حجت‌الاسلام دکتر اصغر هادوی
حافظه انسان پر است از سرگذشت کسانی که دنیاطلبی و دنیاخواهی و ثروت‌اندوزی را در زندگی خود اصل قرار داده و بقیه امور را به حاشیه برده‌اند. کسانی هم بوده‌اند که دنیا و زرق و برق آن را به کناری نهاده، اگر مسلمان بوده‌اند، به آخرت اندیشیده‌اند و در غیر این صورت لذت گوشه‌نشینی و عزلت را با دنیا عوض کرده‌اند. گرچه بعضی از مذاهب شرقی برای این نوع زیستن طرفداران زیادی دست و پا کرده‌اند، مسلمانان این دسته بسیار اندک‌اند.
اسلام هیچ‌یک از این دو دسته را قبول ندارد. فراوانی واژه دنیا و آخرت در قرآن به یک اندازه است، لذا در قرآن توصیه شده است که باید از خداوند، دنیا و آخرت را به یک اندازه تقاضا کرد. در آیه ۲۰۰ سوره بقره، دعای معروفی است که معمولاً در قنوت خوانده می‌شود: «رَبَّنا آتِنا فِی الدُّنْیا حَسَنَهً وَ فِی الْآخِرَهِ حَسَنَهً وَ قِنا عَذابَ النَّار؛ پروردگارا! در این دنیا به ما نیکی و در آخرت نیز نیکی عطا کن و ما را از عذاب آتش دور نگه‌دار».
در تفسیر نمونه، روایتی از پیامبر«ص» نقل شده است که فرموده‌اند: «کسی که خدا به او قلبی شاکر، زبانی مشغول به ذکر حق و همسری با ایمان که او را در امور دنیا و آخرت یاری کند ببخشد، نیکی دنیا و آخرت را به او داده و از عذاب آتش بازداشته شده است».(۱)
۱ـ قلب شاکر
از امام صادق«ع» نقل می‌کنند که رسول خدا«ص» در سفری که بر شتری سوار بودند. هنگامی که از شتر پیاده شدند، پنج سجده به جای آوردند. اصحاب تعجب و سئوال کردند این کار را قبلاً از شما ندیده بودیم. حضرت پاسخ دادند جبرئیل به استقبال من آمد و از طرف خداوند به من بشارت‌هایی داد و من برای هر بشارت سجده‌ای کردم.(۲)
این روایت درسی عملی است برای همه بندگان خداوند که انسان در مقابل هر نعمتی باید شکرگزار باشد و ثانیاً به پاس این نعمت در شکر عجله کند. اگر انسان این گونه باشد در واقع همه لحظات را باید به شکرگزاری مشغول باشد، چون لحظه لحظه زندگی انسان مقرون به نعمت الهی است. پس شکر مداوم می‌تواند قلب شاکر را به وجود آورد.
شاید علت تعبیر به قلب شاکر همین باشد. قلب مرکز اصلی حیات انسان است و اگر از کار بیفتد زندگی از بین می‌رود و زندگی قلب به تنفس انسان بستگی دارد. پس تا نفس باقی است باید شکر خدا را به جای آورد. شکر انواع دیگری هم دارد. شکر عملی و شکر زبانی هم از اقسام شکر است، ولی پررنگ شدن قلب شاکر در روایت، اهمیت آن را نشان می‌دهد. به قول سعدی: «منت خدای را عز و جل که طاعتش موجب قربت است و به شکر اندرش مزید نعمت، هر نفسی که فرو می‌رود ممد حیات است و چون برمی‌آید مفرح ذات. پس در هر نفسی دو نعمت موجود است و بر هر نعمتی شکری واجب».
این یک دیدگاه در باره قلب شاکر است که خلاصه‌اش آن است که تا حیات باقی است باید در هر لحظه شاکر خداوند بود و اگر چنین شکری در انسان وجود داشته باشد، صفت قلب شاکر را پیدا می‌کنند و این کار اندکی سخت است و همه نمی‌توانند این شکر را به جای آورند. شاید تعبیر به قلب شاکر برای همین باشد.
در تفسیر نمونه آمده است که بعضی از بزرگان برای شکر سه مرحله قائل شده‌اند: شکر با قلب که همان تصور نعمت و رضایت و خشنودی نسبت به آن است، شکر با زبان که ثناگفتن نعمت‌دهنده است و شکر سایر اعضا و جوارح که هماهنگ ساختن اعمال با آن نعمت است.
شکور کسی است که مدام شکرگذار باشد که همان تکرار شکر و تداوم آن با قلب و لسان و اعضاء است.(۳) طبق این تقسیم‌بندی سخت‌ترین شکر، شکر هماهنگ ساختن اعمال با نعمت‌هاست. مثلاً شکر نعمت علم آن است که آن را به دیگران بیاموزند. قرآن این شکر را سخت و عاملین به آن را اندک معرفی می‌کند. «وَ قَلِیلٌ مِنْ عِبادِیَ الشَّکُورُ »(۴) و آسان‌ترین شکر را شکر قلبی می‌داند. این معنی هم معنای خوبی است و با رحمت و عطوفت خداوند سازگارتر است. معنی اول هم فنی و قابل تأمل است. در هر حال، از نیکی‌هایی که خداوند به انسان عطا می‌کند قلب شاکر است.
۲ـ لسان ذاکر
دومین نیکی که خداوند طبق روایت به انسان عطا می‌کند زبانی است که یاد خدا باشد. ذکر دو معنی دارد یکی حاضر کردن معنی است و دیگری حفظ معنایی که فراموش کرده‌ایم. دستورات دینی ما توجه خاصی به یاد خدا دارند، به گونه‌ای که هیچ چیز بر آن مقدم نمی‌شود.(۵) حتی از جهاد در راه خدا برتر شمرده است، زیرا اصل جهاد هم به خاطر زنده داشتن یاد خداست.(۶)
گفتنی است زبان علامت قلب و دل است و ذکر زبانی هنگامی ارزش دارد که پشتوانه ذکر قلبی را داشته باشد. انسانی که در ذکر دائمی برخاسته از قلب باشد، از آثار و برکات فراوان در دنیا و آخرت برخوردار می‌شود.
۱ـ آثار مادی
الف) بصیرت
کسی که یاد خدا باشد، خداوند دلش را نورانی می‌گرداند و بصیرت و شناخت به او عطا می‌نماید.(۷) در واقع با فروغ نور خدا، راه درست را تشخیص می‌دهد و در مسیری که رضایت اوست گام برمی‌دارد.
ب) کسب و کار حلال
تردیدی نیست که امور مادی و دنیوی گرچه در رفاه انسان مؤثرند، اما سرگرمی و اشتغال به امور دنیوی، موجب غفلت آدمی می‌شود. خداوندوند متعال، آن انسانهایی را می‌ستاید که کسب و کار، آنها را از یاد خدا غافل نکند.(۸) یکی از اسباب غفلت‌زدا، یاد خداست، لذا امام علی«ع» فرمود: «اکثروا ذکر الله اذا دخلتم الاسواق؛(۹) هنگامی که وارد بازار می‌شوید، خدای بزرگ را زیاد یاد کنید».
۲ـ آثار معنوی
الف) همراهی و همنشینی با خداوند
از آیات و روایات استفاده می‌شود کسی که یاد خدا باشد همواره خداوند یاد اوست. اصلاً فلسفه کنار هم قرار گرفتن انسان‌ها، دیدن یکدیگر و تجدید خاطرات است. اگر این جلسه فیزیکی اتفاق نیفتد، می‌توان با یاد یکدیگر آثاری از آن جلسه را زنده کرد. کسی که پیوسته یاد خداست و خدا هم یاد اوست، گویا در کنار او قرار گرفته است. لذا در حدیثی قدسی خداوند به موسی فرمود: « أَنَا جَلِیسُ مَنْ ذَکَرَنِی(۱۰) من همنشین کسی هستم که مرا یاد کند».
ب) پاکی و صفای نفس
انسان وقتی متولد می‌شود دارای نفسی زلال و پاکیزه است، اما به‌تدریج که با مظاهر دنیوی آشنا می‌شود و عمری را سپری می‌کند، قلب او زنگار غفلت و دوری از خدا را به خود می‌گیرد. آنچه این زنگار را می‌زداید یاد خداست، چون خداوند مظهر پاکی و صفاست. یاد او نیز اکسیری است که جان آدمی را از آلودگی‌ها پاک می‌کند. یاد خدا هم درمان می‌کند و هم پیشگیری. علاوه بر زدودن زنگارها، راه را بر ورود شیطان به ساحت انسان می‌بندد، لذا امام سجاد«ع» در دعایی می‌فرمایند: «خدایا به سبب زیادی یاد تو، کاری کن که شیطان حبس شود و ما را از مکر او در امان قرار ده».(۱۱)
ج) آرامش درونی
هزینه‌های سرسام‌آور مشاوره‌های روان‌شناسی و درمان افسردگی‌ها هنوز نتوانسته است جامعه انسانی را به آرامش مطلوب برساند. قفل افسردگی و پریشانی با کلید یاد خدا گشوده می‌شود که؛ «ا أَلا بِذِکْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوب».(۱۲)
و انسان به جایی می‌رسد که به جای آنکه در برابر خدا به مشکلات بزرگ اشاره کند، سختی‌ها و مشکلات را در برابر خدای بزرگ ناچیز می‌شمرد و همواره در تاریکی شب به انتظار صبح روشن می‌نشیند و امیدش را به خداوند در دل زنده نگه می‌دارد.
۳ـ همسر مؤمن
سومین عطای خداوند در پاسخ به دعای ربّنا، همسر مؤمنی است که در امر دین و دنیا به همسرش کمک کند. همسران خوب مثل لباس برای یکدیگرند. لباس عیوب انسان را می‌پوشاند، در سرما و گرما حفظ می‌کند و همسر خوب نیز در سرما و گرمای زندگی همواره لباس مناسبی برای همسرش می‌باشد. همانطور که لباس مناسب با فصل سرما و گرما باشد، همسر خوب باید در شرایط متفاوت زندگی بتواند شرایط روحی خود را برای موقعیت‌های مختلف تنظیم نماید. اگر همسرش عصبانی است، گونه رفتارش متفاوت با ایام سرخوشی همسر باشد. گاهی زن باید با لطافت با همسرش برخورد کند، گاهی هم مدارا نماید و همان طور که انسان باید جلوی آلودگی لباس خود را بگیرد، همسر نیز از آلودگی همسرش جلوگیری کند.(۱۳)
طبق آیه ۲۱ سوره روم، هدیه خداوند به انسان در ازدواج، آرامش و مودت و رحمت است. دوستی همراه با خدمت است که موجب آرامش می‌شود و هر دو باید با هم باشند. همسر خوب هم همسرش را دوست دارد و هم به او خدمت می‌کند.
نتیجه
در پایان امید است این دعای قرآنی که در ابتدا به آن اشاره کردیم از دعاهای روزمره جامعه اسلامی باشد که اتفاقاً بسیار به خواندن آن تأکید شده است، به طوری که یکی از دعاهای طواف خانه خداست که بسیاری از مسلمین بر آن اهتمام دارند، باشد که در پناه این دعا از آثار و برکات قلب شاکر، لسان ذاکر و همسری مؤمن برخوردار باشند تا علاوه بر آنکه کانون خانواده با انوار الهی گرم می‌شود، افراد جامعه اسلامی نیز همواره با قلبی شاکر و لسانی ذاکر جلوه الهی به جامعه ببخشند. « رَبَّنا آتِنا فِی الدُّنْیا حَسَنَهً وَ فِی الْآخِرَهِ حَسَنَهً وَ قِنا عَذابَ النَّار».
پی‌نوشت‌ها
۱ـ تفسیر نمونه، ج ۲، ص ۶۹.
۲ـ اصول کافی، ج ۲، ص ۹۸، ح ۲۴.
۳ـ تفسیر نمونه، ج ۱۸، ص ۴.
۴ـ سبأ،۱۳.
۵ـ بحارالانوار، ج ۷۷، ص ۱۰۷، ح ۱.
۶ـ کنزالعمال، ۳۹۳۱.
۷ـ غررالحکم، ۸۸۷۶.
۸ـ نور، آیه ۳۷.
۹ـ حصال صدوق، ص ۶۱۴.
۱۰ـ بحارالانوار، ج ۹۳، ص ۱۵۳.
۱۱ـ صحیفه سجادیه، دعای ۲۵.
۱۲ـ رعد، ۲۸.
۱۳ـ تفسیر نور، ج ۱، ص ۲۹۶.
سوتیتر:
فراوانی واژه دنیا و آخرت در قرآن به یک اندازه است، لذا در قرآن توصیه شده است که باید از خداوند، دنیا و آخرت را به یک اندازه تقاضا کرد. در آیه ۲۰۰ سوره بقره، دعای معروفی است که معمولاً در قنوت خوانده می‌شود: «رَبَّنا آتِنا فِی الدُّنْیا حَسَنَهً وَ فِی الْآخِرَهِ حَسَنَهً وَ قِنا عَذابَ النَّار؛ پروردگارا! در این دنیا به ما نیکی و در آخرت نیز نیکی عطا کن و ما را از عذاب آتش دور نگه‌دار».