ها:
1ـ بحارالانوار، علامه مجلسي، ج 57، ص 216؛ مستدرك
الوسايل، محدث نوري، ج 10، ص 368.
2ـ انوارالمشعشعين، محمدعلي كچويي اردستاني، ج اول، ص 96،
گنجينه آثار قم، ج اول، صص 78و77.
3ـ در اين باره بنگريد به بحارالانوار، ج 60، صص 214 تا
218؛ مجالس المؤمنين، قاضي نورالله شوشتري، ج 101، ص 83؛ عيون اخبار الرضا، صدوق،
ج 2، ص 264.
4ـ ديوان امام خميني، ص 257.
5ـ بحارالانوار، ج 60، ص 228؛ مجالس المؤمنين، ج اول، ص 83؛
سفينة البحار، ج 2، ص 446.
6ـ معجم البلدان، ياقوت حموي، ج 4، ص 397.
7ـ اخبارالطوال، دينوري، تاريخ قم، ص 378؛ جم، ج 4، ص 397؛
گنجينه دانشمندان، محمدشريف رازي، ج اول، ص 36؛ مجالس المؤمنين، ج اول، ص 34.
8ـ گنجينه آثار قم، ج اول، صص 158ـ154.
9ـ مختار الخرائج، قطب‌الدين راوندي، ص 273؛ تاريخ مذهبي
قم، علي اصغر فقيهي، صص 82 و 142.
10ـ مناقب آل ابي طالب، ابن شهر آشوب سروي مازندراني، ج 4،
ص 413.
11ـ كمال‌الدين، شيخ صدوق، ج اول، صص 151ـ150.
12ـ بحارالانوار، ج 60، ص 216.
13ـ همان، صص 213ـ212.
14ـ همان، ص 218 و تاريخ قم، ص 93.
15ـ سفينة البحار، ج 2، ص 447.
16ـ بحارالانوار، پیشین، ص 216؛ سفينة البحار، ج 2، ص 376؛
تاريخ قم، ص 7.
17ـ عيون اخبار الرضا، ج 2، ص 267؛ سفينة البحار، ج 4، ص
377.
18ـ گنجينۀ دانشمندان، ج اول، ص 17.
19ـ بحارالانوار، ج 53، ص 230؛ نجم الثاقب، ص 215؛ جنة‌المأوي،
ص 42؛ مستدرك الوسايل، ج 3، ص 423 ؛ مكيال المكارم، ج 2، ص 563.
20ـ حضرت معصومه و شهر قم، محمد حكيمي، صص 131و130،.
سوتیترها:
1.
اهالي قم بيش از ديگران در نشر فرهنگ اهل بيت كوشيده‌اند و
شيعياني راستين و مخلصند و در واقع خاتم ولايت برپايه دل‌هاي مشتاقان مؤمن قم مستقر
شده است و شيفتگان اهل بيت در اين قلمرو، گوهر بي‌بدليل مذكور را چون جاني شيرين صيانت
كرده و در اين مسير از خود رشادت‌ها و شهامت‌هاي قابل ارجي بروز داده و كارنامه درخشاني
به يادگار نهاده‌اند.
2.
از آنجا كه در مسجد مقدس جمكران، مردم ضمن ارتباط با خداي خويش،
به امام عصر«عج» توسل مي‌جويند، برنامه‌هاي اين مسجد نبايد رنگ تشريفات ظاهري و تجملات
دنيوي به خود گيرد و شايسته است از شيوه‌هاي مسرفانه، سطحي‌نگري، خرافي و برخي افراط
و تفريط‌ها پرهيز شود و بيشتر در جهت آراستگي معنوي و عمران كيفي آن اهتمام ورزند.