مقاله وارده
محمد رضا حافظ نيا
*با توجه به فرا رسيدن ششمين سالگرد دهه فجر انقلاب اسلامي
كه مي رود تا به لطف خداوند متعال و آگاهي و تلاش مسلمين كه در حقيقت امت واحده مي
باشند، طاغوتيان و فرعونيان را ساقط و منجر به حاكميت قانون الهي بر سراسر جهان
اسلام و نهايتاً كره ارض بگردد، سعي گرديد بمنظور آشنايي برادران و خواهران مسلمان
با اوضاع كلي جهان اسلام و اطلاع از مسائل فعلي آن در زمينه هاي طبيعي،اقتصادي،انساني،
اجتماعي،سياسي و فرهنگي، مجموعه اي بطور خلاصه تهيه و منتشر گردد كه اولين قسمت
آن از هيمن شماره و بمناسبت ششمين سالگرد پيروزي انقلاب مقدس اسلامي درج مي گردد.
تذكر:
با نگرش به ويژگيهاي متعدد جهان اسلام در زمينه مسائل طبيعي
–اقتصادي- انساني و اجتماعي – سياسي و استعدادهاي نهفته در آن و احياناً وجود
شرايط ناگوار در موارد مختلف و با توجه به نقشه هاي شوم استعمار و استكبار در
گذشته و حال جهت انحطاط و اسارت مسلمين
زايل نمودن زمينه هاي وحدت و قدرت و ايمان آنها و باصطلاح نابودي اسلام
بعنوان تنها نيروي مخالف ظلم و ستمگري و استكبار
استثمار انسانها و جوامع، لازمست مسلمانان بويژه جوانان و نوجوانان شناخت
كلي از وضعيت جهان اسلام پيدا كنند.
جهان اسلام اكنون در مجموع از وسعت قابل ملاحظه اي برخوردار
است و موقعيت طبيعي و جغرافيائي و اقتصادي آن طوريست كه از نظر استكبار جهاني و دو
اردوگاه شرق و غرب اهميت زيادي دارد و با روحيه طمع ورزي هر كدام براي دست گذاشتن
خود بروي بخشي از آن تلاشها و كوششهاي زيادي را بخرج مي دهند.
جهان اسلام با تكيه بر قدرت لايزال الهي و بازگشت به قرآن و
اعتقاد و عمل اسلامي و تقيد برعايت اصل اتحاد و وحدت كلمه و با استفاده از
استعدادهاي اقتصادي و انساني عظيمي كه خداوند به آن هديه كرده است و با بهره گيري
از آن در پناه يك برنامه ريزي، توسعه اقتصادي و اجتماعي و فرهنگي حساب شده، مي
تواند به قدرت خارق العاده دست يافته و در مقابل دو اردوگاه ظلم و ستم شرق و غرب،
اردوگاه اسلامي را جهت توسعه عدالت و نجات جهان ستمديده و حاكميت قانون خدا بر
جهان بشري ايجاد نمايد و خوشبختانه پيروزي انقلاب اسلامي برهبري حضرت آية العظمي
امام خميني مدظله العالي مي تواند طليعه دار اين حركت مقدس باشد.
آنچه كه در اين مجموعه ذكر گرديده است وضعيت كلي جهان اسلام
از نظر ويژگيهاي طبيعي – اقتصادي- انساني – اجتماعي- فرهنگي و سياسي مي باشد كه از
طرفي بيانگر استعدادهاي بالقوه و توانائيهاي خدادادي جهان اسلام و از طرف ديگر
وضعيت موجود كه بيانگر برخي ضعفها و نارسائيها و مشكلات حاصل از دسيسه هاي متعدد
استعمار و استكبار در زمينه هاي مختلف و در كوتاه مدت و دراز مدت، و در لاك خود
فرو رفتن مسلمين و دوري گزيدن از برنامه هاي جامع مكتب اسلام و فريفته شدن و اظهار
عجز و ناتواني در مقابل مظاهر تمدن و فرهنگ غرب و بعبارتي فرهنگ زدگي آنان مي باشد
كه با ذكر آنها اميد است مسلمين بويژه نسل جوان و آينده سازان جامعه اسلامي در
قبال آنها احساس مسئوليت نموده و باالهام از تعاليم مكتب اسلام و با تلاش و مجاهدت
خود و كسب برتريهاي لازم در همه زمينه ها در جهت اعتلاء جهان اسلام و رسيدن به
هدفهاي مقدس مذكور بكوشند.
ضمناً ناگفته نماند كه اين بحث مناطقي را كه بيش از 50%
جمعيت آنهامسلمانند شامل مي شود و مناطقي كه كمتر از 50% جمعيت آنان مسلمانند جزو
اين مجموعه نيستند اگر چه كم و بيش در بعضي ويژگيها با همديگر مشترك مي باشند و از
طرفي بخش زيادي از جهان اسلام كه بيش از 50% جمعيت آن مسلمانند متأسفانه، در قلمرو
حكومتي شوروي و چين و حتي هند مي باشد.
در خاتمه ذكر اين نكته ضروري است كه سعي گرديده جهان اسلام
بصورت يك مجموعه كلي و واحد مورد بررسي قرار گيرد. زيرا همانطور كه همگان مطلعند
مرزهاي قراردادي كه از عوامل مهم جدائي مسلمين بحساب مي آيد براساس طرحها و نقشه
هاي دول استعمارگر در قرون اخير تعيين گرديده و مطلوب آنها مي باشد و بررسي جداگانه
هر يك از كشورها و واحدهاي سياسي داخل جهان اسلام طبعاً تأييد اجمالي سياست و
هدفهاي استعمار و استكبار بوده در صورتيكه مسلمين امت واحده و برادر مي باشند و
مرزهاي جهان اسلام مرزهاي عقيدتي است نه قراردادي و از همه مهمتر اسلام به زمان و
مكان وابسته نيست و انشاء الله بلطف خداوند و در اثر آگاهي و تلاش و كوشش مسلمين،
بايد اسلام بر سراسر كره ارض سايه افكند.
الف- اوضاع طبيعي:
1-
موقعيت مشخصات كلي جهان اسلام:
جهان اسلام شامل
يك بدنه اصلي كه از كرانه هاي اقيانوس اطلس شروع شده و با جهت تقريباً جنوب غربي-
شمال شرقي تا آسياي مركزي (در چين و شوروي فعلي) امتداد مي يابد مي باشد. همچنين
واحدهاي كوچك مجزّا چون آلباني و استانبول كه از بقاياي زمان اقتدار مسلمين در خاك
اروپا بوده است و نيز بنگلادش در شمال خليج بنگال و شبه جزيره مالاكا و جزاير
متفرق و پراكنده مالديو در اقيانوس هند و جزاير پراكنده و مجتمع جنوب شرقي آسيا
شامل سوماترا – جاوه – برنئو – گينه نو- ميندانائو- و غيره جزو جهان اسلام مي
باشند. بدنه اصلي در حقيقت كمربند صحرائي و نيمه صحرائي بر قديم را در بر گرفته و
حواشي آنرا آب و هواهاي مختلف فرا گرفته است.
اجزاء پراكنده، بدور از آب و هواي صحرائي و كم و بيش در آب
و هواهاي گرم و مرطوب و پرباران واقع شده اند يعني در حقيقت جهان اسلام از اقليم
صحرائي خشك و فلاتهاي پربرف تبت و تيانشان و پامير –اقليم كوهستاني و تركيه و
قفقاز- حواشي استپي آسياي مركزي- اقليم گرم و مرطوب استوائي و نميه استوائي و
موسمي- جلگه هاي رسوبي تاريخي –كوهستانهاي مطبوع كنيا و كليمانجارو- صحراهاي زرخيز
و آفتابي و شن زار- رودخانه هاي طويل با خصوصيات مشترك- پوشش نباتي سخت و علفي
صحرائي و نميه صحرائي- استپهاي علفي نيمه استوائي – جنگلهاي متفرق مديترانه اي و
جنگلهاي متراكم استوائي بامنابع زرخيز- معادن غني سوختي و فلزي و غير فلزي و
خصوصيات فراوان ديگر برخوردار است.
جهان اسلام تقريباً از 11 درجه عرض جنوبي (در كنار درياچه
مالاوي در آفريقا) تا 56 درجه عرض جنوبي (شمال قزاقستان در شوروي) را در بر گرفته
است يعني حدود 67 درجه عرض جغرافيائي را اشغال مي كند. طول جغرافيائي آن از 5/17
درجه طول غربي تا 142 درجه طول شرقي يعني مجموعاً 5/159 درجه طول جغرافيائي از
ساحل اقيانوس اطلس تا شرق گينه نو را شامل مي گردد. بدنه اصلي آن تقريباً با جهت
جنوب غربي- شمال شرقي به كشل مستطيلي است كه همانطور كه ذكر شد كمربند صحرائي بر
قديم را در بر گرفته و اين بدنه يكنواخت در اثر نفوذ درياها و خليجها چون بحر احمر
و خليج فارس از هم جدا شده است.
مساحت مجموعه جهان اسلام با تخمين، حدود 37 ميليون كيلومتر
مربع استكه بيش از يك پنجم مساحت كلي خشكيهاي كره زمين را در بر مي گيرد. در غرب
آن اقيانوس اطلس، در شمال آن سيبري و اروپا، درجنوب آن اقيانوس هند و استراليا و
در شرق آن چين و مغولستان و سيبري قرار گرفته است. لازم بتوضيح است كه حدود
جغرافيائي و مرزهاي اشاره شده فعلاً وجود دارند و براي هميشه نمي توانند ثابت
بمانند. چرا كه انشاء الله در آينده تمام كره زمين بايد در پوشش عدل و عدالت حكومت
اسلامي قرار گيرد. ضمناً هر يك از اجزاء و واحدهاي پراكنده جهان اسلام مي توانند
بر مبناي اعتقاد و عمل اسلامي چون خورشيد درخشاني باشند كه نواحي زيادي را پيرامون
خود را روشن نموده و به آرمان اصلي اسلام مبني بر جهاني شدن آن تحقق بخشند. چنانچه
خطي فرضي از وسط دو ضلع مستطيل جهان اسلام در جهت غربي- شرقي يعني از ساحل سنگال
به مكه و از مكه به مرز قزاقستان وصل كنيم شهر مكه تقريباً در وسط اين محود قرار
مي گيرد و دو فاصله با هم برابرند.
2-
ناهمواريها:
ناهمواريهاي جهان اسلام شامل مجموعه كوهستانها و جلگه هاي
في مابين- جلگه هاي رسوبي و آبرفتي و ساحلي- صحراها و كويرها و حوضه هاي داخلي-
تنگه ها و غيره مي باشد.
الف: كوهستانها: مرتفعات و كوهستانهاي جهان اسلام عموماً
متعالق به حركات عمومي كوهزائي آلپ مي باشند (برابر تقويم زمين شناسي) كه اين
كوهها به صورت رشته هاي منفرد يا مجتمع در سرتاسر آن پراكنده اند و به سه گروه
تقسيم مي شوند.
1-
اولين گروه رشه كوهستان سراسري و اصلي كه البته بوسيله درياي مديترانه قطع شده
است مي باشد كه در شمال غرب آفريقا (در جنوب تنگه جبل الطارق) بنام رشته كوه اطلس
شروع شده و با گذشت از انقطاع مديترانه در شبه جزيره آناطولي (تركيه) كوههاي توروس
و آنتي توروس را تشكيل مي دهد و ادمه آن به گره كوهستاني قفقاز مي رسد. ادامه آن
با جهت غربي – شرقي رشته كوه البرز را تشكيل داده و سپس به هندوكش پيوسته و
بالاخره به گره كوهستاني ديگري به نام
فلات پامير مي رسد، از اينجا كوهستان دو شاخه شده و يك رشته در حاشيه شمالي فلات
تبت به نام آلتين داغ با همان جهت ادامه مي يابد و ديگري بنام تيانشان در وهله اول
جهت جنوب غربي – شمال شرقي پيدا كرده و سپس جهت آن در جنوب درياچه بالخاش غربي –
شرقي مي شود. اين رشته كوهستان در امتداد مسير خود به صورتهاي مختلف اثراتي روي آب
و هواي اين مناطق مي گذارد كه در بحث اقليم جهان اسلام مورد بررسي قرار خواهد
گرفت.
2-
دومين گروه رشته هاي منفرد و با جهت تقريباً شمال غربي – جنوب شرقي است كه اهم
آنها عبارتند از اول رشته اي كه در ساحل غربي بحر
احمر و به موازات ساحل كشيده مي شود و به فلات مرتفع حبشه مي پيوندد. دوم
رشته هاي ساحلي شرقي بحر احمر است كه بطرف جنوب به فلات يمن مي پيوندد و طبق نظرات
زمين شناسان اين دو رشته با فلاتهاي يمن و حبشه قبل از دوران سوم زمين شناسي بهم
مربوط بوده اند و در اثر كوهزائي آلپ از هم جدا شده اند. سوم رشته كوه قفقاز در
شمال گره قفقاز است كه از اين گره منشعب مي شود. چهارم رشته زاگرس استكه ازگره
قفقاز جدا شده و با جهت شمال غربي – جنوب شرقي تا سواحل درياي عمان پيش مي آيد و
ادامه آن با جهت جنوب غربي- شمال شرقي به موازات مسير رودخانه سند به گره فلات
پامير متصل مي شود.
پنجم كوههاي پيندورس است كه در مرز شمالي آلباني قرار
دارند. ششم كوههايي با همين جهت در جزاير سوماترا – جاوه – گينه و غيره مي باشند
(البته در جزيره برنئو جهت كوهستان جنوب غربي و شمال شرقي است).
3-
سومين گروه كوهستانها آنهائي هستند كه جهت آنها شمالي –جنوبي است و اينها
تشكيل فلاتي به نام فلات حبشه را مي دهند كه ادامه آن به سمت جنوب مرتفعات آفريقاي
استوائي بنام كنيا و كليمانجارو را مي سازد.
تمام رشته كوههاي اشاره شده در جهان اسلام بنوعي بر آب و
هواي حول و حوش خود اثر كرده و نقش بسزائي نيز در جمعيت پذيري و پراكندگي جمعيت آن
دارند. ضمناً اين رشته كوهها عمدتاً با مسير اصلي خطوط زلزله انطباق دارند و وجود
خطوط زلزله و آتشفشانها در كوههاي اطلس – توروس –البرز- تفتان – سوماترا – جاوه –
برنئو – گينه نو – ميندانائو – فلات اتيوپي و غيره بنا به نظريه چين خوردگي آلپ مي
تواند دليل بر جوان بودن كوهها باشند.
ب: جلگه ها: جلگه ها شامل جلگه هاي آبرفتي – ساحلي –
ميانكوهي مي باشند. جلگه هاي آبرفتي از جلگه هاي معروفي هستند كه تمدنهاي اوليه
انسان در كنار آنها بوجود آمده اند،جلگه آبرفتي بين النهرين كه از رسوبات نرم دو
رودخانه دجله و فرات بوجود آمده است. جلگه آبرفتي سند كه از رسوبات آن تشكيل شده و
جلگه آبرفتي نيل كه آنرا هديه مصر گفته اند از مهمترين جلگه هاي تاريخي هستند كه
هزاران سال رسوبات آن ها بر روي هم انباشته شده و استعداد بسيار خوبي براي توسعه
كشاورزي و جمعيت پذيري در قلب صحراهاي خشك بوجود آورده اند سيحون و جيحون- كرخه و
كارون – گنگ و نيجر از رودخانه هاي ديگري هستند كه با جلگه هاي حاصلخيز خود
نوارهايي از تمركز جمعيت را در مسير خودشان كه اكثراً در داخل اقليم خشك و صحرائي
قرار دارد بوجود آورده اند.
در اثر تماس بدنه هاي خشكي با آبهاي اقيانوسه و درياها جلگه
هاي ساحلي زيادي وجود دارند ولي متأسفانه به علت خشك بودن بيشتر آنها ناشي از
اقليم، بطور طبيعي استعداد جمعيت پذيري و توليد كشاورزي را ندارند. مثلاً سواحل
شمال و غرب آفريقا سواحل شرق و غرب درياي سرخ (بحر احمر) – شمال و جنوب خليج فارس و درياي عمان –
سواحل شرقي بحر خزر داراي اين خصوصيات هستند- ولي سواحل شبه جزيره آناطولي
(تركيه)- شرق درياي مديترانه- آلباني- درياي خزر بدليل واقع شدن در عرض جغرافياي
معتدل و مديترانه اي و ديگر دلايل محلي استعداد جمعيت پذيري را دارند. جلگه آبرفتي
قسمت سفلاي رودخانه گنگ كه بنگلادش را تشكيل مي دهد و جزيره هاي متفرق آسياي جنوب
شرقي (اندونزي) بعلت موقعيت و شكل جزيره
اي و ديگر خصوصيات از مراكز جمعيت محسوب مي گردند.
ج: بيابان صحرا: قسمت اعظم بدنه اصلي جهان اسلام را صحرا و
بيابان فرا گرفته است. صحراي بزرگ آفريقا كه در حقيقت بزرگترين صحراي جهان است
سرتاسر شمال آفريقا را در بر گرفته است، صحراهاي داخلي شبه جزيره عربستان كه تا
سواحل اقيانوس هند و بحر عمال را در بر گرفته است، صحراي كوير لوت در داخل فلات
ايران و صحراهاي خشك آسياي مركزي (قزل قوم و تاريم) كه در حقيقت همه اينها از يك
بدنه اصلي هستند و بوسيله كوهستانها و ديگر عوامل و عوارض بريده شده اند مجموعه
بخش صحرائي جهان اسلام را تشكيل مي دهند. اين صحراها تا كنون از مناطق غلبه طبيعت
بر انسان بوده اند ولي هميشه اينطور نخواهند بود و در صورت احتياج همه اينها قابل
ترميم و بهسازي هستند. از همه مهمتر اينكه بزرگترين ذخاير طبيعي اعم از مولد انرژي
و غير مولد انرژي در داخل صحراها نهفته است كه بهتر از مكانهاي ديگر عريان مي
شوند. بزرگترين منابع نفت شمال آفريقا – شبه جزيره عربستان و فلات ايران – شرق
درياي خزر و ذغال قزاقستان و نفت و ذغال حوضه تاريم (چين)- معادن وسيع آفريقا –
منابع طبيعي و معدني فلزات ايران و ديگر نقاط نمونه هايي هستند كه البته با
مطالعات بسيار محدود در صحراها كشف شده اند و چه بسا در آينده نيز با احتمال قوي،
بيش از اين كشف خواهند شد، و از همه مهمتر صحراها يكي از منابع مهم انرژي خورشيدي
براي رفع نيازهاي آينده جهان خواهند بود.
د: حوضه هاي داخلي: از ديگر چهره هاي ناهموار، حوضه هاي
آبريز داخلي هستند. بزرگترين حوضه دنيا بنام بحر خزر كه نه تنها موقعيت آن اثرات
اقليمي مفيدي دارد بلكه حاوي استعدادهاي اقتصادي چه از نظر سواحل و چه از نظر تهيه
پروتئين غذايي مي باشد در جهان اسلام قرار دارد. از ديگر حوضه هاي داخلي درياچه
بالخاش – حوضه تاريم – حوضه اروميه – چاد از ديگر حوضه هاي داخلي هستند. حوضه
درياچه ويكتوريا در آفريقا از منابع مهم آب شيرين محسوب مي گردد. درياچه هاي
متعددي در مرتفعات آفريقا جزو اين حوضه ها بحساب مي آيند. لازم به توضيح است كه آب
غالب اين حوزه ها شيرين بوده و با توجه باينكه مسئله آب شيرين يكي از معضلات بشريت
و جهان مي باشد از اين نظر جهان اسالم داراي منابع غني مي باشد.
هـ: سواحل و فلات قاره ها: تماس وسيع بدنه هاي خشكي، با آب
اقيانوس ها و درياها سواحل زيادي را بوجود آورده است. لكن بعلت موقعيت طبيعي
مقداري از اين سواحل مانند سواحل غرب آفريقا آنطور كه بايد و شايد از نظر اقتصادي
مفيد نيستند و سواحل يكنواخت بدون فلات قاره دارند. در حاليكه قسمتهائي از بحر
احمر و تمام خليج فارس – درياي عمان- سواحل مديترانه – سواحل شبه جزيره مالاكا-
سواحل بنگلادش – سواحل وسيع جزاير اندونزي و مالديو بافلات قاره هاي وسيع از مراكز
مهم و مفيد براي كشت و پرورش ماهي و ايجاد تأسيسات بندري مي توانند باشند.
و: تنگه ها: تنگه مالاگا با بندر معروف سنگاپور مي تواند
دروازه شرق و غرب دنيا حساب آيد. بطور كلي مجمع الجزاير اندونزي (آسياي جنوب شرقي)
مجموعه اي از تنگه ها و معابر سوق الجيشي را ارائه مي دهند. تنگه هرمز در مدخل
خليج فارس از تنگه هاي معروف مي باشد. تنگه باب المندب و كانال سوئز در دو سر بحر
احمر از مناطق سوق الجيشي هستند. تنگه جبل الطارق از موقعيت مهمي برخوردار است.
تنگه هاي بسفر و داردانل بين درياي سياه و مديترانه و موقعيت آلباني در محل اتصال
درياي آدرياتيك به مديترانه همگي موقعيتهاي حساس و با اهميتي به جهان اسلام مي
دهند. ادامه دارد