شیخ مفید
اگر روحانیون نبودند ما الآن از اسلام اطلاعی نداشتیم
امام خمینی .
*حوزه های علمیه ی اسلامی و به خصوص شیعی به عنوان بزرگترین پایگاه اسلامی درطول تاریخ اسلام، مهمترین مهد پرورش «پاسداران اسلام» بوده و خواهدبود.اگرامام خمینی می¬فرمایند که « اگر روحانیون نبودند ما الان ازاسلام اطلاعی نداشتیم .»از عمق یک واقعیت خبر میدهند، و بهترین دلیل بروجود چنین امری ارائه تاریخ زندگی وشرح حال علمای بزرگ حوزه ها می¬باشد که ضمناً تحلیی نیز از تحول و تطور علمی و چگونگی حفظ و گسترش علوم اسلامی را در بردارد. این « احوال» نگاری گذشته از نشان دادن یک کمیت بی نظیر درکاوش علمی زوایای یک مکتب خاص بنام اسلام جنبه ی سازندگی روحی نیرومندی هم دارد که ناشی از تجسم مکتب در فرد مورد نظرمی باشد، امیدواریم که مورد توجه خوانندگان قراربگیرد:
نام او محمدبن محمدبن نعمان ، کنیه وی ابوعبدالله ولقبش شیخ مفید است .
شیخ مفید در تاریخ ۱۱ ذیقعده سال ۳۳۶ هجری در شهری بنام «عکبرا» به دنیا آمده عکبرا در ۱۰ فرسخی بغداد قرار دارد، و چون بغداد درآن زمان مرکز علم و دانش به شمار میامد، لذا شیخ مفید نیز ازمسقط الراس خود به آنجا مهاجرت کرد، و دربغداد از محضراساتید بزرگ و فقهاء زمان خویش بهره مند گردید، و این یک حقیقتی از علمای بزرگ ماست که هیچ وقت محدود به مکان و پای بند به زادگاه خود نبودند و همیشه بسوی علم و فضیلت درحرکت و تکاپو بودند، وهرگاه آوازه ی فقیهی ودانشمندی را می شنیدند خودرا به او رسانیده و از محضرش بیشترین استفاده را می نمودند.
شیخ مفید از چهره های بسیار درخشان شیعه درجهان اسلام است و اورا به حق می توان استاد الفقهاء و المتکلمین نامید . او اولین کسی است که روش استدلال صحیح و منطقی و راه و رسم مناظره و محادثه را به شاگردانش یاد داد. علم اصول فقه را که در استنباط احکام مورد نیاز بود، و پیش از او نیز بحث آن کم وبیش معمول بوده، بصورت دلپذیر و جامعی در آورده و مسائل متفرقه آنرا جمع آوری کرده و پس از تجزیه و تحلیل ، قواعد اصولی رابسبک منظم و مرتبی تدوین کرد.
ابویعلی جعفری که داماد شیخ مفید است میگوید: مفید شبها مختصری میخوابید، باقی را به نماز یا مطالعه یا تدریس یا تلاوت قرآن مجید می گذرانید.
آری بزرگان ماهنگامی که چشمها بخواب رفته بودمطالعه می¬کردند و از مکتب اهلبیت بیشترین بهره را در دل شب می بردند، و پس از یک خواب کوتاه مدت به نماز و نیایش به درگاه حضرت ذوالجلال بر میخواستند و با تلاوت قرآن فضای وجودشان را از فیوضات الهی عطرآگین می¬ساختند ، ودرست همان گونه که خداوند پیغمبرش را به شب زنده داری و عبادت درشب فرا می خواند، آنان نیز از این دستور خداوندی تبعیت میکردند:« » شب را به نماز و طاعت خداوند برخیز مگر کمی که نیمی ازشب یا اندکی کمتر یا بیشتر از آن را به استراحت بپرداز و به تلاوت آیات قرآن مشغول باش.
چقدر قرآن از آنها جالب یاد می¬کندآنگاه که می فرماید:
« »
شبها پهلو از بستر خواب حرکت دهند(و در دل شب) خدای خود را با بیم و امید بخوانند.
و در آیه دیگر آمده است:« »
اندکی از شب را به خواب رفته و در سحرگاها ن آنها(از درگاه خدا) آمرزش می¬خواستند.
و این بسیار نزد خدا ارزشمنداست که مؤمن سحرگاهان خواب را برخود حرام کرده، چشم از راحتی و آسایش بپوشاند و به یاد خدا نماز و نیاز کند، در حالتی که بین خوف و رجا قرار دارد دعا کند، قرآن بخواند، و خلاصه با خالق و آفریدگارش سخن بگوید و از او سخن بشنود که دعا خواندن با خدا سخن گفتن است وقرآن خواندن سخن خدا را شنیدن .
*شخصیت و مقام علمی شیخ مفید
شیخ مفید از چهره های بسیار درخشان شیعه درجهان اسلام و یکی از مرزبانان نستوه و استوار دژ محکم اسلام است.
شیخ طوسی که خود یکی از شاگردان شیخ مفید است درکتاب فهرست چنین می گوید: محمد بن محمد بن نعمان مکنی به ابی عبدالله و معروف به ابن المعلم از متکلمین شیعه است که درزمان او ریاست شیعه به او منتهی شد ودرعلم صناعت کلام مقدم بر دیگران بود. درفقه نیز سرآمد فقهای زمان بوده، مردی سریع الانتقال وبا فطانت و حاضر جواب بود واو نزدیک به دویست جلد کتاب کوچک و بزرگ تالیف کرده.
نجاشی می گوید: فضیلت او در فقه وکلام و روایت و وثاقت و علم مشهورتراز آن است که توصیف شود.
علامه حلی می¬گوید: او از بزرگترین مشایخ شیعه و رئیس و استاد آنهاست، و هرکه پس از او آمده از علم او استفاده کرده است .
و ازعلمای بزرگ اهل سنت «ابن حجر» درکتاب لسان المیزان می گوید: او عالم شیعه و دارای تالیفات بسیاری است که به دویست کتاب می رسد. مردی بود بسیار زاهد و با خشوع وحریص درفرا گرفتن علم ودانش، گروه زیادی از او استفاده علمی کردند.
و ابن کثیر در«البدایه و النهایه» می گوید: محمد بن محمد بن نعمان ابوعبدالله معروف به ابن المعلم بزرگ شیعه و مصنف و مدافع ایشان بود. درمجلس درس او بسیاری از علمای مذاهب مختلفه حاضرمیشدند.
وابن الندیم درکتاب«الفهرست» از شیخ مفید بعنوان یکی از متکلمین بزرگ شیعه نام می برد، و از او به عنوان «ابن معلم» یاد می¬کندو ستایش می¬نماید.
شیخ مفید نقل می ¬کند: شبی درخواب دیدم که در مسجد کرخ که از مساجد بغداد است نشسته بودم، حضرت زهرا سلام الله علیها را دیدم که دست حسنین گرفته و نزد من آمدند و فرمودند:«یا شیخ علمهماالفقه» ای شیخ آنها را فقه تعلیم کن. پس بیدار شدم ودرحیرت افتادم که این چه خوابی است و چگونه من حسنین را تعلیم دهم.صبح آنروز مادر سید مرتضی«علم الهدی» درحالی که دست سید مرتضی و سید رضی در دستش بود نزد شیخ مفید می آید و می¬گوید یا شیخ علمهما الفقه، شیخ تعبیران خواب را می¬فهمد و دراحترام این دو برادر کمال مبالغه را روا می دارد.
**علامه حلی:
او (مفید) ازبزرگترین مشایخ شیعه و رئیس و استناد آنهاست و هرکه پس از او آمده ازعلم او استفاده کرده است.
*ارتباط شیخ مفید با امام زمان
درظرف سه سال سه توقیع ازناحیه ی امام زمان(عج) به او رسید که امام درخطابهایش به او چنین می¬فرمایند:
۱-لِلاَخِ الاَعَزَّ السَّدیدِ الشّیخِ المُفید: برادر عزیز و استوار شیخ مفید.
۲- سَلامٌ عَلَیکَ اَیُّها العَبدُ الصّالِحُ النّاصِرُ لِلحَقِّ الدّاعی اِلیه: سلام برتوای بنده شایسته خدا و ای یاری دهنده ی حق و دعوت کننده بسوی آن.
و جالب این جاست که درزمان غیبت کبری هیچ توقیعی از ناحیه مقدسه نرسیده است، مگر برای شیخ مفید و شیخ اسدالله کاظمینی رحمهما الله تعالی.
دریکی از این نامه ها که در اواخرماه صفر سال ۴۱۰ از ناحیه مقدسه برای شیخ مفید ارسال شده امام چنین می فرمایند:
بسم الله الرحمن الرحیم، اما بعد سلام برتوای دوستدار مخلص دردین که در ولایت ما مخصوص به یقین گشته ای … پس از ستایش و حمد خداوندی که معبودی جز او نیست و درود به سید ومولی و پیغمبر گرامی ما حضرت محمد(ص) خداوند توفیقت را در یاری از حق مستدام فرماید و پاداشت را در نشر علوم ما براستی زیاد و فراوان نماید… بدان که ما رخصت یافتیم تا تو را به نامه نگاری مشرف ساخته و دستور دهیم احکام ما را به دوستانمان که نزد تو هستند برسانی، خداوند آنان رابه طاعت خود عزیز فرموده وبه وسیله رعایت و حراست خود مهم آنان را کفایت فرماید، پس تو بیاری خدا واقف شو بر آن دشمنانی که از دین خدا بیرون رفته اند.بدانچه اکنون برایت بیان میدارم ودر رساندن آن به سوی آنان که اطمینان داری برآن وجهی که برای تو می نویسم…
ما اگر چه برطبق آنچه خداوندبرای ما وشیعیانمان مصلحت دانسته تا مادامی که دولت دنیا دردست فاسقان است جایمان ازجای ستمگران دوراست، ولی با این حال به احوال شما آگاهیم و چیزی ازاخبار شما برما پوشیده نیست و ما از پیش آمدناگواری که برای شما اتفاق افتاده آگاه هستیم و این پیشامد بدان سبب شد که بسیاری از شما بسوی آن چه پیشینیان صالح از آن روگردان بودند متمایل گشته و بدان عهدی که از ایشان گرفته شده بود پشت پا زدند، گویا اینان نمی دانند که ما درفکر شما هستیم و از یاد شما بیرون نرفته ایم، وگرنه بلای سختی به شما میرسید و دشمنان شما را مستأصل می کردند.پس از خدا بترسید و دربیرون آمدن از فتنه ای که برشما و برسرآنکه اجلش نزدیک شده سایه افکنده است به ماکمک کنید، و حفظ کنید خودرا از آن فتنه، کسی که به آرزویش رسیده باشد، و آن فتنه نشانه ای است برای حرکت کردن و اظهار نمودن شما امر و نهی مارا برای همدیگر، خدا بپایان رساند نور خود را اگر چه مشرکان نخواهند…
چون جمادی الاولی این سال در رسد بدانچه درآن اتفاق می افتد پند گیرید، و برای آنچه پس از آن می آید ازخواب غفلت بیدار شوید. بزودی از آسمان برای شما نشانه و آیت آشکاری ظاهر گردد، ومانند آن نیز از زمین نمودار شود ودر مشرق زمین جریان ناگوار و حزن آوری اتفاق افتد، ومردمی که از اسلام بیرون هستند برسرمردم عراق مسلط گردند، و به کردار ناپسند آنها روزی برمردم عراق تنگ گردد، و پس از این جریان با نابودشدن مرد سرکش از اشرار، اندوه برطرف گردد و از نابودی او مردمان با تقوار و نیکان خوشنود گردند، برای آنان که دراطراف جهان اراده ی انجام حج را دارند وسائل آماده گرددو مارا نیز دراماده کردن و سائل حج به اختیار و توافق ایشان سهمی است که آن با نظم و ترتبت درکار آشکار گردد، پس هریک از شما باید کاری کند که اورا بدوستی و محبت ما نزدیک گرداند، و از آنچه موجب سخط و ناراحتی ماست بپرهیزد، زیرا کارماچنان است که بطورناگهانی درمی رسد و هنگامی درآید که توبه او را سود ندهد و پشیمانی از گناه وی را نجات نبخشد، خداوند راه رستگاری را به شما الهام فرمایدو درتوفیق یابی برحمتش درباره ی شما لطف نماید.
*تالیفات شیخ مفید
شیخ مفید از دانشمندانی است که بسیاری ازعلوم وفنون آثار گرانبهایی از او بیادگار مانده وکمتر علمی از علوم اسلامی یافت می شود که شیخ دراو کتابی تالیف و یا تصنیف نکرده باشد. نجاشی ۱۷۱ جلد کتاب برای شیخ مفید ذکر کرده است، و چون دراینجا نمی¬توان تمام آنها را نوشت، لذا نمونه ای از کتابهای او را نقل میکنیم:
۱-درفقه و فروعات فقه: «مقنعه» و «الفرائض الشرعیه» و «احکام النساء»
۲- دراصول فقه«اصول الفقه»
۳-درعلوم قرآن:«اعجاز القرآن»، « الکلام فی دلائل القرآن»
۴- درعلم کلام:« اوائل المقالات »، « نقض المتزله»
۵-درامامت:«ارشاد» ، « افصاح»، «الایضاح»
۶-درعقاید:«الارکان فی دعائم الدین» و «تصحیح الاعتقاد»
۷-درنقد مذاهب :«الرد علی الجاحظ»، « الرد علی ابن الرشید»، « الرد علی اصحاب الحلاج»
۸- کتابهای بسیاری در موضوعات متفرقه مثل :«اختصاص» ، «مسارالشیعه»، «الاشراف»
*وفات شیخ مفید
پس ازگذشت ۷۸ سال از عمر شریفش درخدمت به اسلام و مسلمین، بالاخره در شب جمعه ۳ماه رمضان سال ۴۱۳هجری در بغداد وفات کرد.سید مرتضی برجنازه ی او نماز خواند و سپس جنازه او را در رواق حرم مطهر کاظمین (علیهما السلام) دفن کردند.
شهید قاضی نورالله درکتاب مجالس المؤمنین نقل کرده که پس از وفات شیخ مفید این ابیات بخط حضرت صاحب الامر (عج) برقبر شیخ مفید یافتند:
لا صَوَّت َ النّاعی بِفَقدِکَ اِنَّه ُ یَومٌ عَلی آلِ الرَّسولِ عَظیمُ
اِن کُنتَ غُیِّبتَ فی جَدثِ اِلثَّری فَالعِلمُ وَالتُّو حیدُ فیکَ مُقیمُ
وَالقائِمُ المَهدِیُّ یَفرَحُ کُلَّما تُلِیَت عَلَیکَ مِنَ الدُّروسِ عُلومُ
