موضوع این گفتار، منشور مدیریت علوی بر محور عهدنامه مالک اشتر است که جامع‌ترین سند مدیریتی ـ سیاسی اسلامی در جهان می‌باشد. در شماره پیشین بخش‌هایی از این منشور حکومتی را داریم و اینک به بخش دیگر ای منشور مبارک می‌نگریم.
«واشعر قلبک الرحمه للرعیه و المحبه لهم و اللطف بهم و لاتکونن علیهم سبعا ضاریا تغتنم اکلهم فانهم صنفان اما اخ لک فی الدین او نظیر لک فی الخلق…».
»ای مالک! قلب خویش را با مهر و محبت و لطف نسبت به رعیت سرشار گردان و برای آنان درنده‌ای خونخوار مباش که خوردن آنان را غنیمت شماری، زیرا آنان دو گروهند، یا برادر دینی توأند یا انسان‌هایی همانند تو که از آنها خطا و لغزش سر می‌زند و دستخوش انحراف می‌شوند و به عمد یا خطا دست‌شان به گناه آلوده می‌گردد. بنابراین از عفو و گذشت خویش آنان را بهره‌مند ساز، زیرا تو مافوق آنهایی و امام تو مافوق تو و خداوند مافوق امام تو است. او کار مردم را به تو سپرد و بدین وسیله تو را به آزمون نهاده است. با خدا اعلام جنگ مکن که از انتقام او نتوانی گریخت و از عفو و رحمت او بی‌نیاز نخواهی بود.»
در این فراز که بخشی از متن و بخشی از ترجمه آن را ملاحظه کردیم، امام چند نکته اخلاقی و مدیریتی را به حاکم اسلامی توصیه فرموده که به توضیحی از آن می‌نگریم:
۱ـ رابطه دولت و ملت باید براساس مهر و محبت باشد نه از نوع رابطه ظالم و مظلوم. قدرت و سطوت نباید دولت را از رابطه عاطفی و احساسی و انسانی یا مردم غافل سازد که در نتیجه پیوند عاطفی دولت و ملت گسسته شده و پایگاه مردمی دولت متزلزل گردد و خشم خداوند را در پی دارد، زیرا ظلم به ملت جنگ با خداست، جنگی بدفرجام!
اگر دولت پایگاه مردمی داشت، پایدار و استوار می‌ماند، در حالی که نداشتن پایگاه مردمی دولت را در فراز و فرود حوادث تنها رها کرده و زمینه زوال ملک و ملت را فراهم می‌آورد. انحطاط دولت‌ها و تمدن‌ها از آنجا آغاز شد که غرور قدرت و سطوت، زمامداران را فریفته و با مردم رفتار برده‌داران را می‌کرده‌اند. همان تعبیری که حضرت فرموده است: رابطه گرگ و گوسفند، یعنی حکومت جنگل که با حاکمیت عدل و داد همخوانی ندارد.
حکومت اسلامی به ملت متکی است. ملت نیز طبقاتی دارند. هر چند رابطه دولت با کلیه طبقات می‌بایست براساس عطوفت و عدل باشد، اما در این میان اقشار محروم و توده‌های مردم ویژگی خاص دارند و به حمایت بیشتر نیازمندند. اینها مردمی هستند که درآمد، تلاشگر و صادق، و با این همه، بدون اینکه از نظام طلبکاری کنند، پای اصول و اهداف نظام اسلامی ایستاده‌اند. اینها هستند که سرباز می‌دهند داوطلبانه به میدان خطر می‌آیند، شهید می‌دهند، بر سر دشمن فریاد می‌کشند، در راهپیمایی‌های ملی و ضداستکباری شرکت می‌کنند، در جمعه و جماعات و انتخابات خالصانه حضور دارند، بی‌نام و نشانند و اخلاص و صداقت از آنان ستودنی است،همچنانکه استقامت ملت و شهدای جنگی تحمیلی را دیدیم و هم اینک می‌بینیم. شهدای آتش‌نشان را در حادثه پلاسکو دیدیم که در میان آتش و خون جان باختند و قطعه قطعه شدند و شکوه بدرقه این شهیدان را با حضور میلیونی مردم قدرشناس مشاهده کردیم که هر بیننده را به تحسین و خضوع می‌کشاند.
این شور و احساس ستودنی را در کجای دنیا می‌توان دید جز در خیابان‌ها و شهر و روستای ایران اسلامی، اینها هستند که دل دشمن را خالی می‌کنند که فکر تجاوز در سر نپرورد. با این حال اینها درس است برای مسئولین امر که مردم را دست‌کم نگیرند، به درد و رنج این مردم بیشتر بیندیشند و خدمت به این مردم را وظیفه شرعی و ملی خود بدانند.
حقوق بشر در فرهنگ علوی
نکته دیگر، کلام امام علی«ع» این است که به مالک اشتر خاطرنشان می‌سازد عموم مردم و به عبارت دیگر ملت را بدون گرایش خاص، می‌بایست از رحمت و رأفت بهره‌مند سازد. در نظام اسلامی حتی غیرمسلمان، از هر مذهب و ملتی باشند از ظلم و ستم حکومت در امان‌اند، آنجا که می‌فرماید مردم دو صنف‌اند، یا مسلمانند و برادر دینی تو یا انسانی هستند همانند تو که از حقوق انسانی و رأفت اسلامی باید بهره‌مند باشند.
این سخن امام در باب حقوق بشر در روزگاری گفته شده که حاکمان در دو بخش جهان خواب آن را ندیده و نظام ظالم و مظلوم حکم می‌راند و در درون جامعه اسلامی نیز برخی حاکمان مستبد عدالت و انسانیت را به قربانگاه ذبح می‌کردند و اسلام را بد نام نمودند.
و هم‌اکنون که عربده‌های حقوق بشری غربی گوش جهان را پر کرده است و می‌بینیم که نظام ستم‌بار‌گی و برده‌داری و نژادپرستی لکه ننگی است بر تمدن کنونی و می‌بینیم که سیاه‌پوستان زیر چکمه سفیدپوستان در آمریکا به مسلخ کشیده می‌شوند و مردم مظلوم فلسطین بیش از شصت سال است که زیر شکنجه صهیونیست‌های غاصب خرد می‌شوند و صدای حقوق بشر از جایی به گوش نمی‌رسد و همین قدرت‌های سلطه‌گر سیل تسلیحات و حمایت خود را از آدمکشان و تروریست‌ها روانه کرده‌اند.
در عصر امام علی«ع» هنگامی که لشکر معاویه به شهر انبار عراق هجوم آورده و زیور از زنان مسلمان و غیرمسلمان ربودند و امام عدالت و تقوا خبر آن را شنید، خطبه شورانگیزی را ایراد فرموده و جنایت سپاه اموی را محکوم می‌کند و می‌فرماید: «اگر مرد مسلمان از این غصه بمیرد ملامتی بر او نیست» و اینک می‌بینیم که مزدوران صهیونیسم و امپریالیسم و ارتجاع سعودی و عربی و دین‌فروشان حرمین، در کنار کعبه و مدینه منوره به کشتار مسلمین و آتش زدن آنها و اسارت بردن نوامیس مردم مسلمان فتوا می‌دهند و جریان سلفی تکفیری را سامان می‌دهند و از هیچ کجای جهان فریادی به نام حقوق بشر به گوش نمی‌رسد.
در این اوضاع و احوال، طرح حقوق بشر اسلامی با تکیه بر فرهنگ مبارک علوی رسالت دانشمندان و نخبگان است که به جهانیان بفهمانند حقوق بشر را در کجا باید جست‌وجو کرد. این است که امام راحل بنیانگذار جمهوری اسلامی فرمود: «جهان تشنه اسلام ناب محمدی«ص» است» و ما ببینیم به این تشنگی چه پاسخی دادیم؟
آفات قدرت
نکته دیگر این بخش از نامه امام علی«ع» اینکه حکومت و زمامداری به هر عنوان و با هر صبغه‌ای، امانت الهی است و برای احدی ماندگار نمی‌ماند. بالاتر از هر قدرتمندی، قدرت قاهره الهی است و حکومت ما در برابر خداوند قهار باید پاسخگو باشد. اگر زیردستان نتوانند از زبردستان مؤاخذه کنند، دلیل بر آن نیست که قدرتمندان هر چه می‌خواهند بکنند، زیرا انتقام واقعی از آن خدا است و اگر قدرتمندان به این باور برسند، در جامعه انسانی، زورمندی و استبداد جایگاهی نخواهد داشت.
همه تجاوزکاری‌ها، تعدیات، غرورها و سرمستی‌ها از مطلق‌گری انسان است که فکر می‌کند او محور است و نه چیز دیگر، و این در حالی است که می‌بیند هیچ قدرتی در این جهان پایدار نیست و ریاست برای کسی باقی نمانده و نمی‌ماند و همگان باید راه زوال و نیستی را طی کنند. اما درک این واقعیت و تمکین عملی از این حقیقت ویژه کسانی است که دل به نور ایمان روشن ساخته و از تیرگی غرور و غفلت رهیده‌اند و این را در عمل باید آزمود نه ادعا.
همانگونه که حکومت امانت است، بندگان خدا امانت‌اند، اموال و امکانات عمومی و بودجه و اعتبارات امانت است و کارگزاران باید به این امانت‌ها خیانت نکنند و مجال خیانت ندهند و با وسواس و دغدغه به اموال عمومی و حقوق ملت بنگرند. دولت‌ها نباید فکر کنند مالک اموال عمومی‌اند و می‌توانند با لجام‌گسیختگی در اموال ملت عمل کنند.
یکی از مواردی که امیرالمؤمنین«ع» در توصیه‌ها و نامه‌های خود به مأموران حکومت و کارگزاران ایالات و ولایات خاطرنشان ساخته‌اند، امانت‌داری در بیت‌المال و حقوق عامه مسلمین است. در یکی از این نامه‌ها چنین آمده است: «برای تو در این اموال و صدقات سهم مشخص و حق معین است و شریکانی از مستمندان و بینوایان هستند و ما حق تو را می‌دهیم تو نیز باید حق آنان را بدهی و اگر چنین نکنی، فردای قیامت بیشترین دشمنان را خواهی داشت و بدا به حال کسی که خصم و شاکی او در پیشگاه خداوند، فقرا و مساکین و سائلان و محرومان و قرض‌داران و در راه‌ماندگان باشند و کسی که به امانت بی‌توجهی کند و دست به خیانت آلاید و دین خود و جان خویش را از آن منزه نسازد، خود را به ذلت و حقارت در دنیا و آخرت افکنده و در آخرت به ذلت و خواری بیشتری گرفتار ساخته است. بزرگترین خیانت، خیانت به امت و رسواترین تقلب و نیرنگ، غش و دغل با امامان است» (نهج‌البلاغه، ۲۶) «و ان اعظم الخیانه خیانه الامه و افضع الغش غش الائمه» براساس این بیان، خسارت خیانت به حقوق ملت، تنها به مسائل مادی و اقتصادی محدود نمی‌شود، بلکه به حیثیت دین و شأن ولی مسلمین نیز لطمه می‌زند. خیانت به بیت‌المال و حیف و میل بودجه کشور اعتبار نظام را مخدوش می‌سازد، زیرا عملکرد عمال حکومت به حساب حکومت نوشته می‌شود، به ویژه آنکه نظام اسلامی مطرح باشد که خیانت به حقوق ملت از سوی عوامل حکومت نظام اسلامی را خدشه‌دار می‌کند. بسیاری از مردم نمی‌توانند عملکرد و عوامل حکومت را از اصل حکومت تفکیک کنند و بسیاری از دست‌اندرکاران تبلیغ علیه نظام اسلامی با تبلیغات مسموم، اصل نظام را هدف قرار می‌دهند تا عقائد جوانان و ساده‌دلان را تخریب کنند و مثلاً چنین القا می‌کنند اگر نظام اسلامی این است و سردمداران به اصول نظام اینگونه بی‌تفاوت‌اند پس اسلام راستین را از کجا بشناسیم؟!
اینجاست که عقائد ساده‌دلان با عملکرد بد افراد غیرمتعهد، در درون نظام آسیب می‌بیند به ویژه آنکه رسانه‌های بیگانه هم جنگ روانی گسترده‌ای را سامان داده و اصل نظام و عدل اسلامی را بمباران تبلیغاتی می‌کنند که نمونه آن را در حقوق‌های نجومی دیدیم و متأسفانه آنانکه پست‌های کلیدی را در دست دارند از این ماجرا غافل‌اند و سر در لاک خود فرو برده و این و آن را متهم می‌کنند بدون اینکه به حل مشکل بیندیشند و خائن به بیت‌المال را تسلیم عدالت کنند و خائنان را به دست مجازات بسپارند تا همه بدانند عدالت اسلامی با کسی تعارف ندارد.
همانگونه که امام حق و عدل، امیرمؤمنان آموخت و با برخورد قاطع دست طمع‌کاران را از بیت‌المال مسلمین قطع کرد تا سیره علوی اسوه باشد برای آنکه پس از سالیان پا به عرصه حکومت می‌نهد و دعوی سیاست علوی را دارند، اما در عمل به گونه دیگر عمل می‌کنند.
سوتیترها
۱٫
در نظام اسلامی حتی غیرمسلمان، از هر مذهب و ملتی باشند از ظلم و ستم حکومت در امان‌اند، آنجا که امیرالمومنین می‌فرماید: مردم دو صنف‌اند، یا مسلمانند و برادر دینی تو یا انسانی هستند همانند تو که از حقوق انسانی و رأفت اسلامی باید بهره‌مند باشند.
۲٫
خیانت به بیت‌المال و حیف و میل بودجه کشور اعتبار نظام را مخدوش می‌سازد، زیرا عملکرد عمال حکومت به حساب حکومت نوشته می‌شود، به ویژه آنکه نظام اسلامی مطرح باشد که خیانت به حقوق ملت از سوی عوامل حکومت نظام اسلامی را خدشه‌دار می‌کند