دکتر عبدالحمید انصاری
پیشگفتار
در ۲۱ قسمت گذشته فیلم‌های عرضه شده در سینمای کشور تا نیمه‌های سال ۶۷ بررسی و تحلیل مختصر گردید، همانگونه که قبلاً هم ذکر شد، سال ۶۷ سال پررونقی برای سینمای ایران بود. در این سال جمعاً ۵۴ فیلم ساخته شد.
ب) فیلم‌های حوزه دفاع مقدس و انقلابی
۱۳ـ آری این چنین بود…؛ کارگردان: داود اسماعیلی. محصول: سیمای جمهوری اسلامی ایران. بازیگران: خسرو شجاع‌زاده، علیرضا شاکری، سامی تحصنی، کاظم آخوندنیا، علی اوسیوند، فریبا شمس.
مواجه شدن افرادی که ارتباط مستقیم با جبهه و جنگ نداشتند با دنیای عجیب، فداکارانه و ایثارگرانه رزمندگان هشت سال دفاع مقدس دستمایه داستانی فیلم است.
۱۴ـ افق؛ کارگردان: مرحوم رسول ملاقلی‌پور. فیلمنامه: رسول ملاقلی‌پور. محصول: بنیاد سینمایی فارابی. بازیگران: جهانبخش سلطانی، مهرزاد نوشیروان، علی سجادی، جواد هاشمی، حبیب‌الله اللهیاری.
پیوند دفاع مقدس و عواطف لطیف انسانی که اساساً در فرهنگ غربی معارض یکدیگرند، دستمایه مرحوم ملاقلی‌پور برای ساخت و ارائه فیلمی دلنشین در رابطه با دفاع مقدس قرار گرفته است. دو غواص سپاه اسلام در عین اقتدار رزمی در اوج عاطفه انسانی داستان فیلم را پیش می‌برند، چیزی که اساساً برای دشمنان ما قابل درک نیست. این فیلم از آثار ماندگار در حوزه دفاع مقدس است.
۱۵ـ باشو غریبه کوچک؛ کارگردان و فیلمنامه‌نویس: بهرام بیضایی. بازیگران: سوسن تسلیمی، پرویز پورحسینی، فرخ‌لقا هوشمند، عدنان عفراویان، اکبر دودکار.
این فیلم از این منظر که شخصیت اولش کودکی جنوبی بازمانده از بمباران رژیم جنایتکار صدام است در دایره فیلم‌های دفاع مقدس طبقه‌بندی می‌شود، در حالی که اساساً و عمدتاً باید آن را در حوزه اجتماعی، عاطفی و تربیتی قرار داد.
این کودک به مکانی بسیار دورتر از زادگاه خود یعنی شمال کشور منتقل شده است و در فرهنگی بسیار متفاوت و جوی دور از جنگ و خونریزی، در خانواده‌ای ساده و معمولی پذیرش گردیده و در فرایندی باورپذیر و دلنشین با شرایط آن خانواده و البته با سختی زیاد تطبیق یافته است، مانند سایر آثار بیضایی دغدغه‌مندی اجتماع، روابط عاطفی و مناسبات انسانی شاه‌بیت داستان فیلم را تشکیل می‌دهد، البته چقدر مناسب بود که پیوند داستان با دفاع مقدس پررنگ‌تر و برجسته‌تر مطرح و این واقعه عظیم تاریخ معاصر کشور به نحو شکوهمندی به آیندگان منتقل می‌شد.
۱۶ـ تفنگ‌های سحرگاه؛ کارگردان: بهروز افخمی. محصول: سیمای جمهوری اسلامی ایران. فیلمنامه: ناصر تقوایی (بازنویسی امرالله احمدجو، بهروز افخمی). بازیگران: علیرضا مجلل، مهدی هاشمی، جهانگیر الماسی، جمشید گرگین، مرحوم نعمت‌الله گرجی.
گوشه‌ای از مبارزات نهضت جنگل را به تصویر می‌کشد. بهروز افخمی در دهه ۶۰ مدیر فیلم و سریال شبکه ۱ سیما بود که بعداً به فیلمسازی روی آورد. او سریال کوچک جنگلی را هم برای تلویزیون ساخت که نسبتاً موفق بود. افخمی هم‌اکنون تهیه‌کننده، کارگردان و مجری برنامه سینمایی ۷ در شبکه ۳ می‌باشد.
۱۷ـ انسان و اسلحه؛ کارگردان و فیلمنامه‌نویس: مجتبی راعی. تهیه‌کننده: مجتبی راعی، مرحوم فرج‌الله سلحشور. بازیگران: مرحوم فرج‌الله سلحشور، جواد هاشمی، خسرو ضیائی، علیرضا اسحاقی، محمد احمدی.
عملیات سپاه پاسداران برای آزادی تعدادی از روستاهای اشغالی، جانمایه داستان فیلم را تشکیل می‌دهد. مشورت فرماندهان عملیات برای اجرای بهترین نقشه، فداکاری و ایثارگری رزمندگان زینت پردازش قصه به شمار می‌رود.
مجتبی راعی و مرحوم فرج‌الله سلحشور از سینماگران متعهد کشور محسوب می‌شوند که آثار ارزشمندی در حوزه دفاع مقدس از خود به جا گذاشته‌اند.
۱۸ـ جمیل؛ کارگردان: احمد بخشی. بازیگران: محمدعلی کشاورز، محبوبه بیات، سرور نجات‌اللهی، حسین گیل، سعید امیرسلیمانی، سروش خلیلی، حسین شهاب، حمید دل‌شکیب.
داستان این فیلم مربوط به دهه ۴۰ شمسی است که رژیم وابسته و کودتایی محمدرضا پهلوی در حال اعطای امتیازات اقتصادی به عوامل بیگانه و خائن غرب است. یکی از این عوامل مدیر یک شرکت حمل و نقل بین‌المللی دریایی که در بندرعباس تلاش می‌کند شهر را زیر سلطه خود دربیاورد ولی شخصی به نام جمیل به مقابله با وی برخاسته و به اتفاق یاران همفکر خود مدیر شرکت را نابود می‌کند. فیلم با توجه به فضای ضداستعماری و ضدغربی کشور ساخته شده و از این لحاظ موفق بوده است.
۱۹ـ در مسیرتندباد؛ کارگردان: مسعود جعفری جوزانی. فیلمنامه: مسعود جعفری‌جوزانی. بازیگران: عزت‌الله انتظامی، فرزانه کابلی، شهلا ریاحی، حمید جبلی، سرور نجات‌اللهی، مجید مظفری، فریبا کوثری، محمد کنی، فردوس کاویانی.
قصه مناسبات ایلی در دوران اشغال ایران توسط متفقین و درگیری‌های درون قبیله‌ای را روایت می‌کند، ضمن اینکه مبارزات حق‌طلبانه ایل نیز محل بحث و چالش است. جعفری جوزانی فیلمسازی است که نشان داده دغدغه فرهنگ بومی را همواره داشته است.
۲۰ـ دیده‌بان؛ سناریست و کارگردان: ابراهیم حاتمی‌کیا. محصول: بنیاد سینمایی فارابی. بازیگران: علیرضا حیدری، غلامرضا علی‌اکبری، حمیدرضا چارکچیان، مهرداد سلیمانی، اسماعیل سلطانیان.
داستان فیلم به فداکاری رزمندگان سپاه حق در جنگ تحمیلی می‌پردازد. ابراهیم حاتمی‌کیا کارگردان، مؤلف و خوش‌ذوق سینمای دفاع مقدس است که غالب فیلم‌های خود را در این حوزه عرضه نموده است. وی برخلاف اغلب سینماگرانی که از رانت دفاع مقدس سوءاستفاده نموده و پس از کسب شهرت به ژانرهای سخیف و بعضاً ضداخلاقی و حتی معارض مبانی دینی روی آوردند، وفادارانه در این جایگاه ماند و به عرضه فیلم‌های ماندگار تاریخ جنگ عنایت ورزید. وی سریال‌های باارزشی مانند (خاک سرخ) نیز برای صدا و سیما ساخته است.
یکی از مشکلات پیچیده سینمای کنونی، عدم تسلط مدیران فرهنگی و سوءاستفاده برخی کارگردانان و تهیه‌کنندگان از آنان است. بدین ترتیب که با بودجه‌های فرهنگی نظام مشق آزمون و خطای ساخت و کسب شهرت لازم برای ادامه کارهای بعدی را انجام می‌دهند، اما به محض احساس عدم نیاز به ارزش‌ها و اخلاقیات پشت پا می‌زنند و همسنگ جریان روشنفکری منفعل و بعضاً آلوده و منحرف به ساخت محصولات فاقد ارزش و گاهاً غیراخلاقی مبادرت می‌ورزند. این نفاق رفتاری از اول انقلاب بارها و بارها تکرار شده است. موج فیلم‌های موردپسند جشنواره‌های غربی که عمدتاً با شکستن حریم اخلاق و شرع و منافع ملی توأم است، غالباً توسط سینماگرانی ساخته شده است که مشق فیلمسازی را در صدا و سیما و با پول بیت‌المال انجام داده‌اند.
۲۱ـ روزنه؛ کارگردان: جمال شورجه. محصول: سیمای جمهوری اسلامی ایران. بازیگران: فرامرز صدیقی، ابوالفضل شاه کرم، اصغر محبی، احمدرضا تاج‌دولتی.
دوران سربازی یک پزشک وظیفه دستمایه کارگردان برای نمایش مشکلات رفتاری و روحی وی در دوران جنگ تحمیلی قرار گرفته است. این شخص پس از برخورد و آشنایی با رزمنده مخلصی در جبهه با دنیای تازه‌ای از فداکاری بدون چشمداشت بسیجیان گمنام که بار اصلی جنگ تحمیلی را بر دوش کشیدند مواجه می‌شود که فضای ذهنی او را نسبت به جهان پیرامون تغییر می‌دهد.
جمال شورجه از کارگردانان متعهد و با استعداد دفاع مقدس است که تاکنون آثار ارزشمندی را در قالب فیلم و سریال به عنوان کارگردان یا کمک‌کارگردان عرضه نموده است.
۲۲ـ ستاره و الماس؛ کارگردان: سیامک شایقی. بازیگران: حمید جبلی، ثریا قاسمی، فاطمه معتمدآریا، مرحوم منوچهر حامدی (که در تصادف با مینی‌بوس هنگام بازی در سریالی در شمال کشور درگذشت)، عنایت بخشی، مرحوم نعمت‌الله گرجی.
داستان فیلم درباره مهاجرین جنگ تحمیلی و مصائب و مشکلات آنان است. البته با چاشنی مناسبات عاطفی و عشق و عاشقی که پس از جنگ تحمیلی توسط برخی از سازندگان فیلم‌ها به عنوان نمک فیلم مورد توجه قرار گرفت.
۲۳ـ سرب؛ کارگردان: مسعود کیمیایی. تهیه‌کنندگان: محمدهاشم سبوکی و مسعود کیمیایی. بازیگران: جمشید مشایخی، جلال مقدم، هادی اسلامی، امین تارخ، فتحعلی اویسی، فریماه فرجامی، مرحوم پروین سلیمانی، سعید پیردوست، شاهد احمدلو.
مسئله تأسیس رژیم اشغالگر قدس و مهاجرت سازمان‌یافته یهودیان صهیونیست از کشورهای مختلف منجمله ایران دستمایه کیمیایی برای پرداخت قصه‌ای جذاب و در عین حال عبرت‌آموز است. فیلم به غیر از فضای کلی تجاوزگری رژیم جعلی اسرائیل، مؤلفه‌های آثار کیمیایی را هم با خود دارد که برای مخاطب ایرانی آثار وی آشناست. به هر حال، در مجموع به عنوان یکی از آثار قابل قبول این کارگردان محسوب می‌شود که بارها از سیمای جمهوری اسلامی پخش شده است.
ب) فیلم‌های اجتماعی ـ خانوادگی
۲۴ـ چون باد؛ کارگردان: محمدعلی سجادی. بازیگران: حمید لبخنده، عذرا ابدالی، حسین کسبیان، بهزاد نصر اصفهانی، داریوش بابائیان.
تلاش نوجوانی برای اشتغال تابستانی و کسب درآمد و پس‌انداز برای خرید دوچرخه، خوداتکایی و همت وی و عکس‌العمل اعضای خانواده منظومه درهم تنیده‌ای را پیش چشم بیننده قرار داده است که آموزنده است.
۲۵ـ دلار؛ کارگردان: ناصر مهدی‌پور. بازیگران: فرامرز قریبیان، عنایت بخشی، آزیتا لاچینی، صادق هاتفی، رضا آشتیانی، پری اقبال‌پور، رضا بنفشه‌خواه.
داستان مسافران ایرانی در خارج از کشور و مصائب بی‌پایان آنان منجمله دلارهای تقلبی که توسط اینترپل (پلیس بین‌الملل) کشور مقصد کشف و دارندگان آن بازداشت می‌شوند. پلیس بین‌الملل از همکاران ایرانی خود (اینترپل ایران) درخواست پیگیری ماجرا را دارند که موجب کشف چاپخانه پول‌های تقلبی و دستگیری قاچاقچیان می‌شود. ساختار فیلم حادثه‌ای ـ پلیسی است و هدف سازندگان، جذابیت عامیانه بوده است.
۲۶ـ چوپانان کویر؛ کارگردان: حسین محجوب. محصول شبکه اول سیمای جمهوری اسلامی ایران. بازیگران: مرحوم رضا ژیان، فردوس کاویانی، اسماعیل پوررضا، سیروس گرجستانی.
مناسبات روستایی و گله‌داری و حواشی خوب و بد آن دستمایه فیلمساز برای ارائه تصویری قابل توجه از همیاری و مسئولیت‌پذیری روستائیان باصفا و سخت‌کوش و عوارض و پیامدهای آن است. فیلم معمولی است و انتظار ویژه از آن نمی‌رود.
(مأخذ: آرشیو وزارت ارشاد و کتاب فرهنگ سینمای ایران، تألیف جمال امید)