محقق حلّی
*حوزه های علمیۀ اسلامی و بخصوص شیعی بعنوان بزرگترین پایگاه اسلامی درطول تاریخ اسلام، مهمترین مهد پرورش “پاسداراسلام “بوده، وخواهد بود. اگر امام خمینی می فرمایند که”اگر روحانیون نبودند ما الان از اسلام اطلاعی نداشتیم “از عمق یک واقعیت خبرمی دهند وبهترین دلیل بر وجود چنین امری، ارائه تاریخ زندگی وشرح حال علمای بزرگ حوزه ها می باشدکه ضمناً تحلیلی نیز از تحول و تطور علمی وچگونگی حفظ وگسترش علوم اسلامی رادربردارد. این “احوال”نگاری گذشته از نشان دادن یک کمیت بی نظیر درکاوش علمی زوایای یک مکتب خاص بنام اسلام جنبۀ سازندگی روحی نیرومندی هم دارد که ناشی از تجسم مکتب درفرد مورد نظرمی باشد. امیدواریم که مورد توجه خوانندگان قراربگیرد: افرادی که دررشته های مختلف علوم به برررسی وپژوهش عمیق پرداخته ودر این راه رنج بسیار کشیده و در نتیجه نوآوریها و ابتکاراتی داشته‌اند، آنانرا “محقق” می نامند.
نخستین باری که اصطلاح “محقق”در علوم اسلامی متداول شد واولین شخصیتی که لقب “محقق”گرفت استادبزرگ، فقیه عظیم الشأن ابوالقاسم جعفربن حسن معروف به “محقّق حلّی”(رض) بود. او محقق علی الإطلاق است یعنی هرگاه –بطورمطلق-محقق گفته می شود مراد ومقصود، آن بزرگواراست. شخصیت علمی: محقق حلی کسی است که شهرت علمی اواز لقبش نمایان است. او بحق شایستگی این لقب را دارد، زیرا در روران خود گذشته از اینکه بزرگترین فقیه ودانشمند شمرده می شد،کتابی درفقه نوشت بنام “شَرَاِئعُ الْاِسْلامِ فِی مَعْرِفَهِ الْحَلالِ وَالْحَرَامِ” که معروف است به کتاب “شَرَایِعْ”است واین اولین باری بود که فقه به این صورت منظم ومرتب در می آمد وشاید نام ایشان بر کتاب نبود، کسی تصور نمی کرد چنین کتابی در اوائل قرن ششم هجری نوشته شده باشد. علامۀ حلی خواهر زاده محقق حلّی است، هنگامی که از او سئوال می کنند: نظر شما درباره محقق چیست ؟در جواب می نویسد: “اِنَّهُ کَانَ اَفْضَلَ اَهْلِ عَصْرِهِ فِی الْفِقْه”او برترین و شایسته ترین شخصیت زمان خود در فقه است. شاید بنظربرسد که این سخنان علامه حلی جامع ترین وصف وتعریف باشد، ولی می بینیم یکی از فقهاء شیعه(شیخ حسن فرزند شهید ثانی، صاحب معالم)ازاین سخن علامه انتقاد کرده ومی گوید: اگر قید “اَهْلِ زَمانِه”رابرداشته بود بهتر و صحیح تر بود زیرا من درزمان خودمان نیز همانند او فقیهی نمی شناسم. یعنی او بالاترین فقیهی است که (تا زمان صاحب معالم عالم فقاهت به خود دیده است. ابن داود حلی در کتاب رجال خود چنین می نویسد: “جعفربن حسن. .. حلی محقق،امام،علامه ویگانه شخصیت زمان خود،سخنوری همانند او نیست. او کسی است که با دلیل برهان خصم را به سکوت وخضوع وا می دارد”تستری در قاموس الرجال می نویسد: “او نخستین کسی است که کتابهای فقهی را به روش وترتیب متأخرین درآورد. او در کتاب شرایعش نخبۀ آنچه در کتاب”نهایه”شیخ طوسی آمده، گرد آوری کرده است. “کوتاه سخن اینکه محقق حلی اولین فقیهی است که درتحقیقات فقهی نبوغ داشته ونو آوری نموده وتحقیق کرده است. وآنچه اورادر تاریخ فقه اسلامی همچون ستاره ای درخشنده وفروزان نگهداشته دو چیز است:
۱-تحقیقات وتألیفات علمی اوکه همیشه زنده و جاوید است ونسلهای متوالی همواره از این منبع زلال استفاده کرده ومی کنند.
۲-تربیت شاگردان برجسته وممتازی که جامع علم وعمل بودند ورهبری دین ودنیای مردم را دردست داشتند. درزمان محقق حلی حوزه علمیه به شهر حله منتقل شد وحرکت علمی رونق خاصی پیداکرد. انبوهی از شاگردان بافضیلت در محضر درس استاد حاضر می شدند. ودر”اعلام العرب” نقل شده است که “محقق حلی بیش از چهار صد مجتهد شایسته ومبرزبه عالم اسلامی تحویل داد واین برای هیچ کس قبل از ایشان سابقه نداشته است. “اینک بعضی از شاگردان برجسته ایشان رانام می بریم:
۱-حسن بن یوسف حلی”علامه حلی “خواهرزاده محقق حلی: شاگردی که شخصیتش اگربرتروبالاتراز استاد نباشد،حتما کمتر نیست. هرگاه”علامه”بطورمطلق گفته می شود مراد این بزرگواراست.
۲-حسن بن داوودحلی صاحب رجال.
۳-سید جلال الدین محمدبن طاوس.
۴-سید غیاث الدین عبد الکریم بن احمدبن طاوس صاحب تألیفات بسیار،ازجمله کتاب “فَرحَهُالغَریّ”.
۵-صفی الدین حلی،شاعروادیب معروف.
۶-شیخ شمس الدین محفوظ بن وشاح
- شیخ شمس محمدبن صالح.
۸-عزالدین حسن بن ابی طالب الیوسفی، صاحب کتاب ” “کَشْفُ الرُُّمُوز”که از کتب فقهی ارزنده است.
۹-شیخ رضی الدین علی بن یوسف برادرعلامه حلی، صاحب کتاب “العددالقویه”.
گرچه محقق حلی استاد بزرگ فقه واصول است ولی شخصیت علمی اومنحصردراین دو علم نیست. بلکه او مجموعه ای از علوم وفضائل بود، در عقائد وادبیات ومنطق وحکمت نیز بالاترین بهره راداشت فکری روشن وهوشی سرشار داشت که دربرابر هیچ سئوالی خم به ابرو نمی آورد وچنان حاضر جواب بودکه گوئی مدتها درجواب اندیشیده وفکر کرده است. هنگامی که دانشمند عالی قدر خواجه نصیر الطوسی رضوان الله علیه به عراق آمده بود، برای دیداری از حوزه علمیه به”حله” رفت ودر محضر درس محقق حاضر شد. محقق برای تعظیم و تقدیر از مقام شامخ خواجه از او خواست درس را دنبال کند. بحث استاد به این جا کشیده شد که: برای اهل عراق مستحب است در قبله مقداری به طرف چپ میل کنند. خواجه پرسید: وجهی برای استحباب نیست، زیرا اگر تیاسر (میل به طرف چپ ) از قبله به غیراز قبله باشد حرام است و اگر از غیر قبله به طرف قبله باشد واجب است. محقق درپاسخ گفت: تیاسر از قبله به قبله است. خواجه ساکت شد. بعد از این محقق کتاب جالبی پیرامون همین مسئله نوشت و برای خواجه نصیرالدین طوسی به ایران فرستاد، که خواجه نیز تحسین وتقدیر کرد.
* * *
این بزرگمرد با این همه عظمت و جلال به اندازه‌های متواضع و فروتن بود که یکی از شاگردانش قصیده ای در ستایش و مدحش سروده وبرای او ارسال می دارد. وبا اینکه در آن اشعار چیزی جز واقعیت نبوده ولی محقق در جواب او قصیده ای سروده وضمن تشویق وتقدیر از او می نویسد: “من نمیدانم چه او را وادار کرد که باری سنگین بر دوش من بگذارد، در حالی که مردان روزگار نمی توانند این بار را حمل کنند بلکه کوه ها نیز از زیراین بار شانه خالی می کنند، با اینکه من میدانم او به برادران و دوستان شفیق ومهربان است. …
* * *
تألیفات محقق:
۱-در اعتقادات: کتَاب” المَسْلَک فِی اصُول ِالدّیِن ”
۲-در منطق: النّکهَهِ فِی الْمَنْطِق”
۳-درادبیات: سلسله قصیده هائی که بین او وپدرش وهمچنین بین او و دوستش شیخ محفوظ جریان داشت. این قصیده ها را صاحب اعیان الشیعه نقل کرده است.
۴-در پاسخ به سئوالات:
الف – المَسائِل العِزّیَّه.
ب – المَسائِل المِصْریَّه.
۵ – در اصول فقه:
الف المَعارجُ فِی اصُولِ الفِقْه.
ب – نَهْجُ الوُصُولِ الی عِلمْ الُاصُولِ.
۶- در فقه:
الف – شَرْحُ نُکَتِ النِّهایَه: تفسیری است بر کتاب “نهایه” شیخ طوسی.
ب – النَّافِعُ فِی مُخْتَصَرِ الشَّرَائِع: این کتاب چندین بار چاپ شده، و شرحهای بسیاری بر آن نوشته شده است.
ج – مُخْتَصَرِ مَراسم سلّار.
د – رِسَالَهٌفِی الْقِبْلَهِ.
هـ – “شَرَایِعُ الْإِسْلامِ فِی مَعْرِفَهِ الْحَلالِ وَالْحَرَام “.
معروف به کتاب شرایع. زنده ترین وارزنده ترین اثری است که از محقق حلی به یادگار مانده ودر تاریخ جاوید خواهد ماند. با الفاظی کم وعباراتی شیوا وسبکی روان ونظم و ترتیبی بی سابقه و خلاصه روشی جالب وجدید در فقه، محقق حلی این کتاب نفیس را نوشت و مجموعه ابواب فقه رازیرچهار عنوان قرارداد:
۴۸ کتاب فقهی بطور تفصیل در این چهار عنوان آمده و کلیات مسائل مربوط به اینها را، محقق در شرایع جمع آوری نموده است. هر یک از این ابواب فقهی را نیز به ارکان یا فصل ها و مقدمات تقسیم نموده وهر یک از این ارکان و فصل ها نیز به بخش های مختلف تقسیم می شوند که گاهی هر جزء از اینها بحث خاص خود را دارد.
خلاصه در تبویت وترتیب مسائل فقهی ابتکار جالبی به کار برده است. این کتاب از آن زمان تا کنون همواره مورد توجه وعلاقه فقهاء و مجتهدین بوده است.
شیخ آقا بزرگ طهرانی رحمهالله علیه در کتاب “الذَّریعَهُ اِلی تَصانیفِ الشِّیعَهَ ”
چنین می نویسد: “علماء از دوران مؤلف تا کنون به این کتاب دلباختند و فقهاء درطول قرنها بر این کتاب تکیه کردند و بحث ها و درس های خودرا پیرامون آن قرار دادند و شرح ها و تفسیرها و حاشیه ها بر آن زدند تا آن جا که می توان گفت: کتاب ها ومنابع فقهی بزرگ ما که پس از محقق تألیف شده، در حقیقت شرحهائی ازاین کتاب است. بعضی از این شرح های بی‌شمار تحت این عناوین است:
۱ – اَسَاسُ الأحْکَام
ِ۲ – جَامِعُ الجَوَامِعُ.
۳- جَوَاهِرَ الْکَلام( تألیف آیه الله شیخ حسن نجفی معروف به صاحب جواهرکه از بزرگان فقهاء شیعه است وهم اکنون جواهر او جامع ترین ومفصل ترین کتاب فقهی شمرده می شود ).
۴ – غَایَهُ الْمَرَام.
- کَشْفُ الْأسْرَار: (یکی از کتاب های معروف ومهم فقهی به شمارمی آید ).
- کَنْزُ الْأحْکام.
- مَدَارِکْ الأحْکام: (صاحب مدارک از نوابغ فقهی شیعه است و از نواده های شهید ثانی است. آراء محکم او تغییر و تحولی عمیق در فقه وشیعه بوجود آورد )
- مَسالِکُ الْأفْهَام تألیف شهید ثانی که از فقهاء جلیل القدر وشخصیت های عظیم اسلام است )
- مِصْبا حُ الفَقِیه ” (تألیف محقق همدانی که از متأخرین است. تحقیقات ارزنده ایشان در این کتاب، تأثیر عظیمی درروند تکاملی فقه امروز دارد )
- هِدَایه الأنام.
- مَعارج الأحکام.
- نُکتُ الشَّرایع.
و هر یک از این کتابهای نامبرده مجموعه بزرگی از فقه شیعه است که معروف ومشهور ومورد استفاده فقهاء در طول زمان بوده است. در سال ۶۰۲ هجری قمری در شهر حله آن هنگام که کشور اسلامی رنج فاجعه ها و بلاهای دولت عباسی و همچنین خرابیها وویرانیهای مغول را با شدت وسختی تحمل می کرد، محقق حلی متولد شد. وسرانجام پس از هفتاد و چهار سال تلاش بی وقفه در خدمت به اسلام ومسلمین و ترویج احکام آل محمد(ص)، در ماه ربیع الثانی سال ۶۷۶ هجری دنیا را وداع گفت و زندگی جاویدان را آغاز کرد.
[۱] -عبادات: اعمالی است که باید با قصد غربت انجام گیرد مانند نماز، روزه، حج،زکات….. در این بخش مقدمه عبادت که طهارت باشد نیز مورد بحث قرار می گیرد.
[۲] – عقود: به معاملاتی گفته می شود که دو طرف دارد: ایجاد وقبول مانند عقد نکاح وبیع.
[۳]– ایقاعات: معاملاتی است که نیاز به دو طرف ندارد مانند طلاق واقرار ونذر وجعاله.
[۴]– احکام: مانند حدود ودیا ت وقصاص.