مقاله وارده
مقدمه
قرآن مجید به یادگیرى و آموزش به طور اعم و آموزش نماز به طور اخص اهمیّت بسیار داده است. اهمیت یادگیرى بخصوص یادگیرى نماز به اندازهاى مهم و مفید است که خداوند در اولین آیه خودش که به رسولش نازل مىکند مىفرماید: بخوان، بخوان، که با خواندن و یادگیرى انسان پرورش مىیابد و انسان مىشود. انسان، انسان است به تربیت و یادگیرى صحیح.
خداوند در قرآن کریم خطاب به پیامبر اکرم(ص) مىفرماید: “و امر اهلک بالصلوه و اصطبر علیها؛۱ خانواده خود را به نماز فرمان بده و بر انجام آن شکیبا باش.”
حضرت ابراهیم در دعاى خود مىفرماید: “پروردگارا مرا برپا کننده نماز قرار ده و از فرزندانم (نیز چنین فرما) پروردگارا دعاى مرا بپذیر”۲ حضرت لقمان به پسرش مىفرمایند: “پسرم! نماز را برپادار و امر به معروف و نهى از منکر کن، و در برابر مصائبى که بر تو مىرسد با استقامت و شکیبا باش که این از کارهاى مهم و اساسى است.”۳
شاعر شیرین سخن استاد محمد حسین شهریار در باب نماز مىگوید:
صدا زدند که برگ صبوح ساز کنید
بساز مرغ سحر ترک خواب ناز کنید
وضو به چشمه صهباى صبحدم سازید
به سوى قبله میخوارگان نماز کنید
یگانه راز و نیاز قبولى اهل دل است
دوگانهاى که به درگاه بى نیاز کنید
اگرچه دست دل اینجا به اشک مىشویند
شما به دامنش این دست دل دراز کنید
نماز از مهمترین سفارشهاى انبیاء بوده، از بارزترین مصادیق عبادت است. نماز داروى نسیان و وسیله ذکر خداوند است. نماز پیمان خداوند است. نماز نور چشم عزیز است. نماز اهرم استقامت در غمها و مشکلات است. خداوند مىفرماید: “از صبر و نماز در مشکلات کمک بگیرید و بر آنها پیروز شوید. نماز داروى تکبّر است.”
على(ع) مىفرمایند: “خداوند نماز را واجب کرد تا انسان را از کبر دور کند.”
نماز وسیله تشکر از خداوند بر نعمتهاى اوست. نماز، سیماى مکتب است. نماز به منزله پرچم و نشان مکتب اسلام است. نماز پایه و ستون دین است. نماز گناهان را از بین مىبرد. نماز کلید بهشت است. نماز میزان و وسیله سنجش مردم است. نماز اساس دین است. در حدیث، نماز به نهرى تشبیه شده که انسان روزى پنج بار در آن شستشو مىکند و دیگر چرکى باقى نمىماند. نماز رابطه مخلوق به خالق است. انسان مادى را معنوى مىکند. ما باید به فرزندانمان بیاموزیم که به یاد خدا بودن و ذکر حق اسباب سعادت و تکامل آنان است و روىگردانى از یاد خدا موجب تیرگى روزگار نگون بختى مىشود.
نماز و خانواده
از مهمترین وظایف پدران و مادران ترغیب فرزندان به اقامه نماز در سنین کودکى و نوجوانى است. اگر انسان در آغاز زندگى و در دوران کودکى به اقامه نماز تشویق شود و با خدا پیوند یابد در مراحل بعد، از غرق شدن در گرداب گناهان ایمن خواهد ماند.
خانواده نهادى است مقدّس که هر انسانى در خانواده چشم به جهان مىگشاید و خود را در آغوش گرم کانون مىبیند. در تمام مسائل جهان هستى نقش اول برعهده خانواده است. خانواده علاوه بر اینکه باید کلیه نیازهاى افراد خانواده را برآورده نماید باید به تربیت اصولى و دینى آنها هم اقدام نماید. یکى از وظایف اصلى و بزرگ هر خانوادهاى هدایت فرزندان به سوى نماز است. براى اینکه رفتارى در وجود انسان نهادینه شود باید آن رفتار از دوران کودکى، به او آموخته شود. به همین جهت ابتدا باید دانستنىهاى مورد نظر به فرد آموخته شود سپس نگرشهاى لازم در او ایجاد گردد، اگر این مراحل با موفقیت انجام شود مهارت در شخص ایجاد مىشود یعنى اگر مىخواهیم که مىخواهیم نماز خواندن جا بیفتد باید این مراحل طى شود و در جوان رغبت لازم به وجود آید.
بر این اساس پدران و مادران با برخوردارى از الگو مىتوانند در بهترین دوره تربیتى یعنى زمان کودکى و خردسالگى اصول ایمانى و اعتقادى را به فرزندان انتقال دهند. بدیهى است که آن چه کودک در دوره کودکى دریافت مىکند در قلبش حک مىگردد و آن را هرگز از دست نمىدهد. نوجوان با همین میراث ارزنده دوران کودکى خود را در مراحل مختلف زندگى از آلودگى برکنار مىدارد. به عقیده نگارنده در هر کارى اول باید یک باور عمیق در کودک، نوجوان و جوان یا خانواده بوجود بیاوریم. اگر این باور حاصل شد، عمل یا رفتار مورد نظر نهادینه مىشود.
در مورد نماز وقتى کودکى چشم باز مىکند و مىبیند اهل خانه در ساعتهاى مشخص و منظم به نماز مشغول مىشوند بطور غیر مستقیم این عمل را مىآموزد و به تقلید از آنها این کار را انجام مىدهد و این باور آرام آرام ملکه وجود فرزند مىگردد، ولى این کافى نیست باید یک باور عمیق قلبى در مورد نماز و فواید آن در وى حاصل شود، درباره فواید آن که ذیلاً به طور مختصر اشاره خواهیم نمود بحث شود و کودک و خانواده راغب این کار باشند.
ناپلئون بناپارت مىگوید: “براى تربیت خانواده از ۲۰ سال پیش باید اقدام نمود.”
چون کودک امروز، بزرگسال فرداست، اگر مىخواهیم پدر و مادر آینده و یا خانواده آینده نماز خوان باشند از هم اکنون یعنى از خردسالى باید اقدام به این کار بکنیم که اگر بصورت اصولى و بارغبت و علاقه کودک، نوجوان و یا جوان آموخته شود نه با اجبار، فوایدش را علناً در خانواده مىبیند و به هیچ وجه از این عمل خداپسند دست بر نمىدارد.هدف از آفرینش انسان عبادت خداوند است و اوج تکامل انسان در پرستش خدا و سجده کردن در برابر آفریدگار هستى است.
روح عبادت نماز است و انجام آن بر هر انسانى واجب است و خانواده در برپا داشتن نماز نقش اساسى دارد، پدران ومادران باید سعى کنند در محیط خانوادگى نماز به پا دارند، با یکدیگر صمیمى، یار و رفیق باشند. پدران و مادران با انجام این کار براى فرزندان امنیت خاطر مىآورند و در پرتو امنیت خاطر، استعدادهاى کودکان خانواده یکى پس از دیگرى شکوفا مىگردد، به زندگى و آینده امید خواهند داشت و در انجام فرایض دینى و امر تحصیل کوشا و جدى خواهند بود.
پایه و اساس جامعه سالم، خانواده سالم و تندرست و روان درست است. خانواده اگر نماز به پا دارند به تبع آن زکات مىدهد، روزه مىگیرد، با دوستان خدا دوستى و با دشمنان خدا دشمنى مىکند، نظافت را رعایت مىنماید، لباس و مکان زندگى را از راه حلال کسب مىنماید، دروغ نمىگوید، به زیارت خانه خدا مىرود در صورت مستطیع شدن، انضباط را رعایت مىکند، منظم و وقت شناس مىشود، هرکارى را در وقتش انجام مىدهد، به پاکیزگى خانه و جامعه اهمیت مىدهد، بى تفاوت نمىشود، از زشتیها باز داشته مى شود، از راه حلال کسب روزى مىنماید، به پدر و مادر احترام مىگذارد، قوانین دینى و میهنى را رعایت مىنماید، از تبهکارى و بزهکارى پرهیز نمىنماید، بدنبال اعتیاد و سایر انحرافات اجتماعى نمىرودو…
خلاصه اگر فرهنگ نماز در خانواده بصورت یک باور قلبى درآید و اجرا شود ما از انحرافات اجتماعى بدور خواهیم بود و خانوادههایى خواهیم داشت نمونه و ایده آل که لازمه یک جامعه سالم مىباشد.
شیوه آموزش نماز به فرزندان: والدین باید خود اهل نماز باشند و با شیوههاى مختلف فرزندان خود را به نماز تمرین دهند،آن هم از کوچکى، دستور از ائمه رسیده که به بچه از هفت سالگى نماز تمرینى یاد دهید. البته بچه هفت ساله نمىتواند نماز بخواند ولى صورت نماز را مىتواند بخواند. از هفت سالگى مىتواند به نماز عادت کند.
ولى باید این را توجه داشت که یاد دادن و وادار کردن با زور هیچ نتیجهاى ندارد، کوشش شود که بچه از اول به نماز خواندن رغبت داشته باشد و به این کار تشویق بشود، به هر شکلى که مىتوانید موجبات تشویق بچهتان را فراهم کنید که با ذوق و شوق نماز بخواند زیاد به او “بارک اللّه” بگویید، جایزه بدهید، اظهار محبّت کنید که بفهمد وقتى نماز مىخواند ب رمحبّت شما نسبت به او افزوده مىشود. دیگر این که کودک را به محیطهاى اجتماعى که نماز خوانده مىشود باید برد تا کودک خود را در اجتماع ببیند به این ترتیب تشویق مىشود و اعتماد به نفسش هم بالا مىرود. یکى از راههاى تشویق، جشن تکلیف است که براى دختران برگزار مىشود که این یک مشوّق براى آنهاست در این وقت باید براى او هدیه چادر نمازى سفید رنگ، خرید و از او عکس تهیه کرد، به نظر نگارنده بهتر است جشن تکلیف براى پسران هم برگزار شود تا احساس مکلّف بودن نمایند و به نماز خواندن تشویق شوند. ما باید بچهها را با خودمان به مساجد و معابد ببریم.
از دیگر شیوههاى آموزش اینکه: پدر و مادر باید در وضو گرفتن عجله و شتاب نکنند. وضوى کامل پیش فرزندان بگیرند. نماز را اول وقت بجا آورند. نماز را با عجله و شتاب نخوانند، پدرها نماز را با صداى زیبا و بلند بخوانند. براى فرزندان عطر تهیه نمایند تا در نماز خود را معطر کنند و لباسهاى زیبا و با رنگ روشن بخرند. والدین باید به نماز خواندن فرزندانشان اهمیت بدهند و از فرصتهاى لازم براى تشویق استفاده نمایند. اگر ما مىخواهیم فرهنگ نماز را به فرزندان خود بیاموزیم باید از اخلاق نیکو بهرهمند باشیم. اخلاق بزرگترین سرمایه در محیط خانواده است. در خانهاى که نماز خوانده مىشود دیگر رذایل اخلاقى جایى ندارد.
اگر فرزندان در خانواده نماز خوان بزرگ شوند. خانوادهاى که در آن فرهنگ نماز حاکم است و فرزندان با شور و نشاط و علاقه نماز مىخوانند و احکام نماز را آموزش دیده و عملاً رعایت مىنمایند، به پدر و مادر خود احترام مىگذارند. در آینده افرادى وظیفه شناس و نماز خوان خواهند بود و از تمامى بزهکارىها و ناهنجاریهاى اجتماعى به دور خواهند بود.
فواید نماز
۱- از نظر دین: نماز ستون دین است که مرتب روح انسان را با خدا و صفات نیکوى الهى مرتبط مىسازد.
۲- از نظر روان پزشکى: نماز سبب آرامش دلهاست. “الا بذکر اللّه تطمئن القلوب” با یاد خدا دلها آرامش مىیابد.
امروزه بسیارى از روانشناسان و پزشکان روحى دریافتهاند که دعا و نماز و داشتن یک ایمان محکم به دین، نگرانى، تشویش، یأس و ترس را که موجب نیم بیشترى از بیماریهاست برطرف مىسازد.
۳- نماز باعث رستگارى مىشود: “قد افلح المؤمنون الّذینهم فى صلاتهم خاشعون” براستى که مؤمنان رستگارند، کسانى که در نمازشان خشوع مىورزند.
توجه و خشوع که از شرایط مهم نماز است، وسیلهاى است براى پرورش و تمرین حضور ذهن و تمرکز حواس که در زندگى بسیار حائز اهمیت بوده، بیشتر موفقیتهاى انسان در نتیجه همین تمرکز فکر و توجّه کامل و حضور ذهنى است.
۴- از نظر اخلاقى: نماز آدمى را از بدیها و تباهىها باز مىدارد. “انّ الصلوه تنهى عن الفحشاء و المنکر”.
نماز با توجه دادن به خدا و صفات نیکوى الهى و روز قیامت آدمى را از بدیها باز مىدارد و فضائل اخلاقى و انسانى را در وى تقویت و به اخلاق الهى آراسته مىگرداند.
۵ – از نظر تربیتى و اجتماعى: نظافت و طهارت لباس و بدن و غصبى نبودن لباس و محل نماز و وقتشناسى و غیره از شرایط صحت نماز است. از آنجا که پوشیدن لباس منظم و تمیز، زینت انسان و نشانه احترام به دیگران و اجتماع است بسیار بجاست که هنگام رفتن بسوى خدا و نماز به درگاه بى نیاز که فرمانرواى تمام انسانهاست مخصوصاً در نمازهاى جماعت با پوشیدن بهترین و نظیفترین لباس و خوشبو کردن، خود را موقر و مؤدّب سازیم. امام خمینى (ره) مىفرماید: “سزاوار است که نمازگزار با حالت سنگینى و وقار و لباس آراسته و عطر زده و مسواک کرده، شانه کرده باشد.”
۶- از نظر معنوى: “الصلوه معراج المؤمن” نماز معراج و سفر معنوى شخص با ایمان به سوى خدا است. نماز مایه تقرّب و نزدیک شدن افراد پرهیزگار به خدا خواهد بود.
۷ – از نظر وقتشناسى: خانوادهاى که در آن نماز در سر وقت ادا مىگردد. موفقیتهاى چشمگیرى حاصل مىشود. افراد خانواده برنامه ریزى خاصى براى نماز و سایر کارها خواهند داشت و برنامه ریزان همیشه موفقند. در مورد تقسیم اوقات امام کاظم(ع) مىفرماید: “بکوشید در این که وقت شما بر چهار بخش تقسیم گردد. ۱- ساعتى براى مناجات با خداى متعال ۲- ساعتى براى کار و تأمین معاش ۳- ساعتى هم براى معاشرت با برادران و افراد مورد اعتماد که عیبهایتان را به شما گفته و در دل شما را دوست دارند. ۴- ساعتى هم براى درک لذّتهاى حلال.”
در حدیثى از حضرت على(ع) آمده است که “ساعات روز و شب گنجایش تمام نیازهاى تو را ندارد، پس آنها را در میان کار و استراحت تقسیم کن، میان خود و خداى سبحان بهترین اوقات را براى عبادت و راز و نیاز قرار ده.”
۸ – جهت یابى و ایجاد وحدت و همبستگى بین مسلمانان: “البته خداوند مکان ندارد” هرکجا که روى آورند همانجا محل توجه الهى است.” هدف از ایستادن بسوى قبله ایجاد وحدت و همبستگى میان مسلمانان جهان است که همگى توجهشان به یک نقطه معطوف مىگردد.
۹ – نماز از نظر تمرین ضبط نفس: نماز واقعاً عبادت جامع و عجیبى است. زیرا در حال نماز انسان باید بر تمایلات خود از قبیل خوردن و خوابیدن غلبه کند و بر احساسات خود از قبیل خندیدن و گریستن مسلّط باشد. این یک حالت انضباطى جسمى و روحى است. جسمى مثل همین که در حال نماز به چپ و راست و یا پشت سرنگاه نکند و از نظر روحى هم نباید اسیر احساسات بشود. نماز به انسان بطور غیر مستقیم مىآموزد که از نظر جسمى و روانى بر خود مسلّط باشد.
۱۰- نماز گواه خداپرستى است: انسان در اقامه نماز و هنگام گفتن اذان، شهادت مىدهد به یگانگى خداوند، خاتمیت پیامبر اکرم(ص) و… . انسان وقتى خود را در برابر عظمت و جلال خدایى مىبیند، ناخودآگاه در برابر او احساس خضوع و فروتنى مىکند. آن سان که در برابر یک دانشمند و شخصیّت مهم، انسان خویشتن را کوچک و ناچیز شمرده، او را تعظیم و تکریم مىکند.
۱۱- نماز وسیله بندگى خداست: رسول اکرم(ص) فرمود: از همه مردم برتر و بهتر در پرستش الهى کسى است که به عبادت خدا عشق ورزى کند، معانقه نماید، بندگى پروردگار را در دل دوست بدارد و با بدن انجام دهد.
۱۲- نماز سبب پاکیزگى است: نمازگزار پیوسته نظافت را رعایت مىنماید. مسواک مىزند. موهایش را شانه مىکند. لباسهایش را تمیز نگه مىدارد، از عطر براى معطر نمودن خود استفاده مىکند، در هر حال نمازگزار سعى مىکند خود را زیبا نگه دارد چون خداوند زیباست و زیبایى را دوست دارد.
۱۳- نماز سبب تمرکز حواس است: تمرکز حواس داشتن از مهمترین اصول در موفقیت هر انسان به شمار مىرود، نمازگزاران با به پا داشتن نماز در ۵ نوبت روز همواره از تمرکز حواس بالایى برخوردارند.
۱۴- نماز انسان را به خیرات و خوبیها دعوت مىکند و از فحشا و منکرات باز مىدارد.
۱۵- نمازگزار خدا را ناظر بر اعمال خویش و عالم را محضر کردگار مىداند. از این روى در خلوت و جلوت، معصیت و بى ادبى را در محضرش روا نمىداند.
۱۶- آن که نماز مىخواند از خدا مىترسد و کسى که از خدا مىترسد از غیر او هراس ندارد و چنین انسانى شجاع و آزادبار مىآید.
۱۷- نماز مهمترین عامل بازدارنده از تباهیهاست.
خداى تعالى فرمود: “از پیامبر! آنچه از قرآن بسوى تو وحى مىشود، بر مردم بخوان و نماز را در میان جامعه برپادار. براستى که نماز از گناهان کبیره و اعمال ناپسند باز مىدارد و یاد خدا فایده برتر و بزرگترى است که در نماز وجود دارد و خداوند از آنچه مىکنید باخبر است.”
نماز از دیدگاه اندیشمندان
در مورد اهمیت نماز آیات و احادیث زیادى وجود دارد که از ائمه اطهار و امامان معصوم(ع) نقل شده، اما ما بر آن شدیم که نظرات چند تن از اندیشمندان جهان را در مورد نماز بطور خلاصه بازگو نماییم:
آقاى سیریل برت، روانشناس انگلیسى مىگوید: “ما به وسیله نماز مىتوانیم وارد آنچنان محیط گستردهاى از نشاط عقلانى شویم که در شرایط عادى یاراى وصول به آن را نداریم.”
پرفسور والترکوفمان استاد دانشگاه بریستول انگلیس مىگوید: هنگام ستایش و نیایش چنان صمیمیت اخلاقى در ما ایجاد مىشود که در هیچ یک از حالتهاى عادى میسر نیست. آقاى کارل مىگوید: به نظر مىرسد که نیایش، انسانها را چنان رشد مىدهد که جامه وراثت برقامتشان کوتاه مىشود. ملاقات پروردگار، آنها را از صلح و آرامش درون لبریز مىسازد، به نحوى که شعشه پرتو این صلح از چهرهشان نمودار است و آن را هر جا که مىروند به همراه مىبرند.
آب دریا را اگر نتوان کشید
پس به قدر تشنگى باید چشید
(این مقاله را آقاى حسن ساریزاده از مشترکین مجله براى ما ارسال نمودهاند)
پىنوشتها:
- سوره طه،آیه ۱۳۲٫
- سوره ابراهیم، آیه ۹۰٫
- سوره لقمان، آیه ۱۷٫
- سوره بقره، آیه ۱۱۵٫