اسماعیل نساجى زواره
پگاه سخن
پنجمین ستاره فروزان آسمان امامت و هفتمین گوهر عرش عصمت و طهارت حضرت امام محمد باقر (ع) در روز سوم ماه سفر و به نقلى در روز اول ماه رجب سال ۵۷ ه.ق در مدینه منوره دیده به جهان گشود.۱ پدرش حضرت على بن الحسین(ع) و مادرش حضرت فاطمه(س) دختر امام حسن مجتبى(ع) است که امام صادق(ع) از وى با تعبیر “کانت صدّیقه لم یدرک مثلها فى آل الحسین”۲ یاد نموده است، لذا امام باقر(ع) نخستین کسى است که پدرش از نسل امام حسین(ع) و مادرش از نسل امام حسن(ع) است.۳
آن حضرت افزون بر لقب “شاکر” و”هادى” به لقب “باقر العلوم” شهرت یافت، به طورى که جابر بن یزید جعفى مىگوید:”لانّه بقرالعلم بقراً اى شقّه و اظهره اظهاراً؛۴ او علم را شکافت و رموز و نکات دقیق آن را روشن ساخت.”
ایشان در واقعه جانگداز کربلا همراه پدر و در کنار جدش حضرت سیّدالشهدا(ع) کودکى بود که چهارمین بهار زندگى اش را آغاز کرده بود. آن بزرگوار بعد از شهادت پدرش حضرت امام سجاد(ع) در سال ۹۵ ه.ق کشتى هدایت امت اسلامى را در میان دریاى متلاطم حوادث رهبرى کرد و به مدت ۱۹ سال و چند ماه زعامت شیعیان را عهدهدار شد و سرانجام در روزهفتم ماه ذى الحجّه سال ۱۱۴ ه.ق در سن ۵۷ سالگى به دستور هشام بن عبدالملک دهمین خلیفه بنى امیه مسموم شد و در مدینه به شهادت رسید و در کنار مرقد مطهر پدر بزرگوارش حضرت زین العابدین(ع) در قبرستان بقیع به خاک سپرده شد.
آن حضرت در دوران امامت خویش فرصتهاى مناسبى را براى گسترش فرهنگ قرآنى و استحکام معارف شیعى و ترویج آن در میان اقشار مختلف مسلمانان به دست آورد، به طورى که با اندک مطالعه در سیره آن بزرگوار مىتوان به حضور گسترده آیات وحیانى در تمام زوایاى زندگىاشان پى برد.
پنجمین فروغ امامت همانند پدران طاهرینش آن چنان قرآن را با برنامههاى زندگى خود عجین کرده بود که کمتر روایتى را مىتوان از آن بزرگوار به دست آورد که در آن اشاره، شاهد و یا تفسیرى از قرآن نباشد، به طورى که تمام سخنان، پاسخها و مثالهاى ایشان برگرفته از مقال وحى است.
به بهانه شهادت آن امام همام(ع) در این فرصت به سراغ رهنمودهاى گهربارشان در زمینه آیات فراوان رفته تا بازتاب انوار درخشان الهى را در سیره و گفتار حضرتش به نظاره بنشینیم.
آگاهترین مفسّر عصر خویش
با استناد به آموزههاى دینى و روایى، امامان معصوم(ع) شایستهترین ترجمان وحى و آشناترین افراد به تفسیر و تأویل آیات قرآن هستند. بنابراین اگر تشنگان معارف الهى بخواهند از چشمه سار وحى سیراب شوند، باید پوینده راه آن بزرگواران باشند. حضرت على(ع) در این زمینه مىفرماید:”…نحن احقّ النّاس به…؛۵ ما امامان معصوم(ع) براى تفسیر قرآن از همه مردم شایستهتر هستیم.” بر این اساس امام محمد باقر(ع) مىفرماید:” ما یستطیع احدٌ ان یدّعى انّ عنده جمیع القرآن کلّه ظاهره و باطنه غیر الاوصیاء؛۶ کسى به غیر از جانشینان پیامبر(ص) نمىتواند ادّعا کند که تمام قرآن، ظاهر و باطنش،نزد اوست ” و نیز مىفرماید:”انّ من علم ما اوتینا تفسیر القرآن و احکامه؛۷ حقیقتاً دانشى که به ما داده شده است همان تفسیر قرآن و بیان احکام آن است.”
پنجمین خورشید امامت باز در این راستا مىفرماید: “فانّما على النّاس ان یقرؤا القرآن کما انزل فاذا احتاجوا الى تفسیره فالاهتداء بنا و الینا؛۸ وظیفه مردم آن است که قرآن را طبق آن چه نازل شده است قرائت کنند. ولى اگر به تفسیر نیاز داشته باشند، هدایت و تفسیر بر عهده ماست.” این آگاهى به کتاب الهى، وظیفهاى را بر عهده پیشوایان معصوم(ع) قرار داده و آن هدایت انسانها جهت شناخت حقیقى آیات قرآن است، هدایتى که نتیجهاش معرفت کامل است.
لذا امام باقر(ع) همانند پدران بزرگوارش با راهنمایىهاى صحیح و منطقى وجدانهاى خفته بسیارى از افراد را بیدار مىکرد و آنان را به سوى کمال رهنمون مىنمود. ابوحمزه ثمالى در این زمینه چنین نقل مىکند: روزى امام باقر(ع) با قتاده بن دعامه بصرى روبرو شد. حضرت پرسید: تو کیستى؟ گفت: قتاده هستم. فرمود: تو فقیه اهل بصره هستى؟ گفت: آرى. حضرت فرمود: واى بر تو اى قتاده! خداوند بندگان شایستهاى را آفریده است تا بر دیگران حجّت باشند. آنان بر پادارنده اوامر الهى و نخبگان علم خدا هستند. قتاده پس از یک سکوت طولانى گفت: به خدا سوگند من تاکنون در برابر فقیهان بسیارى نشستهام، ولى آن گونه که در برابر شما مضطرب شدهام در مقابل هیچ یک از آنان اضطراب مرا در بر نگرفت. امام باقر(ع) فرمود: تو مىدانى کجا نشستهاى؟ تو در مقابل خاندانى هستى که خداوند در شأن و مقام آنان فرموده است:”فى بیوت اذن اللّه ان ترفع و یذکر فیها اسمه یسبّح له فیها بالغدوّ و الآصال رجالٌ لاتلهیهم تجارهٌ و لابیعٌ عن ذکر اللّه و اقام الصّلاه و ایتاء الزّکوه…؛۹ این چراغ فروزان در خانه‌هایى قرار دارد که خداوند دستور داده آن را بالا برند، خانه‌هایى که نام خدا در آنها برده مىشود و شب و روز در آنها خداوند را تسبیح مىگویند. پاک مردانى که هیچ تجارت و کسبى آنان را از یاد خدا و برپا داشتن نماز و دادن زکات غافل نمىکند.” امام(ع) در ادامه فرمود: ما همان خاندانى هستیم که خداوند این گونه توصیف نموده است.۱۰
تبیین فرهنگ اجتهاد
یکى از شاخههاى مهم علوم اسلامى “علم اصول” است که به کمک آن مىتوان احکام دینى را از ادلّه و براهین شرعى استنباط و استخراج نمود. تمام دانشمندان شیعى معتقد هستند که امام باقر(ع) نخستین کسى است که این علم را تأسیس نمود و قواعد آن را تدوین و جمع آورى کرد و از این رهگذر دروازه اجتهاد را به روى دانشمندان و طالبان علوم اسلامى باز نمود.۱۱ بنابراین آن حضرت در دوران امامت خویش به رغم این که عرصه فرهنگى جامعه گرفتار چالشهاى عقیدتى و درگیرىهاى مختلف فقهى بود، سعى نمود تا با تبیین شیوههاى صحیح اجتهاد به نهادینه ساختن این فرهنگ بین دانشمندان علوم اسلامى اقدام نماید.
“زراره بن اعین” و “محمد بن مسلم ثقفى” که از بزرگترین راویان احادیث اهل بیت(ع) قلمداد مىشوند، در روایتى مىگویند: از امام باقر(ع) در مورد نماز مسافر سؤال کردیم. امام(ع) فرمود: خداوند در قرآن مىفرماید:”واذا ضربتم فى الأرض فلیس علیکم جناحٌ ان تقصروا من الصّلوه…؛۱۲ هنگامى که سفر مىروید، بر شما گناهى نیست که نماز خود را کوتاه کنید…” به امام عرض کردیم: خداوند فقط فرموده بر شما “گناهى” نیست و نفرموده:”افعلوا” که ظهور در وجوب داشته باشد. پس چگونه از این آیه فهمیده مىشود که واجب گردانیده است؟ امام فرمود: آیا نمىدانید که خداوند در مورد صفا و مروه فرموده است:” فمن حجّ البیت او اعتمر فلاجناح علیه ان یطّوف بهما…؛۱۳ پس هر کس حجّ خانه خدا و یا عمره را به جا آورد، بر او گناهى نیست که سعى بین صفا و مروه را انجام دهد…”
آیا نمىبینید که طواف آن دو (صفا و مروه) واجب شده است؟ چون خداوند در قرآن آورده و پیامبر(ص) نیز بدان عمل کرده است.
“تقصیر” در سفر نیز همین گونه است که پیامبر(ص) بدان عمل کرده است و پروردگار متعال نیز آن را در کتابش آورده است.
زراره در جاى دیگر مىگوید: از امام محمد باقر(ع) سؤال کردم: شما در مسح پا و سر، تمام سر و پا را مسح نمىکنید، بلکه مسح مقدارى از آن را کافى مىدانید، آیا ممکن است بیان کنید که این حکم را چگونه و از کجا بیان مىفرمایید؟
امام(ع) با تبسمى پاسخ داد: این همان مطلبى است که در قرآن کریم آمده است. خداوند مىفرماید:”…وامسحوا برؤسکم…؛۱۴ و سرهایتان را مسح کنید.” و نفرموده است: “وامسحوا رؤسکم” بنابراین وقتى قرآن مىگوید:”برؤسکم” مقدارى از مسح سر کافى است و این مطلب از کلمه “ب” که حرف جارّه است فهمیده مىشود و در واقع امام حرف “باء” را “باء تبعیضیّه” در نظر گرفته است که دلالت بر جزء از کل مىکند. امام در ادامه فرمود: در عبارت “وارجلکم الى الکعبین” کلمه “ارجل” عطف به “رؤس” است بنابراین مىفهمیم که مسح قسمتى از پا براى وضو کافى است و این همان چیزى است که پیامبر اکرم(ص) آن را براى مردم تفسیر کرده بود امّا مردم به سخن ایشان هیچ توجهى نکردند و آن را تباه ساختند.۱۵
اثبات مقام امامت
امام باقر(ع) براى شناساندن جایگاه امامت به مردم و جلب دلها به سوى محبّت اهل بیت(ع) از هیچ کوششى فروگذار نبود و درصدد بود تا با این شیوه جایگاه امامت و ولایت را به گونهاى روشن براى مردم ترسیم کند. ایشان به منظور اثبات مقام امامت در کودکى به ائمه اطهار(ع) آیهاى از قرآن را که در شأن و مقام حضرت یحیى(ع) است، مورد استناد قرار مىدهد:”یا یحیى خُذ الکتاب بقوّهٍ و آتیناه الحکم صبیّاً؛۱۶ اى یحیى! دستورات آسمانى را با تمام توان فراگیر و ما در همان سن کودکى مقام نبوت را به وى عطا کردیم.”
یک سال امام محمد باقر(ع) و فرزندش امام صادق(ع) به فرمان هشام بن عبدالملک (دهمین خلیفه بنى امیّه) به شام دعوت شدند درباریان مشغول تیراندازى بودند و هشام اصرار نمود که حضرت باقر(ع) هم در این برنامه شرکت کند. آن حضرت کمان را به دست گرفت و تیر به زه آن نهاد، به طورى که با پرتاب آن درست وسط هدف قرار گرفت و تیرهاى بعدى بر پیکان تیر اول فرود آمد. هشام ظاهراً این کار را تحسین نمود ولى از همان موقع نقشه بر شهادت رساندن آن امام را در سر پروراند. هشام خطاب به ایشان گفت: تاکنون تیراندازى بدین زبردستى ندیده بودم و گمان نمىکنم کسى به اندازه تو این گونه توانایى و مهارت داشته باشد! هشام در ادامه گفت: آیا فرزندت جعفر مىتواند این چنین تیراندازى کند؟ امام پاسخ داد: ما توانایى کامل و تمام را از یکدیگر به ارث مىبریم، همان کمال و تمامى که خداوند آیهاش را بر پیامبر نازل کرد:” الیوم اکملت لکم دینکم و اتممت علیکم نعمتى و رضیت لکم الاسلام دیناً؛۱۷ امروز دین را براى شما کامل کردم و نعمت خویش را براى شما تمام نمودم و اسلام را به عنوان دین کامل براى شما برگزیدم.”۱۸
عروج ملکوتى
جابربن یزید جعفى یکى از مهمترین تربیت شدگان مکتب باقرالعلوم(ع) است. او به مدت ۱۸ سال در مدینه از محضر مبارک امام کسب فیض نمود و هزاران حدیث نورانى را در سینه خود جاى داد. وى مىگوید از امام باقر(ع) سؤال کردم که در آیه شریفه: “و کذلک نرى ابراهیم ملکوت السموات و الأرض”۱۹ منظور از ملکوت آسمانها و زمین که خداوند به حضرت ابراهیم نشان داد چیست؟ دیدم آن حضرت دستان مبارک خود را به طرف آسمان بالا برد و به من فرمود: نگاه کن تا بفهمى که نظاره گر چه چیزى هستى؟ من نورى را دیدم که از دستان آن حضرت به آسمان متصل شده است، به گونهاى که چشمها را خیره مىکند و عقلها را مات و مبهوت. آن گاه به من فرمود: حضرت ابراهیم(ع) ملکوت آسمانها و زمین را این چنین دید. بعد امام دست مرا گرفت و به درون خانه برد. لباس خویش را عوض کرد و فرمود: چشم بر هم بگذار! بعد از لحظاتى گفت: مىدانى کجا هستیم؟؟ گفتم: نه. فرمود: در آن ظلماتى هستیم که ذوالقرنین به آن جا گذر کرده بود. گفتم: اجازه مىدهید که چشمانم را باز کنم؟ فرمود: باز کن امّا هیچ چیز نخواهى دید. چون چشم گشودم در چنان تاریکى بودم که زیرپایم را نمىدیدم.
اندکى رفتیم باز هم فرمود: اى جابر! مىدانى در کجایى؟ گفتم: نه. امام فرمود: بر سرچشمهاى که خضر(ع) از آن آب حیات خورده است. آن حضرت هم چنان مرا از عالمى به عالم دیگر مىبرد تا به پنج عالم رسیدیم. فرمود: ابراهیم(ع) ملکوت آسمانها و زمین را این گونه مشاهده کرد. او دید که ملکوت آسمانها دوازده عالم است و هر امامى که از ما از دنیا برود، در یکى از این عوالم ساکن مىشود تا وقتى که ظهور قائم آل محمد(ص) فرا رسد.
امام باقر(ع) دوباره فرمود: چشم بر هم بگذار و بعد از لحظهاى فرمود: چشم بگشا! چون چشم گشودم خود را در خانه آن حضرت دیدم. آن بزرگوار لباس قبلى خود را پوشید و به مجلس قبلى برگشتیم. من عرض کردم: فدایت شوم چه قدر از روز گذشته است، فرمود: سه ساعت.۲۰
یاران استوار
امامان معصوم(ع) به جهت اهمّیت مسأله مهدویّت و غیبت دوازدهمین حجت الهى در فرصتهاى مناسب با استناد به آیات قرآن از عصر ظهور سخن گفته و شیعیان را با ویژگىهاى دولت کریمه حضرت مهدى(عج) آشنا نمودهاند. پنجمین فروغ امامت در توصیف یاران قائم آل محمد(ص) به ابوخالد کابلى فرمود:
“من به گروهى مىنگرم که در آستانه ظهور از طرف مشرق زمین به پا مىخیزند آنان براى رسیدن به حق و ایجاد حکومت الهى تلاش مىکنند، به طورى که کسى نمىتواند جلو آنان را بگیرد. این حق جویان وقتى که حکومت را به دست گرفتند، آن را به غیر از ولى امر مسلمین به کس دیگرى نمىسپارند. کشتههاى ایشان از شهیدان راه حق محسوب مىشوند. امام باقر(ع) در ادامه به ابوخالد فرمود: اگر من آن روزگاران را درک کنم، جانم را براى فداکارى در رکاب حضرت صاحب الامر(ع) تقدیم مىکنم.
سپس در مورد استقامت و استوارى یاران حضرت مهدى (عج) به این آیه از قرآن استناد کرد:”فاذا جاء وعد اولیهما بعثنا علیکم عباداً لنا اولى بأسٍ شدیدٍ فجاسوا خلال الدّیار و کان وعداً مفعولاً؛۲۱ پس چون وقت انتقام اول فرا رسد بندگان جنگجو و نیرومند خود را بر ضدّ شما بر مىانگیزیم، به گونهاى که درون خانههاى شما را جست و جو کنند و مجرمان را دستگیر نمایند و این وعده یک امر قطعى است.” سپس آن بزرگوار فرمود: این بندگان پیکارجو و نیرومند که به طرفدارى از حق به پاى خیزند، همان آخرین حجت خدا و یاران وفادار او هستند.۲۲
رجعت در عصر ظهور
یکى از امتیازات مکتب اهل بیت عصمت و طهارت(ع) اعتقاد و التزام به اندیشه و تفکّر “رجعت” است. پویندگان و سالکان کوى آن مکتب با الهام از آموزههاى قرآنى و سنّت بر این باور هستند که هنگام ظهور منجى عالم بشریت حضرت مهدى (عج) عدّهاى از پیشینیان به زندگى این دنیا باز خواهند گشت. سپس دوباره قبض روح مىشوند و در روز قیامت محشور خواهند شد. این اعتقاد مسلّم شیعى بر گرفته از آیات قرآن است. در مقال وحى آیات زیادى به رجعت مردم در گذشته اشاره شده است، همچون: زنده شدن گروهى از قوم بنى اسرائیل،۲۳ زنده شدن عُزَیر بعد از صد سال،۲۴ داستان اصحاب کهف۲۵ و زنده شدن مردگان به دست حضرت عیسى(ع)۲۶ نمونه‌هایى از رجعت افراد در اقوام گذشته است.
امام پنجم(ع) در سیره خود بر این باور وحیانى شیعه تأکید نموده و به این آیه شریفه استناد کرده است:”ویوم نحشر من کلّ امّهٍ فوجاً؛۲۷ و روزى فرا مىرسد که ما از هر امّتى گروهى را زنده کرده و محشور مىکنیم. این آیه به روشنى دلالت دارد بر این که قبل از قیامت گروه‌هایى از مردم زنده مىشوند و به این دنیا باز مىگردند .بنابراین قرآن نه تنها به موارد و مصادیق رجعت در این دنیا اشاره کرده، بلکه به رجعت گروهى نیز قبل از قیامت تأکید دارد.
سید مرتضى (ره) از دانشمندان بلند پایه مکتب اهل بیت(ع) در مورد رجعت و توضیح سخن امام باقر(ع) مىگوید: خداوند متعال در آستانه ظهور حضرت مهدى(عج) گروهى از اموات شیعه را زنده مىکند تا به ثواب نصرت و یارى آن حضرت نایل آمده و نظاره گر تشکیل دولت کریمه آن حضرت باشند و طعم شیرین عدالت و حکومت ایشان را بچشند و گروهى دیگر از دشمنان اهل بیت(ع) را محشور مىگرداند تا از آنان قبل از قیامت انتقام گرفته و این ظالمان در دنیا ذلّت و خوارى کفر و نفاق را احساس کنند.۲۸
پىنوشتها:
- اعیان الشیعه، سید محسن امین، ج ۱، ص ۶۵۰٫
- بحارالانوار، علّامه مجلسى، ج ۴۶، ص ۲۱۵٫
- حیات فکرى و سیاسى امامان شیعه(ع)، رسول جعفریان، ص۲۸۵٫
- علل الشرایع، شیخ صدوق، ج ۱، ص ۲۳۳٫
- نهج البلاغه، ترجمه محمد دشتى، خطبه ۱۲۵، ص ۲۳۸٫
- اصول کافى، محمد بن یعقوب کلینى، ج ۱، ص ۲۲۸٫
- همان، ص ۲۲۸٫
- تفسیر الفرات، شیخ ابوالقاسم فرات کوفى، ص ۲۵۸٫
- سوره نور، آیات ۳۶ – ۳۷٫
- بحارالانوار، ج ۴۶، ص ۳۵۸٫
- حیاه الامام محمدٍ الباقر، باقر شریف قرشى، ج ۱، ص ۲۲۶٫
- سوره نساء، آیه ۱۰۱٫
- سوره بقره، آیه ۱۵۸٫
- سوره مائده، آیه ۶٫
- وسایل الشیعه، محمد بن حسن حر عاملى، ج ۱، ص۲۹۰٫
- سوره مریم، آیه ۱۲٫
- سوره مائده، آیه ۳٫
- دلایل الامامه، محمد بن جریر طبرى، ص ۴٫
- سوره انعام، آیه ۷۵٫
- حدیقه الشیعه، مقدّس اردبیلى، ص ۵۳۱٫
- سوره اسراء، آیه ۵٫
- تفسیر عیاشى، ابونصر محمد بن مسعود سرقندى، ج ۲، ص۲۸۱٫
- نک: سوره بقره، آیه ۵۵٫
- نک: همان، آیه ۲۵۹٫
- نک: سوره کهف آیه ۱۲٫
- نک: سوره آل عمران، آیه ۴۹٫
- سوره نحل، آیه ۸۳٫
- مع الشیعه الامامیه فى عقائد هم، آیت اللّه جعفر سبحانى، ص۱۳۹٫