حجه السلام مجید انصاری
“واذن فی الناس بالحج یاتوک رجالا وعلی کل ضامر یاتین من کل فج عمیق لیشهدوا منافع لهم”. حج یکی از اعظم عبادات الهی وبه تعبیر امام صادق«ع» از ارکان اسلام است. امام صادق می فرماید: “بنی الاسلام علی خمس :الصلوه والزکوه والصوم والحج والولایه” . _اسلام بر پنج چیز بنیان نهاده شده است:نماز ،زکات ،روزه،حج وولایت که در عین برخورداری از بلندترین مفاهیم عرفانی والهی، دارای جنبه های وسیع سیاسی واجتماعی واقتصادی است که شناخت مجموعه آنها می تواند اهمیت ونقش اساسی این حرکت بزرگ اسلامی را مشخص نموده وعلت تاکیدات قرآن کریم وروایات اهل بیت _ علیه السلام _را در مورد این عبادت عظیم روشن نماید ، تا آنجا که در برخی از این روایات تارکین حج را از زمره مسلمانان خارج ودر صف کافران قلمداد نموده است. در این مقاله به مسائل اقتصادی حج و ابعاد گوناگون آن اشاره شده است. گرچه خود این موضوع به تنهائی می تواند عنوان دهها مقاله تحقیقی باشد. استطاعت اولین مسئله اقتصادی که در ارتباط با حج مطرح است ،استطاعت وتوانائی مالی فردی است که می خواهد این عمل بزرگ را انجام دهد. استطاعت وتوانائی مالی بعنوان یکی از شرایط وجوب حج از سوی فقهاء بزرگ اسلام وبه استناد آیه مبارکه “ولله علی الناس حج البیت من استطاع الیه سبیلا” عنوان شده است. مفهوم استطاعت وسیع وشامل مواردی غیر از استطاعت مالی ،از قبیل توانائی جسمی ، وقت کافی ونبود موانع قهری دیگر نیز می شود. حد استطاعت مالی ومیزان توانائی عبارت از دارا بودن بودجه کافی برای رفتن وبرگشتن وقدرت اداره زندگی متعارف خود وخانواده خود پس از بازگشت از مکه است.بنابراین حج بر کسانی واجب است که علاوه بر داشتن هزینه سفر واقامت در ایام حج و مصارف حج ،قدرت اداره زندگی روزمره خود وخانواده خود را نیز داشته باشند و طبعا شامل کسانی که در این حد از تمکن نیستند ،نمی شود واگر در این حالت کسی با استفاده از قرض وفروش مایحتاج اولیه زندگی خود به مکه مشرف شود بعنوان حج واجب مشرف نمی شود وبعد از استطاعت مجددا باید حج انجام دهد. البته منظور از استطاعت ، داشتن پول نقد آماده نیست بلکه منظور، مجموعه دارائی است. لذا اگر شخصی برای ادارۀ زندگی خود از حقوق مستمر روزانه ویا ماهانه استفاده می کند واضافه بر آن املاک ویا مستغلاتی دارد،بر او نیز حج واجب می شود. حج زمینه ساز تعاون عمومی وعامل تحکیم روابط اقتصادی. هنگامی که صحبت از فوائد ودستاوردهای اقتصادی حج می کنیم ، سخن از حجی است که در قرآن مجید تعریف و در روایات اهل بیت«ع» تفسیر و در سیره و روش پیغمبر اکرم«ص» ترسیم شده است، نه حجی که امروز بصورت ناقص ومسخ شده از سوی وعاظ السلاطین ترویج و از سوی مسلمانان ناآگاه یاآگاه اسیر ودر بند اجرا می گردد بنابراین،در این بخش به دستاوردها و پیامدهای مفید و سودمند اقتصادی می پردازیم که در صورت اجرا وتحقق حج مفهوم واقعی کلمه بدست می آید. محور عملیات حج و نیرومندترین جاذبه مکه خانه سنگی سالخورده ای است که همزمان با تاریخ آدم وفرزندان او ساخته شده ودر طول تاریخ علیرغم تخریبهای مکرر،بدست پیامبران برجسته الهی بازسازی و تا امروز نگه داری شده است.این خانه را خداوند بعنوان مایه برکت نام می برد: “ان اول بیت وضع للناس للذی ببکه مبارکا” وبا صراحت در آیات دیگر قرآن ، فلسفه وجوب حج را در عواملی از جمله قیام مردم “جعل الله الکعبه البیت الحرام قیاما للناس ” وبدست آوردن منافع” لیشهدوا منافع لهم” ذکر فرموده است که طبعا یکی از وجوه برکت ومنفعت ،مسائل اقتصادی جامعه اسلامی است که در احادیث بطور روشن وآشکار به زمینه های فعالیتها ودستاوردهای اقتصادی حج اشاره شده است که به ذکر دو نمونه آنها اکتفا می کنیم :_۱ هشام بن حکم از امام صادق«ع» راجع به فلسفه وجوب حج سوال می کند.حضرت در بخشی از پاسخ خود چنین می فرماید: “… ولینزع کل قوم من التجارات من بلد الی بلد وینتفع بذلک المکاری والجمال”. یعنی برای اینکه هر گروهی از مسلمانان کالاهای خود را از شهری به شهر دیگر منتقل نموده ومبادله کنند تا از این رهگذر هم خود سود برند و هم آنها که امر حمل ونقل را به عهده دارند. ۲_عن ابان بن تغلب: قال قلت لابی عبدالله«ع»: “جعل الله الکعبه البیت الحرام قیاما للناس ؟فقال جعلها الله لدینهم و معایشهم ” ابان بن تغلب از امام صادق«ع» راجع به تفسیر ومعنای این آیه که خداوند کعبه را وسیله قیام برای مردم قرار داد ،سئوال می کند.حضرت می فرماید: خداوند کعبه را برای دین و زندگی ومعشیت مردم قرار داد.سوغات.گرچه آوردن سوغات برای دوستان و خویشاوندان ،یک سنت دیرینه و پسندیده ای است که میان مسلمانان معمول ومتداول بوده است اما با توجه به وضعیت بازارهای سعودی وانعکاس این عمل در سایر حجاج ،حتی المقدور باید آن را کاهش داد. جنبه های منفی خرید سوغات: ۱_خروج مقدار زیادی ارز مملکت که با زحمت فراوان وبا فروش نفت آن هم با مشکلاتی که بعد از انقلاب با آن روبرو هستیم بدست می آید وبا توجه به تعداد زیاد حجاج ایرانی رقمی بزرگ را تشکیل می دهد اگر چه به هر حاجی ۳۰۰۰ریال سعودی داده شود وسالانه یکصد هزار نفر به مکه مشرف شوند،همه ساله ۳۰۰میلیون ریال سعودی برابر با ۷۸۰میلیون تومان از کشور خارج می شود واین رغم غیر از ۴۰۰۰ریال سعودی است که به ازاء هر نفر حاجی هزینه می شود که در این رابطه نیز باید مسئولین سازمان حج وزیارت از اسراف و تبذیر وتنوع بیش از حد در خوراک حجاج جلوگیری کنند.،واین مسئاله در سال گذشته مورد اعتراض اکثر حجاج بود،و زیاده روی در امر تغذیه به گونه ای بود که معنویت وحال عبادت را بعد از صرف آن همه اطعمه واشربه رنگارنگ صلب می نمود.۲_کمک به بیگانه: از آنجائی که کلیه کالاهای موجود در بازارهای سعودی حتی جای نماز وتسبیح واشیائی از این قبیل از کشورهای غیر اسلامی وارد می شود ،بخصوص کالاهای صنعتی که بیشترین مشتری را در میان حجاج از ایرانیان دارد همگی از کشورهای غربی وارد می شود وبدینوسیله سالانه میلیاردها دلار از سرمایه مسلمانان جهان در این بازار موقت چند روزه به جیب کمپانیهای صنعتی بیگانه می ریزد. ۳_تاثیر منفی بر روی سایر حجاج: نظر به اینکه بعد از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، توجه جهانیان به ایران وملت قهرمان او معطوف گردیده لذا در ایام حج ،مسلمانان جهان با دقت وکنجکاوی ،حجاج ایرانی را زیر نظرگرفته تا آثار مثبت ویا منفی انقلاب را در آن مشاهده نمایند هجوم بیش از حد وحرکت گروهی کاروانهای ایرانی برای خرید کالا می تواند به حیثیت وآبروی جمهوری اسلامی ایران لطمه وارد کند، متاسفانه عدم توجه به این مسائل در ایام حج موجب می شود که نحوه خرید ایرانیان ، چشمگیر ومورد توجه قرار گیرد واز عظمت وکرامت انسانی بدست آمده از انقلاب کاسته وشخصیت معنوی جمهوری اسلامی تحت الشعاع اینگونه اعمال قرار گیرد، لذا می توان جهت خرید ؛سوغات را بگونه ای تغییر داد که خود عامل تبلیغ جمهوری اسلامی ونشانگر روحیه همبستگی واتحاد آنان باشد، کما اینکه در سال گذشته بارهنمود نماینده امام ودیگر روحانیون عالیقدر ،بسیاری از حجاج محترم ایرانی بخشی از ارز خود را اختصاص دادند به خرید اشیاء مورد نیاز جبهه ها ویا سوغات برای رزمندگان. ۴_ تحت الشعاع قرار گرفتن حالتهای عرفانی واز دست دادن توفیقات معنوی حج: در رژیم گذشته بعلت وحشت از توجه مردم به فلسفه واقعی حج وتلاش عوامل رژیم ومدیران وروحانیون وابسته بعضی از گروهها بر بی محتوا کردن این عمل سیاسی وعبادی وخلاصه کردن آن در اعمالی ظاهری وبی معنا ورفت وبرگشتی تفریح گونه وتاجر مآبانه بود،متاسفانه رسوبات این برخورد در برخی از مسلمانان ساده لوح باقی است.لذا بعضی از حجاج از همان روزهای اولیه ورود به عربستان در فکر بازاریابی و برآورد قیمت وبالاخره خرید اجناس رنگارنگ هستند وحتی در هنگام زیارت وطواف ودیگر اعمال مقدس این سفر روحانی توجه و فکرشان به مظاهر فریبنده دنیا است وبجای دل کندن از ماسوی الله وایجاد رابطه معنوی با حضرت حق سبحانه وتعالی ویا رسول الله «ص» وائمه معصومین«ع» دلداده کالاهای کم ارزش دنیوی هستند. امام صادق«ع» فرمود: “اقلل النفقه فی الحج تنشط للحج ولا تکثر النفقه فی الحج فتمل الحج”هزینه ومخارج حج را سبک بگیرید تا موجب نشاط در انجام حج گردد واز زیاده روی در مخارج حج که موجب ملالت وبی رغبتی وسنگینی در اعمال حج می شود پرهیز کنید.تاسف بارتر اینکه بعضی از عناصر ناآگاه ویا دنیاپرست برخلاف مقررات جمهوری اسلامی ایران اقدام به صرف تومان ایرانی به ریال سعودی در بازارهای آن کشور می کنند واین عمل زشت علاوه بر اینکه خلاف شرع مقدس است ،موجب هتک حرمت مسلمانان ونیز کاهش قیمت پول ایران می گردد.وقتی که صرافان فرصت طلب سعودی به ازاء هر ۱۰۰۰تومان پول ایرانی فقط ۶۰یا۷۰ وحداکثر ۱۰۰ ریال می پردازند موجب بی اعتبار کردن نظام اقتصادی ایران است ولذا با توجه به اثرات منفی فوق نه تنها قاچاق ریال، عملی خلاف شرع است بلکه فروش مبلغ پولی که قانونا حجاج می توانند با خود داشته باشند نیز خلاف شرع ومصلحت عمومی مسلمین است.