عسکری اسلامپور کریمی
یکی از ویژگی‌های منحصر به فرد آیین مقدس اسلام نسبت به بیشتر آیین‌ها‌ی مذهبی، اهمیت به‌سزایی است که برای بهداشت فرد و اجتماع و سلامت انسان و محیط‌زیست قائل است. پیامبراکرم«ص» فرمودند: «الْعِلْمُ عِلْمَانِ: عِلْمُ الأَبْدَانِ، وَعِلْمُ الأَدْیَانِ؛ دانش بر دو گونه است: دانش مربوط به دین و دانش مربوط به تن».(۱)
در قرآن کریم در حدود ۲۰۰ آیه به فعالیت‌های جسمی در کنار تقویت روح اشاره شده است، از جمله: «وَأَعِدُّواْ لَهُم مَّا اسْتَطَعْتُم مِّن قُوَّه… آنچه قوه و توان دارید، برای مقابله با دشمنان مهیا سازید».(۲) احادیث و رهنمودهای فراوانی نیز از بزرگان دین برای حفظ صحت و تقویت بدن بیان شدهاند؛ از جمله: پیامبر«ص» میفرمایند: «اِنَّ لِرَبِّکَ عَلَیکَ حَقّاً، وَ اِنَّ لِجَسَدِکَ عَلَیکَ حَقّاً وَ لاَ هلِکَ عَلَیکَ حَقّاً؛ پروردگارت بر تو حقی دارد، و بدنت بر تو حقی دارد، و خانواده‌ات[نیز] بر تو حقی دارد».(۳)
نیز: «طُوبی لمنْ اَسْلَمَ وَ کان عَیْشُهُ کِفافاً وَ قُواهُ شِداداً؛ خوشبخت کسی است که اسلام را پذیرفته و به قدر معاش خود درآمد داردو بدن‌اش نیرومند است».(۴)
همچنین: «امنُن عَلَیْنَا بِالنَّشَاطِ وَ أَعِذْنَا مِنَ الْفَشَلِ وَ الْکَسَلِ وَ الْعَجزِ وَ الْعِلَلِ وَ الضَّرَرِ وَ الضَّجَرِ وَ الْمَلَل؛ خدایا! نعمت سرزندگی و کوشایی را به ما ارزانی دار و از سستی، تنبلی، ناتوانی، بهانه‌گیری، زیان، دلمردگی و ملال، محفوظمان دار».(۵)
امام علی«ع» در فرازی از دعای کمیل میفرمایند: «یا رَبِّ یا رَبِّ یا رَبِّ، قَوِّ عَلى خِدْمَتِکَ جَوارِحى؛ پروردگارا!پروردگارا! پروردگارا! اعضاء و جوارح مرا در راه خدمت به خودت قوی و نیرومند گردان».
و امام سجاد«ع» در دعای ابوحمزه ثمالی میفرمایند: «اَللّهمَّ اَعطِنِی… الصِّحَّه فی الجسمِ وَ القُوَّهَ فِی الْبَدانِ؛ خداوندا سلامتی در جسم و توانایی بدنی به من ارزانی فرما!»
تربیت بدنی و ورزش، به‌خصوص ورزشهای رزمی در اسلام به‌قدری اهمیت دارد که پیامبراکرم«ص» آن را در زمره یکی از حقوق فرزندان برمی‌شمارند: «حَقُّ الوَلَدِ على والِدِهِ أن یُعَلِّمَهُ الکِتابَهَ، و السِّباحَهَ، و الرِّمایَهَ، و أن لا یَرزُقَهُ إلاّ طَیِّباً؛ حق فرزند بر عهده پدرش این است که به او نوشتن، شنا کردن و تیراندازی را آموزش دهد و روزی او را تنها از راه حلال و پاکیزه تهیه نماید».(۶)
این احادیث نورانی بیانگر اهمیتی هستند که دین ما برای ورزش و سلامت جسمی و روان مسلمانان قائل است و بیانگر نکات بسیاری است، از جمله:
۱ـ خطاب به همه مردم اعم از مسلمان و غیرمسلمان بیان شده است.
۲ـ همه افراد اعم از دختر و پسررا دربرمی‌گیرد نه تنها پسران را.
۳ـ ورزش باید جذاب، مفرّح وشاد باشد.
۴ـ امکان رقابت بین افراد وجود داشته باشد.
۵ـ در مواقع لزوم از آنها برای دفاع از خود استفاده کنند.
۶ـ هدفمند باشد، نه پوچ و بیهوده.
پژوهشگران دانمارکی به این نتیجه دست یافته‌اند که میزان مرگ و میر در میان کسانی که پیاده‌روی می‌کنند در مقایسه با کسانی که تحرک ندارند، یک سوم کمتر است. مدیر این پژوهش«پیتر شنوهر»، متخصص قلب می‌گوید: «برای سلامتی، فعالیت بدنی مفید است. کسانی که بی‌تحرک‌اند در وضعیت فیزیکی ضعیفی قرار دارند… باید با سرعت زیاد پیاده‌روی کرد. چون این کار، تأثیر بیشتری روی بدن می‌گذارد».(۷)
بسیاری از بیماری‌ها مثل افسردگی، دیابت، فشار خون و بیماری‌های قلبی با ورزش و نرمش قابل پیشگیری هستند.(۸) شنا باعث شادی و نشاط انسان میشود. آب‌تنی و حرکت در آب، به خاطر خنک‌کنندگی، نشاط جسم و شادی روح را به همراه دارد و به پوست نیز طراوت و زیبایی می‌بخشد. آثار ماساژدهندگی آب، باعث کم شدن فشارهای ناشی از خستگی روزانه و تمدد اعصاب میشود و آرامش خاطر را به انسان بازمی‌گرداند.(۹) ورزش، باعث تمرکز حواس میشود و قدرت اندیشیدن را زیاد می‌کند. تحقیقات نشان داده است که کاهش یا افزایش فشار خون ناشی از ورزش، وابسته به تداوم یا قطع برنامه‌های ورزشی است.(۱۰)
تحقیقات بسیارى نشان داده است که ورزش علاوه بر اینکه ابزار ارزشمندى براى حفظ سلامت جسمانى است، رابطه نزدیکى با سلامت روانى و به ویژه پیشگیرى از بروز ناهنجاری‌هاى روانى دارد. ورزش از اضطراب و افسردگى می‌کاهد، اعتماد به نفس را افزایش می‌دهدو به‌ویژه در سنین کودکى و نوجوانى، راهکار سالمى براى آزاد کردن انرژی‌هاى اندوخته شده است. در نتیجه تمرینات ورزشى مداوم، میزان جریان خون در مغز افزایش می‌یابد. افزایش جریان خون موجب اکسیژن‌رسانى بیشتر و تغذیه بهتر نرون‌هاى مغز میشود و از تنگ شدن عروق مغز جلوگیرى می‌کند. این تأثیرات خود موجب پیشگیرى از فراموشى ذهنى در سالمندى میشود.(۱۱)
اسلام همواره انسان را به ورزش و تربیت بدنی به موازات تقویت جنبه‌های علمی و ایمانی به تقویت جسمانی هم توجه بسیار و این نکته را تصریح کرده است که هیچ‌یک از پیامبران و امامان ضعف بدنی نداشته‌اند. در آیه ۱۴ سوره مبارکه قصص در باره حضرت موسی«ع» آمده است: «وَلَمَّا بَلَغَ أَشُدَّهُ وَاسْتَوَى آتَیْنَاهُ حُکْمًا وَ عِلْمًا؛ هنگامی که موسی«ع» نیرومند و کامل شد، حکمت و دانش به او دادیم».
بنابراین تقویت جسم میتواند به تعمیق باورهای مذهبی بینجامد. بزرگان دین نیز در کنار تمام ویژگی‌های نیک اخلاقی و روحی، از توانایی جسمی بالایی برخوردار بوده و بدون شک برای حفظ آمادگی جسمی خود همواره به ورزش‌هایی که برای پرورش جسم مفید بوده‌اند، می‌پرداخته‌اند.
تربیت بدنی شرط لازم برای تربیت دینی و شرط کافی آن؛ ملازم بودن‌اش با ایمان الهی است. در واقع تربیت بدنی در اینجا نقش پشتیبان را دارد. حتی تکالیفی که جنبه معنوی محض دارند مانند روزه، نماز و حج در گرو سلامتی بدن هستند. بنابراین اسلام ورزش را نه تنها سلامت و تندرستی افراد را تأمین می‌کند که بهتر بتوانند از مزایای زندگی بهره‌مند شوند، بلکه تندرستی و سلامتی را عامل پیشبرد رشد عقل و روح می‌داند، زیرا مسلمان قوی و نیرومند بهتر میتواند علاوه بر انجام فرایض دینی مانند نماز و روزه، در انجام بسیاری از تکالیف اجتماعی خود مانند جهاد و دفاع از حیثیت و شرف و مکتب و حمایت از محرومان و مستضعفان در شکل‌های گوناگون موفق باشد.
پیامبر«ص» فرمودند: «اَلمؤ‌مِنُ القَوِ‌یُّ خَیرٌ وَ اَحَبُّ مِنَ المُؤ‌مِنِ الضَّعیفِ؛ انسان با ایمان قوی و نیرومند، از شخص با ایمان ضعیف بهتر و دوست‌داشتنی‌تر است».(۱۲)
انسان با ایمان اگر نیرومند و سالم باشد میتواند منشأ آثار خیر بیشتری باشد و حتی بهتر و بیشتر در مسجد و اماکن متبرکه حضور یابد و عبادت یا جهاد کند.
انواع ورزش در اسلام
اگرچه همه ورزش‌هایی که در جهت سازندگی و تقویت و پرورش جسم باشند و پیامدهای زیانبار فردی و اجتماعی و فکری و اخلاقی نداشته باشند، از نظر اسلام مباح شناخته شدهاند، ولی از آنجایی که شریعت اسلام بین جسم و روح ارتباط تنگاتنگی قائل است، از این جهت پیشوایان دینی ما بیشتر ورزش و مسابقاتی را توصیه فرمودهاند که در سازندگی و پرورش جسمی و بدنی در کنار جنبه سرگرمی و تفریحی نقش بیشتری دارند و موجب کسب آمادگی رزمی و دفاعی در مقابل دشمن می‌شوند؛بنابراین به برخى از ورزش‌هایى که در منابع اسلامى به آن اشاره شده می‌پردازیم.
۱ـ سوارکاری: طبق روایات متعدد پیامبر«ص» با یکی از یاران خود به نام «اسامه بن زید» در مسابقه اسب‌دوانی شرکت جست و جایزه مسابقه را سه نخل خرما تعیین فرمود! چنان که امام سجاد«ع» در این باره فرمودند: «انَّ النَّبیَّ اجْرَى الابلَ مُقبِلَه مِن تَبوک، فَسَبقَتِ العَضْبَاء عَلیهَا اُسَامَه، فَجَعلَ النَّاس یَقولُونَ: سَبَقَ رَسُولُ اللهِ«ص»، و رسولُ الله«ص» یقول: سَبَقَ اُسَامَه؛ پیامبر«ص» در مسیر بازگشت از جنگ تبوک (در حالی که بر شتری سوار بود) با اسامه که بر شتری به نام (غضباء) سوار بود مسابقه داد. (غضباء) از شتر پیامبر«ص» پیشی گرفت، مردم تماشاگر فریاد زده و می‌گفتند: رسول خدا«ص» برنده شد، ولی رسول خدا«ص» می‌فرمود: این‌طور نیست، اسامه برنده شد».(۱۳)
امام باقر«ع» میفرمایند: «اِنَّ رَسول الله«ص» سابَقَ بَیْنَ الْخَیلِ، وَاَعْطَی السَّوابِقَ مِنْ عِنْدِهِ؛ رسول خدا «ص»، مسابقه اسب دوانی ترتیب داد و جوایز آن را از مال خویش پرداخت».(۱۴)
همچنین در روایتی از امام سجاد«ع» آمده است: «اِنَّ رَسول اللهِ«ص» اَجْرَی الْخَیلَ وَ جَعَلَ سَبقَها اَواقِیَ منْ فِضَّهٍ؛ رسول خدا«ص» در مسابقه اسب‌دوانی اسب دوانید، و جایزه‌اش را چندین «آق»(۱۵) از نقره قرار داد».(۱۶)
۲ـ تیراندازی: یکى دیگر از ورزش‌هایى که اسلام روى آن تأکید کرده، «تیراندازى» است. پیامبراکرم«ص» فرمودند: «حَقُّ الوَلَدِ على والِدِهِ أن یُعَلِّمَهُ الکِتابَهَ، و السِّباحَهَ، و الرِّمایَهَ، و أن لا یَرزُقَهُ إلاّ طَیِّبا؛ حق فرزند بر عهده پدرش این است که به او نوشتن، شنا کردن و تیراندازی را آموزش دهد و روزی او را تنها از راه حلال و پاکیزه تهیه نماید».(۱۷)
در روایتی از آن حضرت آمده است: «عَلَیْکمْ بِالرَّمْیِ فَاِنَّهُ مِنْ خَیرِ لَهوکُمْ؛ به تیراندازی روی آورید، زیرا یکی از بهترین سرگرمی‌ها شما است».(۱۸)
شیخ طوسی«ره» در در کتاب «المبسوط» می‌نویسد: «انّ النّبیّ صلّی اللَّه علیه و آله مرّ بقومٍ مِن الأنصار یترامَونَ فقال رسول اللَّه«ص»: أنَا مع الحِزب الّذی فیه ابن الأردع فَاَمسکَ الحزبُ الآخر، و قالوا لن یُغلبَ حِزبٌ فیه رسولُ اللَّه فقالَ: ارمُوا فَإنّی أرمی مَعکُم فَرمَی مع کلّ واحدٍ منهم رَشقاً؛ پیامبر«ص» بر گروهی از انصار که مشغول تیراندازی بودند گذر کرد و داوطلب شد که در مسابقه آنها شرکت کند، فرمود: من با گروهی که ابن اردع در آن است همکاری می‌کنم. دسته مقابل با شنیدن سخن آن حضرت از تیراندازی دست کشیدند و گفتند گروهی که رسول اکرم در آن تیراندازی کند هرگز مغلوب نخواهد شد. پیامبر«ص» برای آنکه مسابقه تعطیل نشود فرمود: تیراندازی کنید من هم با شما تیراندازی می‌کنم، و پیامبر«ص» با هر دو گروه تیراندازی کرد».(۱۹)
در سیره نورانی امام باقر«ع» آمده است که آن حضرت در باغ فدک به کار سخت جسمانی ساعت‌ها مشغول می‌شده‌اند. همچنین سید بن طاووس در کتاب «الأمان من أخطار الأسفار و الأزمان» نقل کرده است از کتاب «دلائل الائمه» محمد بن جریر طبری که امام صادق«ع» فرمودهاند به همراه پدر بزرگوار خویش امام محمد باقر«ع» به بارگاه هشام خلیفه اموی در «شام» حضور یافتند و در آنجا مسابقه تیراندازی بر پا بود. در آن حال هشام، امام باقر«ع» را دعوت به شرکت در مسابقه تیراندازی نمود، اما امام باقر«ع» فرمود: من پیر شده‌ام و موقع تیراندازی‌ام گذشته است. امّا هشام با اصرار تیر و کمان یکی از شخصیت‌های بنی‌امیه را گرفت و به دست امام باقر«ع» داد تا آن حضرت در مسابقه تیراندازی شرکت کند. امام بعد از این اجبار، کمان را گرفتند و تیری در چله کمان نهادند و پس از نشانه‌گیری هدف، تیر را رها کردند و تیر در نقطه وسط هدف جای گرفت. تیر دوم هم به وسط تیر اول اصابت کرد و آن را شکافت. آن حضرت ۹ تیر پشت سر هم به هدف زدند که تیر قبلی را شکافت و در یکدیگر داخل شد، آنچنان که هشام به اضطراب گرفتار شد و به تحسین آن حضرت زبان گشود و گفت: خوب زدی! تو بهترین تیرانداز عرب و عجم هستی، چگونه می‌گفتی که پیر شده‌ای؟!».(۲۰)
در سیره نورانی امام صادق«ع» آمده است: آن حضرت شخصاً در مسابقه تیراندازی حاضر می‌شدند و در شرطبندی آن شرکت می‌فرمودند».(۲۱)
درباره مسئله شرط‌بندى در مسابقات در فقه اسلامى بحثى با عنوان (سَبق و رِمایه) مطرح شده است. میفرمایند: شرط‌بندى با پول در مسابقات اسب‌دوانى، تیراندازى و شمشیربازى جایز است. امام صادق«ع» فرمودند: «در هیچ مسابقهاى شرط‌بندى پولى جایز نیست، مگر در تیراندازى، شمشیربازى، پرتاب نیزه، شتردوانى و حتى مسابقه با فیل و کلیه حیوانات سم‌دار».(۲۲)
در روایت نبوی«ص» آمده است: «فرشتگان الهی از برد و باخت و قمار و شرطبندی نفرت دارند و به مرتکبان آن لعنت می‌فرستند، جز در مسابقه تیراندازی و اسب سواری».(۲۳) البته، بسیاری از ورزش‌ها که در اسلام به آنها اهمیت داده شده و یا شرطبندی بر آنها جایز دانسته شده و یا از محدوده لهو، خارج محسوب شدهاند، بدین جهت است که رزمی هستند و توان رزمی مسلمین را بالا می‌برند. از جمله این ورزش‌ها می‌توان از سوارکاری و تیراندازی و شنا نام برد.
۳ـ شنا: از جمله ورزش‌هایى که به آن سفارش شده، ورزش شناست. پیامبر«ص» فرمودند:«عَلِّمُوا أولادَکُم السِّباحَه و الرِّمایَه؛ به فرزندانتان شنا کردن و تیراندازی بیاموزید».(۲۴) همچنین فرمودند: «حَقُّ الوَلَدِ عَلی والِدِهِ… أن یُعَلِّمَهُ السِّباحَه؛ حق فرزند بر پدرش این است که به او شنا کردن بیاموزد».(۲۵) شنا از جمله ورزشهای نشاط‌آور و عاملی برای سلامتی جسم و روح است، پیامبر«ص» در روایتی فرمودند: «خَیْرُ لَهْوِ المُوْمِنِ السِّبَاحَه؛ بهترین بازی مؤمن شنا کردن است».(۲۶)
۴ـ کشتى: در منابع روایی از ائمه معصومین«ع» آمده که ورزش «کشتی» نیز همواره مورد تشویق ایشان بوده است. حضرت ابوطالب فرزندان خود و برادرزاده‌هایش را جمع می‌کرد و آنها را به کشتی گرفتن وامی‌داشت و دیده می‌شد که حضرت علی«ع» که کودکی بیش نبود با برادران و پسرعموهای خود کشتی می‌گرفت و بزرگ و کوچک‌شان را بر زمین می‌زد و هر بار پدرش می‌گفت: «ظهر علی؛ علی پیروز شد»، از این‌رو او را «ظهیر»، یعنی «همیشه پیروز» نامید».(۲۷)
امام صادق«ع» فرمودند: «شبی پیامبر«ص» به خانه فاطمه«س» وارد شد. امام حسن و امام حسین«ع» نیز (که در سنین کودکی بودند) به همراه ایشان بودند. آن حضرت خطاب به آن دو فرمود: بپاخیزید و با یکدیگر کشتی بگیرد. آنها نیز برخاسته و به کشتی گرفتن پرداختند، حضرت فاطمه«س» که برای انجام کاری از اتاق خارج شده بود وارد شد و متوجه شد که پیامبر«ص» امام حسن«ع» را تشویق نموده و می‌فرماید:حسن! بپر، حسین را محکم بگیر و به زمین بزن. با تعجب عرض کرد: پدر جان! این بسیار عجیب است که شما حسن را تشویق می‌کنید تا حسین را شکست دهد! چگونه شما پسر بزرگ‌تر را تشویق می‌کنید تا پسر کوچک‌تر را شکست دهد؟! پیامبر«ص» در پاسخ فرمود: دخترم! آیا تو راضی نمی‌شوی من بگویم: «حسن! حسین را به زمین بزن» در حالی که دوستم (جبرئیل) اینجا ایستاده و می‌گوید: «ای حسین! حسن را محکم گرفته و به زمین بزن»؟!»(۲۸)
۵ ـ شمشیر بازی: شمشیر و شمشیربازی در اسلام مقام ویژه‌ای دارد. اگر شمشیرهای رزمندگان خداجوی چون امام علی«ع» و حمزه سیدالشهدا«ع» نبود، اسلام گسترش نمی‌یا‌فت. پیامبر گرامی اسلام«ص» جملات زیبایی در وصف شمشیر دارند. آن حضرت بهشت و همه خوبی‌ها را در سایه شمشیر دانسته و میفرمایند: «الخَیْرُ کُلُّهُ فِی السَّیفِ و تَحْتِ ظِلِّ السَّیفِ؛ همه خوبی‌ها در شمشیر و زیر سایه شمشیر است».(۲۹) همچنین در روایتی دیگر میفرمایند: «انَّ ابْوَابَ الجنَّهِ تَحْت ظِلالِ السّیوفِ؛ بهشت زیر سایه شمشیرهاست».(۳۰) البته، واژه «سیف» در این روایات، کنایه از جهاد است؛ زیرا بین شمیشربازی و بهشت رفتن هیچ سنخیتی وجود ندارد. یکی از مصادیق آمادگی برای جهاد، شمشیر بازی است.
بی‌تردید بی‌نظیرترین شمشیرزن تاریخ اسلام، علی(ع) است. حضرت در نامهای به معاویه، قدرت شمشیرزنی خویش را این چنین به رخ میکشند: «فَأَنَا أَبُو حَسَنٍ قَاتِلُ جَدِّکَ وَ خَالِکَ وَ أَخِیکَ شَدْخاً یَوْمَ بَدْرٍ وَ ذَلِکَ السَّیْفُ مَعِی؛ من ابوالحسن هستم، کشنده جدّ تو (پدر مادرت هند جگرخوار که عتیه بن ربیعه باشد) و دایی تو (ولیدبن عتبه) و برادرت (حنظله بن ابی سفیان)، که آنها را در جنگ بدر تباه ساختم، و [اکنون هم] آن شمشیر با من است».(۳۱)
۶ـ پیاده‌روى: عالی‌ترین ورزش اسلامی پیاده‌روی است. سعی بین صفا و مروه خانه خدا، نماد و تمثیل آشکاری از پیاده‌روی به سوی حق است.
پیاده‌روى ورزشى است که نیاز به امکانات خاصى ندارد و حتى فرد میتواند در منزل خود هم آن را انجام بدهد. امروزه پیاده‌روی به عنوان بهترین ورزش برای درمان بیماری‌ها شمرده شده و این حقیقتی است که پیامبر«ص» نیز درباره آن فرموده است: «خَیْرُ ما تَداوَیْتُمْ بِهِ الْمَشْیُ؛ بهترین چیزی که خود را با آن درمان می‌کنید، پیاده‌روی است.(۳۲) گفته شده: پانزده دقیقه پیاده‌روى در عین اینکه ورزش سبکى است، باعث چالاکى و نشاط میشود و همچنین انقباض ماهیچه‌ها را از بین می‌برد.(۳۳) امام صادق«ع» شادابى و خرمى را در چند چیز می‌داند و پیاده‌روى، اسب‌سوارى و شنا کردن را جزو آنها برمی‌شمرد: «عَنْ أَبِى عَبْدِاللَّهِ علیه السلام قَالَ: النُّشْرَهُ فِى عَشَرَه أَشْیاءَ الْمَشْى وَالرُّکُوبِ وَ الِارْتِمَاسِ فِى الْمَاءِ…».(۳۴)
هر ورزشی که توان رزمی مسلمانان را افزایش دهد، از نظر اسلام، محبوب و مطلوب است. کاراته، تکواندو، جودو، جوجوتسو، کوهنوردی، دفاع شخصی، دو و میدانی و آموزش‌های رزم تن به تن و سرنیزه نیز ورزشهای رزمی محسوب شوند. امروزه ارتش‌ها‌ی بزرگ و نیرومند دنیا به کماندوها و نیروهای ویژه عملیات‌های دشوار و خطرناک، این ورزش‌ها را آموزش می‌دهند.
پی‌نوشت‌ها
۱ـ مجلسی، ۱۴۰۳ق، ج۱، ص۲۲۰، ح۵۲٫
۲ـ انفال: آیه ۶۰٫
۳ـ مجلسی، ۱۴۰۳، ج۷۰، ص۱۲۸٫
۴ـ مجلسی، ۱۴۰۳، ج۷۲، ص۶۷٫
۵ـ مجلسی، ۱۴۰۳، ج۹۱، ص۱۲۵٫
۶ـ نهج الفصاحه، ص۲۹۳، ح ۱۳۹۴
۷ـ روزنامه جام جم، یازدهم شهریور ۸۱٫
۸ـ روزنامه همشهری، ش ۲۷۹۹، دوازده مرداد ۸۱ .
۹ـ سروش بانوان، ۲۵ مرداد ۸۱٫
۱۰ـ ماهنامه نیکی، سال ۸۰ ، شماره اوّل .
۱۱ـ ترکان، ۱۳۸۰، ص۱۳٫
۱۲ـ عیون اخبارالرضا، ج۲، ص۵۸٫
۱۳ـ مجلسی، ۱۴۰۳، ج۱۰۲، ص۱۹۰٫
۱۴ـ حرّ عاملی، ج۱۳، ص۳۵۱٫
۱۵ـ «آق»، نوعی واحد سنجش است و به معنای یک دوازدهم رطل است (ترجمه منجد الطلّاب).
۱۶ـ همان، ص۳۵۰٫
۱۷ـ نهج الفصاحه، ص۲۹۳، ح ۱۳۹۴٫
۱۸ـ ری شهری، ۱۴۱۶ق، ج۴، ص۱۸۳٫
۱۹ـ طوسی، ۱۴۸۳، ج۶، کتاب سبق و رمایه، ص۲۹۰٫
۲۰ـ مجلسی، ۱۴۰۳، ج۱۱، ص۲۱۷٫
۲۱ـ حرّ عاملی، ج۱۹، (کتاب سبق و رمایه)، ص۲۵۲٫
۲۲ـ حرّ عاملی، ج۱۳، ص۳۴۸٫
۲۳ـ همان، ص۲۵۱٫
۲۴ـ کلینی، ۱۴۰۵، ج۶، ص۷٫
۲۵ـ نهجالفصاحه، ص۲۹۳، ح۱۳۹۴٫
۲۶ـ نهجالفصاحه، ص۴۷۳٫
۲۷ـ صدوق، ۱۴۰۳، ص۶۱٫
۲۸ـ مجلسی، ۱۴۰۳، ج۱۰۳، ص۱۸۹٫
۲۹ـ طوسی، ۱۴۰۶، ج۶، ۱۲۲٫
۳۰ـ نهج الفصاحه، ص۱۱۵، ح۵۷۶٫
۳۱ـ نهجالبلاغه، نامه ۱۰، فیض الاسلام، ص۸۵۱٫
۳۲ـ صدوق، ۱۳۶۲، ص۴۴۳٫
۳۳ـ توحیدى اقدم، ۱۳۸۰، ص۱۳۹٫
۳۴ـ مجلسى، ۱۴۰۳ق، ج ۷۳، ص ۳۲۳٫
سوتیترها:
۱٫
تربیت بدنی و ورزش، به‌خصوص ورزشهای رزمی در اسلام به‌قدری اهمیت دارد که پیامبراکرم«ص» آن را در زمره یکی از حقوق فرزندان برمی‌شمارند و میفرمایند که حق فرزند بر عهده پدرش این است که به او نوشتن، شنا کردن و تیراندازی را آموزش دهد و روزی او را تنها از راه حلال و پاکیزه تهیه نماید.
۲٫
تربیت بدنی شرط لازم برای تربیت دینی و شرط کافی آن؛ ملازم بودن‌اش با ایمان الهی است. در واقع تربیت بدنی در اینجا نقش پشتیبان را دارد. حتی تکالیفی که جنبه معنوی محض دارند مانند روزه، نماز و حج در گرو سلامتی بدن هستند.