دکتر عبدالحمید انصاری
مقدمه
در ۱۷ قسمت گذشته فیلم‌های تولیدشده، تا پایان سال ۶۵ مختصراً تحلیل گردید. با این توضیح که دو قسمت آخر به فیلم‌هایی اختصاص داشت که به دلایل گوناگون به اکران عمومی درنیامدند، همانطور که قبلاً گفته شد عمده دلایل عدم اکران عمومی فیلم‌ها به شرح زیر بوده است:
۱ـ اختلافات صاحبان فیلم و بازیگران.
۲ـ ناتمام ماندن ساخت فیلم به دلایل گوناگون منجمله مهاجرت یا فوت بازیگران و عدم تکافوی سرمایه تخصیص‌یافته.
۳ـ تفاوت فاحش بین سناریوی مصوب و ساخت نهایی و ارائه شده به وزارت ارشاد (قبل و بعد از انقلاب).
۴ـ ارزیابی سازندگان فیلم مبنی بر عدم استقبال عمومی.
۵ـ تغییر فضای اجتماعی، سیاسی و فرهنگی کشور متعاقب وقوع انقلاب اسلامی ایران.
الف) فیلم‌های ساخته شده در سال ۶۳ که موفق به نمایش عمومی نشدند:
۱ـ شکار در شب؛ کارگردان و سناریست: شهرام شبیری، بازیگران: ناهید ظفر، رضا طوفان، خشایار، علی امجدی، ملیحه نصیری، نیکخواه، محسن قبادی.
۲ـ حماسه مهران؛ کارگردان و سناریست: حمید طاهریان، فیلمبردار: جمشید الوندی، تهیه‌کننده: وزارت کشور، بازیگران: روح‌انگیز مهتدی، حسین ملکی، پری اقبال‌پور، حسین شهاب، مرضیه شکری.
۳ـ جنجال بزرگ؛ کارگردان: سیاوش شاکری، سناریست: جمال امید (نویسنده کتاب فرهنگ فیلم‌های سینمای ایران که یکی از منابع مورد استفاده ما در تنظیم این نوشته‌هاست) و حسن هدایت (کارگردان مجموعه موفق تلویزیونی کارآگاه علوی با بازی احمد نجفی در نقش کارآگاه علوی)، بازیگران: اکبر عبدی، کنعان کیانی، مرحوم رضا کرم‌رضائی (فارغ‌التحصیل رشته سینما از فرانسه)، شهاب عسگری، نعمت‌الله گرجی، سعید امیرسلیمانی، سعدی افشار (بازیگر معروف نقش مبارک در تئاترهای روحوضی)
ب) فیلم‌های محصول مشترک با کشور ترکیه که مطابق قراردادها حداکثر دو بازیگر ایرانی در آنها حضور داشتند. اینها همگی در ترکیه نمایش داده شدند ولی در ایران اکران نگردیدند.
۱ـ یکه‌بزن؛ کارگردان: نامعلوم، تهیه‌کننده: جمشید شیبانی، بازیگران: محمدرضا فاضلی (که قبل از انقلاب از ایران رفت و در سال‌های آغازین دهه ۸۰ شمسی به عنوان مجری تلویزیون رضا پهلوی شروع به فعالیت کرد که لحن بی‌ادبانه و عوامانه او جلب مخاطب ننمود. او به علت بی‌سوادی، درک درستی از کارکرد شبکه خود و مخاطبانش نداشت و دائماً به مسئولان کشور فحاشی می‌نمود بدون اینکه به نتایج روش خود توجهی داشته باشد. لازم به توضیح است که تلویزیون‌های از نوع زرد دارای مخاطبانی زرد و الکی‌خوش و طالب رقص و آواز و هرزگی‌اند و اساساً حوصله مسائل جدی و پذیرش ریسک و مخاطره ورود به مباحث سیاسی را ندارند.
۲ـ انتقام برادر؛ کارگردان: نامعلوم. بازیگران: مرحوم رضا‌بیک ایمانوردی (چند سال پس از انقلاب به علت عدم پیشنهاد بازیگری از ایران به امریکا رفت و به شغل رانندگی کامیون مشغول شد، او چند سال قبل درگذشت)، پری ساواش.
۳ـ انتقام مرگبار؛ کارگردان: نامشخص. بازیگران: فخرالدین (نام در ترکیه: جونیت آرکین، نام هنری در ایران فخرالدین)، سیمین غفاری. فخرالدین در فیلم‌های متعددی بازی کرد که معروف‌ترین آنها «امیر ارسلان نامدار» بود.
۴ـ مرد تنها؛ کارگردان: نامشخص. بازیگران: فخرالدین (جو نیت آرکین)، پوری بنائی (بازیگر پرکار قبل از انقلاب که در سال ۵۷ علی‌رغم پیشنهادات و عدم ممنوعیت کاری، بازیگری را کنار گذاشت).
۵ـ نمک‌نشناس؛ کارگردان: نامعلوم. بازیگران: منوچهر وثوق (بازیگر فیلم‌های سخیف و بزن بهادری سطح پایین که پس از انقلاب به امریکا رفت و در نمایشنامه توهین‌آمیزی در نقش حضرت امام(ره) ظاهر شد که همین کار به عمر هنری وی پایان داد و برای همیشه به محاق رفت)، میری، پری ساواش.
۶ـ فاتح؛ کارگردان: نامشخص. بازیگران: ناصر ملک‌مطیعی (که اخیراً در سن بالای ۸۰ سالگی در فیلمی ظاهر شد ولی موفقیتی نداشت)، پری ساواش.
۷ـ توبه‌کار؛ کارگردان: اورهان الماس (اهل ترکیه). بازیگران: پوری بنایی، سردار میری، غدیر. این فیلم ابتدا قرار بود با نام دختر مافیا ساخته شود.
۸ـ دو مرد ماجراجو؛ کارگردان نامعلوم. بازیگران: فخرالدین (جونیت آرکین)، فیروز.
تذکار: لازم به یادآوری است که برخی از فیلم‌هایی که در فهرست وزارت ارشاد به عنوان «فیلم‌های به اکران عمومی درنیامده» آمده است، بعداً با تغییراتی به نمایش درآمدند که البته هیچ‌کدام توفیق فروش و جذب مخاطب نیافتند، هر چند دارای بازیگران و کارگردانان نامدار و معروف زمان خود بودند، به عنوان نمونه:
۱ـ چریکه تارا؛ کارگردان بهرام بیضائی؛ بازیگر اصلی: سوسن تسلیمی.
۲ـ پنجمین سوار سرنوشت؛ کارگردان: مرحوم ایرج قادری. بازیگران: ایرج قادری، فخری خوروش. این فیلم در سال ۶۱ آغاز ولی ناتمام رها شد، سپس در اواخر دهه ۸۰ شمسی تکمیل و با تبلیغات گسترده در شبکه خانگی پخش گردید، ولی ابداً موفقیتی نداشت. این نکته اساسی نقش زمان و مکان و فرهنگ غالب زمانه را در شکل‌دهی به علائق و ذوقیات بدنه جامعه به وضوح نشان می‌دهد.
۳ـ (حیات پشتی مدرسه عدل آفاق) که در سال ۱۳۶۷ با نام جدید (مدرسه‌ای که می‌رفتیم) به نمایش عمومی درآمد. کارگردان: داریوش مهرجویی، بازیگران: علی نصیریان، عزت‌الله انتظامی. سال ساخت نیمه تمام ۱۳۶۰٫
۴ـ جنجال بزرگ؛ فیلم ناتمام سال ۱۳۶۳ که در سال ۱۳۶۹ اکران گردید.
فیلم‌های اکران‌شده در سال ۱۳۶۶:
در قسمت ۱۵ این سلسله مقالات ذکر گردید که در سال ۱۳۶۶ مجموعاً ۵۳ فیلم پروانه نمایش گرفتند که سال پررونقی برای سینمای ایران به حساب می‌آید. در آن شماره ۴ فیلم از فیلم‌های سال مذکور معرفی شد و اینک بقیه فیلم‌ها:
الف) ژانر حادثه‌ای، اجتماعی و دفاع مقدس.
۵ـ ایستگاه؛ محصول بنیاد مستضعفان آذربایجان غربی. کارگردان: یدالله صمدی (کارگردان سریال فاخر (شوق پرواز) که زندگی پرماجرای سرلشکر شهید عباس بابایی را به خوبی روایت نمود)، بازیگران: گلچهره سجادیه، خسرو دستگیر، بنفشه صمدی، پرویز پورحسینی (بازیگر نقش حضرت زکریا (س) در سریال مریم مقدس ساخته شهریار بحرانی).
قصه فیلم: بمب‌گذاری یک مهندس الکترونیک روان‌پریش در ایستگاه راه‌اهن و حضور غیرمترقبه همسر سابق مهندس در ایستگاه را به تصویر می‌کشد. از اینجا جذابیت‌های تعلیقی و فراز و فرودهای پرکشش روانی برای پایان ماجرا خود را نشان می‌دهد و مخاطب را با خویش همراه می‌سازد. البته در صورتی که نگاه فیلمساز به آشفتگی روحی مهندس از سطح عاطفی علاقه به همسر سابق به محبت هم‌کیش و حتی هم‌نوع ارتقاء می‌یافت، کیفیت فیلم در سطح بالاتری ارزیابی می‌شد.
۶ـ بوعلی‌سینا؛ کارگردان: کیهان رهگذار، محصول: صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران، بازیگران: امین تارخ، اسماعیل محرابی، چنگیز وثوقی، مرحوم فیروز بهجت محمدی(بازیگر نقش درخشان «طغای» در سریال فاخر «سربداران» ساخته محمدعلی نجفی)، نسرین قاسم‌زاده.
داستان زندگی کوتاه و پرماجرای حکیم بزرگ ابوعلی‌سینا را روایت می‌کند. ساختار فیلم در فلاش‌بک‌های متعدد تقریباً تمامی زوایای گذشته بوعلی را به تصویر می‌کشد و از این لحاظ جذابیت فراوانی برای مخاطبین فراهم می‌آورد. تکنیک (فلاش‌بک) این ویژگی را دارد که ضرورت انسجام شکلی و ماهوی داستان را منتفی می‌سازد. لازم به یادآوری است انسجام شکلی و تاریخی محدودیت‌های فراوانی ایجاد می‌کند که ممکن است اصل روایت را تحت‌الشعاع قرار دهد.
۷ـ آشیانه مهر؛ کارگردان: جلال مقدم (وی دو فیلم قابل توجه بنام‌های (خانه خدا) و (خشت و آینه) را قبل از انقلاب عرضه نموده است). محصول: مجتمع فرهنگ و هنر اسلامی، بازیگران: مرحوم هادی اسلامی، پروانه معصومی، جهانگیر الماسی، پرویز شکری، مرحومه پروین سلیمانی.
داستان دو خانواده مصیبت‌دیده را روایت می‌کند که اولی در تصادف، دخترشان فوت شده و در دومی به علت بمباران رژیم بعثی عراق همه به شهادت رسیده‌اند به جز یک پسر نوجوان که نامش (جاسم) است و پدر که در مأموریت بوده است. خانواده اول تصمیم می‌گیرند نوجوان را به عنوان فرزندخوانده بپذیرند، اما در این راه مشکلات عاطفی فراوانی مادر خانواده را دچار تردید نموده است، سرانجام پس از کش و قوس‌های عاطفی، جاسم در جمع خانواده دوم پذیرفته می‌شود. نگاه جلال مقدم که از فیلمسازان پیش از انقلاب اسلامی است، بنا به سیاق آثار قبلی وی دغدغه‌مندی اجتماعی و فرهنگی است که ستودنی می‌باشد.
۸ـ بحران؛ کارگردان: علی‌اصغر شادروان. محصول: حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی. بازیگران: جعفر دهقان (بازیگر نقش هراکلیوس در سریال فاخر مردان آنجلس اثر پرارزش مرحوم فرج‌الله سلحشور)، محمد کاسبی، اکبر منصور فلاح، مسعود رحمانی، اعظم بهرامی، احمد اکبری یگانه، ابراهیم مسلمی.
قصه فیلم روایتگر سرنوشت چندتن از کارگزاران ارشد رژیم پهلوی است که در بحبوحه انقلاب و جنگ شهری در کاخی محاصره می‌شوند. داستان فیلم واکنش‌های این آدم‌های نام و نشان‌دار را به حصر و عدم امکان خروج به خوبی روایت می‌کند.
شادروان کارگردان خوب و سینماشناسی بود که متأسفانه فیلم‌های اندکی در کارنامه‌اش دیده می‌شود. او برخلاف سینماگران بی‌هدف نگاهی درست به سینما داشت. آثار او نشان می‌دهد که هیچ‌گاه سینما را تنها وسیله سرگرمی نمی‌دانست.
۹ـ پرستار شب؛ کارگردان: محمدعلی نجفی، محصول: بنیاد مستضعفان، بازیگران: علی بی‌غم، مهناز افضلی (همسر حسن پورشیرازی که این ایام نقش فرخ پارسا پدر «کیمیا» را در سریال «کیمیا» برعهده داشت)، شهلا ریاحی، رضا بنفشه‌خواه، حسین خانی‌بیگ.
ماجرای بستری شدن یکی از رزمندگان دفاع مقدس، و پرستاریِ یک دختر مسیحی از وی را روایت می‌کند. داستان از آنجا فراز و فرود می‌یابد که پرستار در چهره مجروح، تصاویر حضرت مسیح«ع» را می‌بیند و حس می‌کند که تکلیف مضاعفی برای حمایت از وی دارد.
محمدعلی نجفی معاون اسبق سینمایی وزارت ارشاد در دهه ۶۰ و کارگردان سریال فاخر «سربداران» است که فعالیت اندکی در سینما از خود به یادگار گذاشته است.
۱۰ـ ترن؛ کارگردان: مرحوم امیرقویدل. فیلمنامه: بهرام ری‌پور، امیر قویدل، حسن هدایت، جمال امید. بازیگران: خسرو شکیبایی، فرامرز قریبیان، عنایت بخشی، کنعان کیانی، کیومرث ملک‌مطیعی، توران قادری.
در بحبوحه اعتصابات و تظاهرات سنگین زمستان ۱۳۵۷ و ماه‌های نزدیک به پیروزی انقلاب اسلامی، قطار باری حامل سوخت توسط کارکنان متعهد و انقلابی شرکت نفت و با همکاری لکوموتیوران و برخی از کارمندان راه‌آهن از مسیر خود که منطقه نظامی بود خارج و به سوی نقطه‌ای که دچار کمبود سوخت است هدایت می‌شود. مأموران ساواک و حکومت نظامی اقدامات وسیعی برای خنثی‌سازی این انحراف و بازگشت قطار به مسیر از قبل تعیین‌شده انجام می‌دهند که موفق نمی‌شوند.
فیلم از لحاظ ساختار سینمایی بسیار جذاب و در عین حال هدفمند است. مرحوم امیرقویدل سینماگر مشهدی با این فیلم یادگار ارزشمندی در سال‌های اولیه انقلاب از خود برجای گذاشت. استقبال وسیع مردمی و فروش خوب آن نشان داد که جامعه در صورت ارائه فیلم خوب، سالن‌های سینما را تحریم نمی‌کند. این فیلم بارها از سیمای جمهوری اسلامی پخش شده و هیچ‌گاه برای تماشاگران ملال‌آور نبوده است.
۱۱ـ خارج از محدوده؛ کارگردان: رخشان بنی‌اعتماد. محصول: بنیاد مستضعفان. تهیه‌کننده: غلامرضا موسوی و شرکاء. فیلمبردار: علیرضا زرین‌دوست. بازیگران: مهدی هاشمی، پروانه معصومی، جمشید لایق، حسین محب‌اهری، مرحومه مهری مهرنیا، زهره امیری.
ماجرای سختی‌ها و گرفتاری‌های طبقه فرودست شهری و حاشیه‌نشینانی است که حاصل برنامه‌های اقتصادی لیبرال‌ها و طرفداران سرمایه‌داری منحط غربی هستند. نکته جالب توجه دگردیسی نگاه کارگردان فیلم از آن زمان تا دهه اخیر به جبهه مخالف است. بنی‌اعتماد در دهه اخیر با ساخت فیلم‌های سیاه و تلخ نشان داده که شیپور را از سرگشادش می‌نوازد و به جای اعتراض به مسببین آسیب‌های اجتماعی، به طرفداری از نگاه غربگرای آلوده به انواع رانت‌ها پرداخته است. نمایش قشر میانه و فقیر جامعه در اثر آسیب‌هایی همچون اعتیاد، فحشاء، بیماری و بی‌عدالتی خوب است به شرطی که عامل واقعی موجد آنها که نظام کاپیتالیسم وحشی غربی است، جابجا نشود و تنها به نمایش سیاهی‌ها و تلخی‌ها بدون اشاره به منشأ آنها بسنده نگردد و ظالمانه‌تر آنکه مخالفین این سیاست‌ها به عنوان مسببان اصلی معرفی شوند.
۱۲ـ جنگلبان؛ کارگردان: منوچهر حقّانی‌پرست. محصول: هدایت فیلم. بازیگران: مرحوم فیروز بهجت محمدی، هادی مرزبان، معصومه نیک‌نام، حسین شهاب، آزیتا لاچینی، مرحوم کیومرث ملک مطیعی.
داستان فیلم حول و حوش سوءاستفاده عده‌ای نابکار از آشفتگی‌های اداری اوایل انقلاب و قطع جنگل‌ها و تخریب محیط زیست روایت می‌شود. همیشه عده‌ای فرصت‌طلب در بزنگاه‌های مختلف تاریخی با هدف منفعت شخصی و یا حتی آسیب‌رسانی به نظام نوپا به رویه‌های غیرقانونی روی می‌آورند که طبعاً‌وظیفه مردم در این زمان‌ها، کمک به مأموران دولتی برای مقابله با این خلافکاران است.
۱۳ـ پرنده کوچک خوشبختی؛ کارگردان: پوران درخشنده. بازیگران: امین تارخ، جمیله شیخی، هما روستا، شهلا ریاحی، فتحعلی اویسی، مرجانه گلچین، یاسمن تسلیمی.
روایت رابطه عاطفی، عاشقانه و فداکارانه یک خانم معلم پرحوصله با دختران دانش‌آموز یک مدرسه ناشنوایان است که با فراز و فرودهای زیاد و کش و قوس‌های عاطفی جذاب همراه شده است. پوران درخشنده در غالب آثار خود، توجه به مسائل اجتماعی و تربیتی دختران و زنان را وجهه همت خود قرار داده که از این نظر کارنامه قابل قبولی دارد. فیلم‌هایی چون (هیس، دخترها فریاد نمی‌زنند) که چند سال قبل هم توسط وی ساخته شد در همین راستا ارزیابی می‌شود. نکته‌ای که لازم است سازندگان این قبیل فیلم‌ها مدنظر داشته باشند، این است که مرز میان نقد اجتماعی و طرح معضلات قشر زنان با بدآموزی‌های ناخواسته بسیار باریک است که اگر هوشمندی به خرج داده نشود، چه بسا به ضد هدف سازنده تبدیل خواهد شد، که البته درخشنده در این زمینه تا حدودی موفق بوده است.
(مأخذ: انتشارات سازمان سینمایی و فرهنگ سینمای ایران، تألیف: جمال امید)
سوتیتر:
۱٫
نکته جالب توجه دگردیسی نگاه کارگردان (رخشان بنی‌اعتماد) از آن زمان تا دهۀ اخیر به جبهه مخالف است. بنی‌اعتماد در دهه اخیر با ساخت فیلم‌های سیاه و تلخ نشان داده که شیپور را از سرگشادش می‌نوازد و به جای اعتراض به مسببین آسیب‌های اجتماعی، به طرفداری از نگاه غربگرای آلوده به انواع رانت‌ها پرداخته است
۲٫
نمایش قشر میانه و فقیر جامعه در اثر آسیب‌هایی همچون اعتیاد، فحشاء، بیماری و بی‌عدالتی خوب است به شرطی که عامل واقعی موجد آنها که نظام کاپیتالیسم وحشی غربی است، جابجا نشود و تنها به نمایش سیاهی‌ها و تلخی‌ها بدون اشاره به منشأ آنها بسنده نگردد و ظالمانه‌تر آنکه مخالفین این سیاست‌ها به عنوان مسببان اصلی معرفی شوند