مقدمه
در طول یک و نیم قرن به علّت ضعف حاکمان وقت و استفاده نکردن از توان و قدرت مردم، نیروی نظامی ایران در تمام جنگهایی که دشمنان بر ایران تحمیل کردند، شکست خوردند و در برخی موارد مجبور به عقبنشینی و واگذاری بخشی از خاک کشور عزیزمان به بیگانگان شدند. از زمان فتحعلی شاه قاجار، ایران در اغلب جنگها با شکست مواجه شد و یا نتوانست به پیروزی قابل توجّهی دست پیدا کند.
ایران در دو جنگ بزرگ با همسایه شمالی خود (روسیه تزاری) شکست خورد. روسها با عبور از آسیای مرکزی و قفقاز نیروهای پراکنده ایران را بهآسانی شکست دادند و عهدنامههای گلستان در سال ۱۱۹۲ (۱۸۱۳میلادی) و ترکمنچای ۱۲۰۹ (۱۸۲۸ میلادی) را بر فتحعلی شاه تحمیل کردند، بریتانیا نیز در همین دوره با استفاده از ضعف ایران بخشهایی از جنوب کشور را از حاکمیت ایران جدا ساخت. ایران نیز پس از این جنگها ناچار شد امتیازات اقتصادی زیادی به روسیه و بریتانیا واگذار کند که این امتیازات نفوذ این دو کشور استعمارگر را بیشتر و ایران را ضعیفتر کرد. شکست ایران در دوره اول جنگهای ایران و روسیه، بزرگترین شکست ایران در تاریخ معاصر است و شکستهای بعدی نیز تا حدودی متأثر از این شکست بود .
در جنگ جهانی اوّل نیز یک بار دیگر ارتش ایران در مقابله با دشمنان نتوانست از خاک کشور دفاع کند و بخشهایی از خاک ایران توسط روسیه، انگلیس و عثمانی اشغال شدند. در جنگ جهانی دوم نیز ارتش به ظاهر قدرتمند رضا شاه که برای تشکیل آن هزینه زیادی شده بود، در مدت کوتاهی شکست خورد و بخشهایی از شمال و جنوب کشور به اشغال ارتش روسیه و انگلیس درآمد و پس از سه روز ارتش ایران رسماً تسلیم شد.
پس از پیروزی انقلاب اسلامی، در حالی که نظام نوپای جمهوری ایران به دلیل از همپاشیدگی ارتش و عدم هماهنگی بین ارتش و سپاه و نیروهای انقلابی فاقد ساختار و آموزش، آمادگی دفاع از کشور را نداشت، رژیم بعث عراق با تحریک و تشویق غرب در ۳۱ شهریور ۱۳۵۹ به ایران حمله کرد. در این جنگ نابرابر، قدرتهای بزرگ و بسیاری از کشورهای منطقه، بهطور همه جانبه از رژیم بعثی عراق پشتیبانی کردند و کمکهای مالی، تسلیحاتی و اطلاعاتی زیادی را در اختیار رژیم عراق گذاشتند و حتّی از نفوذ خود در سازمانهای بینالمللی نیز برای حمایت از این کشور استفاده کردند.
علاوه بر این، بنیصدر، رئیس جمهوری که فرماندهی کل قوا را نیز در اختیار داشت، با مخالفتهای خود مانع از فعالیت نیروهای مسلح و جلوگیری از هجوم دشمن برای اشغال بخشهای مرزی مانند خرمشهر میشد.
به این ترتیب در سوم خرداد ۱۳۶۱حماسه شگفت و ژرف خرمشهر و بزرگترین پیروزی نظامی کشورمان در طول یک و نیم قرن گذشته که باعث شگفتی و حیرت جهانیان شد، خلق شد. بیشک در این حماسه شگرف، مسائل و عوامل مختلفی نقش داشتند که در این نوشتار مختصر به مهمترین آنها میپردازیم:
روز ملی «مقاومت، ایثار و پیروزی»
روز سوم خرداد ماه، سالگرد حماسه آزادی و فتح خرمشهر پس از بیش از یک سال و نیم اشغال آن به دست دشمن بعثی عراق است. فتح خرمشهر موجب برانگیختگی احساسات و عواطف پاک ملت ایران شد و همدلی و وحدت را میان اقشار ملت پدید آورد. حماسه شگرف آزادسازی خرمشهر، پیروزی سروقامتانی بود که با نهایت ایثار، اوج مظلومیت و پاکبازی و توکّل محض، این حماسه عظیم را رقم زدند. خرمشهر برای ملت ایران تنها یک شهر نیست، بلکه تاریخ گویای پایداری، ایثار و جاودانگی انقلاب است.
آزادی خرمشهر در عملیات بیتالمقدس و پس از ۵۷۵ روز اسارت باعث شد که تمام حامیان صدام از آن همه رشادت و شهادت ایرانیان جان بر کف، انگشت حیرت به دندان بگیرند و در مقابل عظمت آنان سر تسلیم فرود آورند.
در سوم خرداد ۶۱ خرمشهر بار دیگر نام خونین شهر را به کناری نهاد و با رجای واثق و اطمینان قلبی ایمان آورد که رزمآوران سرافراز جمهوری اسلامی ایران همان¬گونه که با رشادت و تلاش خستگیناپذیر خویش، خرمشهر را از چنگال ددمنشان متجاوز خارج ساختند، سایر مناطق تحت اشغال را هم آزاد خواهند کرد. بیهوده نبود که روز پیروزی و فتح خرمشهر را روز ملی «مقاومت، ایثار و پیروزی»(۱) نام نهادند. شوق و شور ناشی از این فتح بزرگ نظامی، تمام کشور را فراگرفت و امام خمینی«ره» این حماسه بزرگ را «فتح الفتوح» نامیدند.
رمز پیروزی رزمندگان در فتح خرمشهر
۱ـ ایمان و خودباوری
واژه «ایمان»، از واژه «اَمِنَ»، بهمعنای آرامش خاطر و زوال دلهره گرفته شده و در اصطلاح بر گرویدن به «شریعت مقدّس اسلام» و «گرایش نفس به حق و تصدیق آن(۲) اطلاق شده است، به این بیان که انسان به آنچه از سوى خدا نازل شده و حقّ است اعتقاد راسخ پیدا کند و آن را از دل و جان باور داشته باشد و از آن پیروى کند.
ایمان، سرآمد باورهای دینی و ریشه همه معنویات است. ایمان اساسیترین گام در راه اخلاق و معیار تمام ارزشهای انسانی و حلقه ارتباط با خداست. ایمان سرچشمه توانایی، قدرت، پایمردی، دلیری، توکّل و اعتماد به نفس و بزرگترین عامل پیروزی بر مشکلات محسوب است.(۳) از آنجا که انگیزه دفاعی در پرتو اعتقاد و عشق صادقانه به خدای متعال بارور میشود، جوهر مقاومت و حماسه نیز با تجلّی قدرت در اراده و قلب انسان مجاهد تکوّن مییابد. باید پذیرفت که هویت دفاعی در فرهنگ جامعه تنها در مدار خداباوری و ایمان و توکل به خدا تحقق پیدا میکند.
بیشکّ وجود ایمان در دل رزمندگان اسلام سبب سرافرازى و پیروزى آنان خواهد شد؛ چنانکه عدم آن، سیهروزى و خوارى را در پى خواهد داشت. قرآن کریم چنین رهنمود مىدهد: «بگو آیا جز یکى از دو نیکى (شهادت یا پیروزى) را براى ما انتظار مىکشید؟ ما انتظار داریم که خداوند شما را به عذابى از سوى خود یا با دست ما گرفتار سازد، پس در انتظار بمانید. ما نیز با شما منتظر مىمانیم. چنین طرز فکرى، منطق همه مؤمنان رزمندهای است که در راه خدا با دشمنان او نبرد مىکنند.»(۴) امام خمینى«ره» در این باره مىفرماید: «اگر ما آنها را بکشیم، ما وارد بهشت مىشویم. اگر آنها ما را بکشند، باز هم ما وارد بهشت میشویم. این منطق اهل ایمان است. آن که ایمان به خداى تبارک و تعالى دارد، آن که به قرآن ایمان دارد، منطقش این است که ما ضرر نمى¬کنیم. هیچ طرفِ قضیه ضرر نیست، اگر چنانچه کشته شویم، لباسمان را عوض کردهایم و لباس بهتری پوشیدهایم و چنانچه بکشیم، یک غیر انسانى را از دنیا بیرون کردهایم…».(۵)
امام«ره»، پیروزى بر رژیم ستمشاهى را مرهون ایمان مردم دانسته مىفرماید: «شما رمز پیروزیتان را دیدید و دیدید که بر همه قدرتهایى که پشتوانه این قدرت شیطانى (رژیم شاه) بودند، پیروز شدید و دیدید که رمزش این بود که ایمان داشتید و «اللهاکبر» همراه شما بود.»(۶)
امام چنین سنّّتى را در گذر تاریخ جارى مىداند و اظهار امیدوارى مىکند که ملّت سلحشور ایران با ایمان خویش بر قدرتهاى شیطانى فایق آید: «مـن امید این را دارم که همان طورى که در صدر اسلام، ارتش اسلام با ایمان خود و با اعتقاد به مبدأ و معاد بر امپراتوریهاى بزرگى که تقریباً بر همه دنیاى آن وقت سلطه داشتند و همه قدرتها در دست آنها بود، غلبه کرد، شما هم در عین حال که مقابل سلطههاى بزرگ و قدرتهاى بزرگ با حساب دنیایى ناچیز هستید، با حساب معنویت به همه مقدّم بشوید انشاءالله و همه قدرتها را منع کنید از دخالت در کشورتان.»(۷)
مجاهدان صدر اسلام به این خصلت و ویژگی الهی (ایمان و خودباروری) مسلّح بودند و همین ایمان و اعتقاد راسخ بـود کـه آنـان را در نبردهای گوناگون پیروز میساخت و هیچ عامل دیگری را نمیتوان جایگزین آن کرد. مجاهدان مسلمان با تکیه بر ایمان آگاهانه در بسیاری از غزوات و سریّهها، با آن که هم به لحاظ نیرو و هم به لحاظ تجهیزات در تنگنا بودند، باز بر سپاه کفر پیروز میشدند. امام خمینی«ره» سرّ پیروزی مجاهدان صدر اسلام را ایمان به خدا میداند.(۸)
۲ـ استقامت و پایداری
واژه «استقامت» از ماده (ق و م) گرفته شده و معنایش طلب قیام از هر چیز است. به تعبیر دیگر استدعاى ظاهر شدن تمامى آثار و منافع از هر چیز است. از اینرو معناى استقامت طریق این است که راه، متّصف به صفتی باشد که غرض از راه همان وصف است و آن کوتاهترین خطّ میان ما و هدف ماست که ما را دچار تردید نسازد و به بیراهه نیندازد. همچنین استقامت آدمى در یک کار این است که از نفس خود بخواهد که در باره آن امر قیام و آن را اصلاح کند، بهطورى که دیگر فساد و نقص به آن راه نیابد و به حد کمال و تمامیت خود برسد.(۹)
یکی از انواع استقامت که در دین مبین اسلام به آن سفارش شده است، مقاومت و پایمردى در صحنه جنگ و جهاد است. در هنگامه جنگ و بروز ناملایمات، بیش از دو راه براى انسان نمىماند، یـا شکیبایی، استقامت و دفاع که اخلاق پیامبران و مؤمنان است و یا سستى و جزع و فزع و تسلیم شدن در برابر دشمن. اسلام مسلمانان و مؤمنان را به وجه اوّل تشویق مىکند.
قرآن کریم مىفرماید: «اى اهل ایمان! هرگاه با تهاجم و تعرّض کافران در میدان جنگ روبهرو شدید، مبادا از بیم آنان پشت کنید و از جنگ بگریزید.»(۱۰) همچنین مىفرماید: «اى کسانى که ایمان آوردهاید، هرگاه با فوجى از دشمن مقابل شدید، پایدارى کنید و خدا را پیوسته یادآرید. باشد که پیروز و فاتح گردید.»(۱۱)
خداوند در قرآن کریم استقامت و پایداری در جنگ را از نیکیها و افراد ثابت قدم و با استقامت در میدان کارزار را از نیکوکاران دانسته است.(۱۲)
امام علی«ع» خطاب به فرزندش محمدبن حنفیه در جنگ جمل، درباره صبر و پایداری در جنگ و فرار نکردن از میدان جنگ، چنین میفرماید: «اگر کوهها از جا کنده شوند، تو استوار باش، دندانها را بر هم بفشار، کاسه سرت را به خدا عاریت بده، پای خود را چون میخ در زمین بکوب، به صفوف پایانی لشکر بنگر، از فراوانی دشمن چشم بپوش و بدان که پیروزی از سوی خدای سبحان است.»(۱۳)جنگهایی که پیامبر اسلام«ص» به همراه اصحاب با ایمانش با مشرکان مکّه و یا دیگر مخالفان سرسخت اسلام انجام داد، نمونه بارزی از استقامت و پایداری را به نمایش میگذارد. در جنگ احد نیز که دشمن ناگهان دست به حمله زد و از شکاف گردنه بر مسلمانان هجوم آورد، مسلمانان به کوههای اطراف گریختند و تنها امام علی«ع» و تنی چند از یاران پیامبر بودند که به مقابله با دشمن ادامه دادند. قرآن از این جوانمردان با ایمان و این مجاهدان شکستناپذیر تجلیل میکند و کسانی را که به میدان نبرد پشت کردند و پیامبر«ص» را تنها گذاشتند، مورد سرزنش و نکوهش قرار میدهد:
«گمان کردهاید که اینگونه میتوانید به بهشت درآیید؟ خداوند هنوز مجاهدان راستین و صابران پولادین شما را بازنشناخته است. مگر شما نبودید که پیش از آن که مرگ به دیدارتان بیاید، آرزوی مرگ میکردید؟ حال که مرگ به دیدارتان آمده است، چرا چشمانتان این چنین آن را مینگرد؟»(۱۴)
در این جنگ امام علی«ع» ثابت قدم ماند و از پیامبر«ص» و رسالت الهی او دفاع کرد و از هر طرف که دشمنان به او حمله کردند در مقابل حملات آنها جان خود را سپر رسول خدا«ص» قرار داد. استقامت و پایداری امام در این جنگ بهحدّی بود که در روایت است که در آن روز بیش از ۶۰ زخم و جراحت از شمشیر و نیزه و تیر بر بدن علی«ع» وارد شد، امّا حضرت همچنان مقاومت کرد و از هر سو که دشمن حمله کرد، آن را دفع کرد.(۱۵) در همین جنگ بود که جبرئیل امین سند افتخار «لا سَیفَ إلاّ ذوالفَقار، لا فَتی إلاّ علی» را در بین جمع ارائه و با آواز بلندی که برای همگان قابل شنیدن بود، قرائت کرد.(۱۶)
یکی از عوامل مهم پیروزی رزمندگان اسلام، صبر و استقامت آنان و اعتقاد به این اصل مسلم بود که در هر حال پیروزی از آن آنان است و همین عامل سبب گردید که با وجود تنگناهای شدید و گمبود تجهیزات و ادوات جنگی، ارتشی را که تا بن دندان از سوی قدرتها و دشمنان نظام جمهوری اسلامی مسلّح شده بود، به زانو درآورد.
۳ـ ایثار و فداکاری
«ایثار» به معنای «برگزیدن، دیگران را بر خویش مقدّم داشتن»(۱۷) «برگزیدن»(۱۸) و «برتری دادن»(۱۹) است.
در اصطلاح عبارت است از: «بخشش به کسی در مورد چیزی که خود فرد به آن نیاز دارد.»(۲۰) ایثار از پرشکوهترین مظاهر جمال و جلال انسانیت است و تنها انسانهای بزرگ به این قله شامخ صعود میکنند.
ایثار گونههای مختلفی دارد. گاه با فدا کردن جان صورت میگیرد که منتهای درجه ایثاراست، گاه با دادن مال و زمانی هم با هزینه کردن اعتبار. البته برخی اوقات هم میتواند ترکیبی از اینها باشد که فرد بهطور ارادی و به خاطر یک هدف و آرمان مقدس و والا تصمیم میگیرد از داشتههای خود بگذرد و دغدغهها و دلنگرانیها و منافع غیر را بر خود ترجیح دهد. بنابراین ایثار شامل گذشتن از جان، مال، مقام، شخصیت و مانند آن در راه خداست، اگرچه بیشتر در مقدم داشتن دیگران در امور مالی یا مقدم داشتن خواسته دیگران به کار برده میشود.
قرآن کریم درباره ایثار جانی امام علی«ع» میفرماید:
«بعضی از مردم (با ایمان و فداکار همچون علی«ع» در «لیله المبیت» به هنگام خفتن در جایگاه پیامبر«ص») جان خود را به خاطر خشنودی خدا میفروشند و خداوند نسبت به بندگان مهربان است.»(۲۱)
البته، فداکاری و ایثار علی«ع» در خفتن به جای پیامبر«ص» برای حفظ جان ایشان، تنها برای خشنودی الهی انجام گرفت و خداوند از این عمل آن حضرت که به قصد رضایت او انجام شد، خشنود و راضی گردید و آن را در این آیه گزارش کرد. در حقیقت همراه بودن ایثار جان با اخلاص، سبب جلب رأفت الهی و رضایت الهی شد و خداوند ایشان را به عنوان یک ایثارگر مطلوب معرفی کرد. قرآن کریم ایثارگران را که از همه چیز دنیا گذشته، جان بر کف به میدان نبرد میشتابند،(۲۲) میستاید و کارشان را معامله الهی میداند.(۲۳)
به هر حال، «ایثار» روح سلحشوری و فداکاری و از خودگذشتگی خالصانه برای اعتلای کلمه حق و آیین توحیدی است. بنابراین عمل ایثارگر ترجیح خواست دیگری، ترجیح رضای خدا، گذشتن از خواست خود برای اعتلای کلمه حق و دفاع از حق، حتّی در صورت خطر و ضرر است.
آری، رزمندگان اسلام در هشت سال دفاع مقدس در صحنههاى مختلف ایثار، کرامت انسانى و گوهرهاى نفسانى خود را بروز دادند و به پاسدارى و سربازى خویش ارزش واقعى بخشیدند و زبان حالشان در مقابل اسلام و مسلمانان چنین بود. بقول سعدی:
تو از سر من و جان من عزیزترى
بخیلم ار نکنم سر فدا و جان ایثار
۴ـ روحیه رزمی قوی
رزمندگان اسلام در فتح خرمشهر با روحیه رزمی قوی سرشار از ایمان و قلبی مملو از عشق به خدا، به حماسهای بزرگ دست زدند و تاریخ بشری را به برگهای زرینی مزین ساختند. رزمندگان اسلام در این فتحالفتوح(فتح خرمشهر) نشان دادند که چگونه میتوان در مقابل سلاحهای پیچیده و مدرن به مقابله پرداخت و برتری ایمان و اعتقاد به قرآن و اسلام را نمایان ساخت.
«روحیه» در لغت به معناى «مجموعه کیفیات نفسانی و حالات روانى در فرد یا افراد»(۲۴) است. «روحیه قوى یعنی هر فردى در انجام وظیفه تا سر حدّ امکان تلاش کند..»(۲۵) به عبارت دیگر روحیه عبارت است از اراده، معنویت، اعتقاد و تصمیم.(۲۶) براى کسى که کمترین اطّلاعى از مسائل نظامى داشته باشد، روشن است که «روحیه» در نیروهاى رزمى نقشى کلیدى دارد و شدّّت و ضعف آن در پیروزى یا شکست تأثیر مستقیم مىگذارد، تا جایى که «کارشناسان نظامى ۷۵ درصد پیروزى را در گرو روحیه عالى نظامیان و رزمندگان مىدانند و تنها ۲۵ درصد دیگر را به عواملى چون؛ تسلیحات، سازماندهى، آمـوزش، ارتباطات و… نسبت میدهند.»(۲۷)
۵ـ امدادهای غیبی
امدادهای غیبی خداوند تأثیر شگرفی در زندگی انسانها دارد. در قرآن کریم و روایات معصومین«ع» بر این موضوع تأکید شده است، به گونهای که دیگر نمیتوان گفت امدادهای غیبی در زندگی انسانها استثنا هستند و تنها در موارد نادری نمایان میشوند، بلکه یکی از سنتهای الهی هستند که مؤمن میتواند در سختیهای زندگی به آن دل ببندد و امید نجات داشته باشد.
امدادهای غیبی برای مسلمانان فراوانند. نمونهای از آن یاری و امداد غیبی خداوند متعال در جنگ بدر بود که فرشتگان زیادی به کمک سپاه اسلام آمدند و در نتیجه آنها به یاری خدا بر دشمن پیروز شدند. در زندگی انسانهای مؤمن، تلاشگر، مجاهد در راه خدا، پرهیزگار و… همواره امدادهای غیبی و یاری خداوند متعال وجود دارد.(۲۸) کمکها و امدادهای غیبی خداوند گاهی به صورت فراهم شدن شرایط موفقیت است و زمانی به صورت الهامها، هدایتها، روشنیها و روشنبینیهاست و البته این الطاف و امدادهای غیبی، گزاف و رایگان نیستند؛ بلکه بستگی به شرایطی دارند. قرآن کریم میفرماید: «اگر خدا را یاری کنید، خداوند شما را یاری میکند و ثابت قدمتان میدارد.»(۲۹)
بدون تردید فتح خرمشهر یک مسئله عادی نبود؛ بلکه امداد غیبی بود که به دست توانای رزمندگان اسلام رقم خورد. دشمنان نظام و انقلاب با تکیه بر محاسبات غلط مادی و غفلت از قدرت الهی، خرمشهر را تسخیرناپذیر و فتح آن را ناممکن میدانستند؛ ازاینرو، وقتی خبر فتح خرمشهر در رسانهها و مطبوعات پخش شد؛ دشمنان اسلام را حیرتزده ساخت. امام خمینی«ره» درباره توجه خاص حضرت حق در فتح خونینشهر و ارتباط این مسئله با امدادهای غیبی چنین فرمودند: «فتح خرمشهر یک مسئله عادی نبود. این که پانزده الی بیست هزار نفر به صف برای اسارت بیایند و تسلیم شوند، مسئله عادی نیست، بلکه مافوق طبیعت است.»
فلسفه کلام امام را باید در این نکته جستجو کرد که با محاسبات عادی و متداول فرمولهای جنگی، این پیروزی میسر نبود. تنها نیروی معنوی و اعتقادی رزمندگان اسلام و عنایات خداوند متعال بود که این رزمندگان خداجوی متعهد و همدل را برای خلق این حماسه یاری کرد.
۶ـ فرماندهی مقتدر امام خمینی«ره»
پیروزی رزمندگان در جریان فتح خرمشهر حاصل رهبری هوشمندانه و مقتدرانه امام خمینی«ره» بود. عملیات آزادسازی خرمشهر و مراحل مختلف آن با سپری شدن زمانی طولانی همراه بود که در طول جنگ بیسابقه است. رزمندگان اسلام به مدت ۲۶ روز با دشمن بعثی نبرد نزدیک و تن به تن داشتند و فقط با دم مسیحایی امام«ره» که در کالبد آنان دمیده شده بود، مقاومت جانانه¬ای کردند و با انهدام نیروهای دشمن آزادسازی خرمشهر محقق شد.
بنابراین عمدهترین عامل پیروزی در عملیات بیتالمقدس که به فتح خرمشهر انجامید، فرماندهی واحد و مقتدرانه امام خمینی«ره» بود. شرکت گسترده نیروهای ارتش، سپاه و بسیج مردمی و لزوم فرماندهی مشترک آنان در تاریخ جنگ سبب گردید که چندگانگی ظاهری، باعث اختلال در امر فرماندهی آنها نشود و همه در سایه تنها فرماندهی مقتدر امام به این پیروزی شگرف دست یابند. البته پشتیبانی جانی و مالی مردمی برای شرکت در عملیات، روح ایمان و از خودگذشتگی و مددهای الهی و… را هرگز نمیتوان در این پیروزی بزرگ نادیده گرفت.
در خاتمه از برخی از شهدای حماسهآفرین این فتح بزرگ یاد میکنیم: صیاد شیرازی، حسین خرازی، حاج محمدابراهیم همت، مهندس حاج محمود شهبازی، محمد جهان آراء، حسن باقری (غلامحسین افشردی)، احمد بابایی، بهمن نجفی، علی اصغر بشکیده، حبیبالله مظاهری، احمد متوسلیان، بهروز مرادی، سید عبدالرضا موسوی، سلطانعلی احمدنژاد بابلی کریمی و…
پینوشتها
۱ـ سوم خرداد در ایران به مناسبت آزادسازی خرمشهر از سوی شورای عالی انقلاب فرهنگی روز ملی «مقاومت، ایثار و پیروزی» نامیده شد.
۲ـ راغب اصفهانی، حسین، المفردات فی غریب القرآن، دفتر نشر الکتاب، چاپ اوّل، ۱۴۰۴ هـ.ق، ذیل واژه «اَمِنَ».
۳ـ آل عمران، آیه ۱۳۹٫
۴ـ توبه، آیه ۵۱٫
۵ـ بلاغ، سخنان موضوعی امام خمینی«ره»، تهیه و تنظیم بخش اطلاعات و تحقیقات اجتماعی سازمان تبلیغات اسلامی، تهران، انتشارات امیرکبیر، چاپ اوّل، ۱۳۶۶هـ.ش، ج۲، ص۱۵۷٫
۶ـ همان.
۷ـ همان، ص۱۵۹٫
۸ـ سخنرانی امام خمینی«ره»، مورخه ۲۵/۲/۱۳۵۹٫
۹ـ ر.ک: موسوی، سیدمحمدباقر؛ ترجمه تفسیر المیزان، دفتر انتشارات اسلامی، قم، چاپ پنجم،۱۳۷۴هـ.ش، ج۱۱، ص۶۲٫
۱۰ـ انفال، ۱۵٫
۱۱ـ انفال، ۴۵٫
۱۲ـ بقره، ۱۷۷٫
۱۳ـ دشتی مازندرانی، محمّد، ترجمه نهج البلاغه، ص۳۶، خطبه۱۱، قم، مؤسسه تحقیقاتی امیرالمؤمنین«ع»، نشر دفتر تبلیغات اسلامی حعلیمه قم، ۱۳۸۴هـ.ش.
۱۴ـ آل عمران، ۱۴۳-۱۴۴٫
۱۵ـ رسولی محلاتی، سید هاشم، زندگانی امیرالمؤمنین«ع»، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ چهارم، ۱۳۷۴هـ.ش، ص۱۰۲.
۱۶ـ شیخ مفید، محمد بن محمد بن النعمان، الارشاد فی معرفه حجج الله علی العباد، تهران، انتشارات علمیه اسلامیه، بی¬تا، ج۱، ص ۷۳.
۱۷ـ مرکز فرهنگ و معارف قرآن، دایرهالمعارف قرآن کریم، قم، بوستان کتاب، چاپ اول، ۱۳۸۲هـ.ش، ج۵، ص۱۶۷٫
۱۸ـ دهخدا، علیاکبر، لغتنامه دهخدا، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، چاپ دوم،۱۳۷۷هـ.ش، ج۳، ص۳۶۸۲٫
۱۹ـ ابن منظور، محمد بن مکرم، بیروت، دارالاحیاء التراث العربی، چاپ سوم، ۱۳۸۸ هـ.ق، ج۱، ص۷۱٫
۲۰ـ نراقی، ملامهدی، جامع السعادات، تعلیق و تصحیح: سیدمحمد کلانتر، بیروت، مؤسسه الأعلمی للمطبوعات، ج۲، ص۱۲۲٫
۲۱ـ «وَمِنَ النَّاسِ مَن یَشْرِی نَفْسَهُ ابْتِغَاء مَرْضَاتِ اللّهِ وَاللّهُ رَؤُوفٌ بِالْعِبَادِ.» (بقره، ۲۰۷).
۲۲ـ نساء، ۹۵٫
۲۳ـ توبه، ۱۱۱٫
۲۴ـ معین، محد، فرهنگ معین، ذیل واژه «روحیه».
۲۵ـ اف. ام، ریچاردسون، «روحیه جنگی، عوامل روانی در جنگ»، ترجمه: پرویز ایزدى، تهران، انتشارات دانشگاه امام حسین«ع»، چاپ اوّل، ۱۳۶۹هـ.ش، ص۴٫
۲۶ـ شهید دکتر چمران، مصطفی، جهاد و شهادت، قم، دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ اول، ۱۳۶۱هـ.ش، ص۶۵٫
۲۷ـ آیین جهاد از دیدگاه امام علی«ع»، هیـئت تحریریه بنیـاد نهج البلاغه، تهران، چاپ اول، ص۱۴۱٫
۲۸ـ ر.ک: شهید مطهری، مرتضی، مجموعه آثار (امدادهای غیبی)، قم، انتشارات صدرا، ج۳، ص۳۳۵ و ۳۳۶٫
۲۹ـ محمد«ص»، آیه ۷٫
سوتیترها:
۱٫
روز سوم خرداد ماه، سالگرد حماسه آزادی و فتح خرمشهر پس از بیش از یک سال و نیم اشغال آن به دست دشمن بعثی عراق است. فتح خرمشهر موجب برانگیختگی احساسات و عواطف پاک ملت ایران شد و همدلی و وحدت را میان اقشار ملت پدید آورد.
۲٫
حماسه شگرف آزادسازی خرمشهر، پیروزی سروقامتانی بود که با نهایت ایثار، اوج مظلومیت و پاکبازی و توکّل محض، این حماسه عظیم را رقم زدند. خرمشهر برای ملت ایران تنها یک شهر نیست، بلکه تاریخ گویای پایداری، ایثار و جاودانگی انقلاب است
۳٫
بدون تردید فتح خرمشهر یک مسئله عادی نبود؛ بلکه امداد غیبی بود که به دست توانای رزمندگان اسلام رقم خورد. دشمنان نظام و انقلاب با تکیه بر محاسبات غلط مادی و غفلت از قدرت الهی، خرمشهر را تسخیرناپذیر و فتح آن را ناممکن میدانستند؛ ازاین رو، وقتی خبر فتح خرمشهر در رسانهها و مطبوعات پخش شد؛ دشمنان اسلام را حیرتزده ساخت