مقدمه
حوادث چند سال اخیر منطقه، بهخصوص بحران سوریه و بالا گرفتن رقابتهای میان جمهوری اسلامی و عربستان سعودی و سپس تغییر سیاست عربستان در دوران ملک سلمان و سیر کردن به سمت سیاست خارجی تهاجمی که در جنگ یمن از آن پردهبرداری شد، لزوم شناخت بیشتر از عربستان و مؤلفههای سیاست خارجی جدید آن را بیشاز پیش ضروری میسازد.
یکی از مسائل تأملبرانگیز در سیاست جدید عربستان، توانایی این کشور در ایجاد نوعی اجماع در میان کشورهای اسلامی است که در ایجاد ائتلاف عربی در جنگ یمن، ائتلاف اسلامی ضدتروریستی، قطع رابطه با ایران، دعوت از سران کشورهای اسلامی برای ملاقات با دونالد ترامپ و در نهایت تا حدودی در بحران قطر نمود یافته است. استفاده از این تواناییها از جانب عربستان در سالهای اخیر نشانه پتانسیلهای بزرگ این کشور است که پیش از این به دلایلی از آن استفاده نشده بود. از سوی دیگر عدم شناخت درست از عربستان سعودی و مؤلفههای قدرت آن در جهان اسلام و ابزارهایی که برای تأثیرگذاری در سطح بینالمللی از آن برخوردار است و محدود کردن دید تصمیمگیران و برخی از کارشناسان به انگاره قدیمی رشوه دادن عربستان به ازای وفاداری باعث شده است که کشور ما در اتخاذ تصمیمگیری برای مقابله با سیاستهای عربستان منفعلانه و غیرفعال ظاهر شود.
در اینجا مؤلفههای قدرت نرم عربستان سعودی و توانایی استفاده از آنها در ایجاد اجماع در میان کشورهای اسلامی را بررسی میکنیم.
اصول سیاست خارجی عربستان سعودی
سیاست خارجی عربستان سعودی بر مبنای اصول ثابت، جغرافیایی، تاریخی، مذهبی، اقتصادی، امنیتی و عوامل سیاسی و در چهارچوبهای اصلیِ افزایش روابط با کشورهای حوزه خلیجفارس و جزیره العرب، حمایت از همبستگی میان کشورهای عربی و اسلامی بهگونهای که از منافع این کشور دفاع کنند، پیگیری سیاست عدم تعهد، گسترش روابط با دولتهای دوست و همپیمان و ایفای نقشی مؤثر در چهارچوب نهادهای بینالمللی منطقهای و جهانی است.(۱)
سیاست خارجی عربستان این اهداف را در چهارچوب چهار حلقه کشورهای جنوب خلیج فارس، عربی، اسلامی و بینالمللی دنبال میکند.
دایره خلیجفارس و یا کشورهای عربی حاشیه خلیجفارس (بحرین، کویت، عمان، قطر، عربستان سعودی و امارات متحده عربی) مهمترین حلقه سیاست خارجی عربستان است. به دلیل ارتباطات فرهنگی، مذهبی، جغرافیایی، تاریخی و حتی خونی، عربستان سعودی اهداف خاص و محوری خود را بیشتر در این چهارچوب دنبال میکند. این شبکه تا سال ۱۹۸۱ بهصورت غیررسمی کار میکرد و از آن زمان به شکل یک اتحادیه منطقهای به نام شورای همکاری خلیج (GCC) وضعیتی رسمی پیدا کرد. کشورهای شورای همکاری خلیجفارس در موضوعات متنوعی از مسائل امنیتی تا مسائل فرهنگی همکاری میکنند.
رابطه عربستان با حلقه عربی به وسیله رابطه با حلقه کشورهای اسلامی که همواره یکی از حوزههای مهم سیاست خارجی عربستان محسوب میشود، تقویت شده است.
در عرصه بینالمللی بزرگتر، عربستان برای پیشبرد اهداف خود سعی دارد از فرصتهایش در درون سیستم جهانی استفاده کند و به ایجاد اتحادهای صمیمی در ادامه حلقههای سهگانه قبلی مبادرت ورزد. با وجود آنکه سرنوشت دایره بیرونی بهاندازه تحولات در سه حلقه داخلی متحدان پادشاهی مهم نیست، در اینجا نیز شبکههای همکاری وجود دارند که برای پادشاهی عربستان بسیار مهم است(۲). از جمله آنها میتوان به رابطه با آمریکا و نیز رابطه در درون سازمان کشورهای صادرکننده نفت (اوپک) اشاره کرد.
ابزارهای قدرت نرم عربستان برای اعمال نفوذ بر این حلقهها
نهادهای اسلامی
قرار گرفتن مسجدالحرام و مضجع شریف پیامبر اکرم(ص) در خاک عربستان سعودی به این کشور این توانایی را داده است که ادعا کند امالقرای جهان اسلام است. از سوی دیگر ظهور ایدئولوژی وهابی در عربستان به عنوان ایدئولوژی رسمی حکومت باعث شده است که این کشور از این فرصت برای گسترش فکر سلفی وهابی و در صورت عدم موفقیت، برای افزایش پرستیژ خود در جهان اسلام استفاده کند. عربستان سعودی در راستای این اهداف از نهادها، جریانها و مؤسسات زیر حمایت میکند.
لیگ جهان اسلام:(۳) لیگ جهان اسلام یکی از مهمترین ابزارهای تأثیرگذاری عربستان سعودی در سطح افکار عمومی جهان اسلام است و نقش بسیار بارزی در افزایش قدرت نرم عربستان سعودی در جهان اسلام بازی میکند. لیگ جهانی اسلام بر اساس مصوبه اجلاس اسلامی عمومی که با حضور علمای اسلامی از سراسر جهان در سال ۱۹۶۲ در مکه تشکیل شده بود، به وجود آمد.
لیگ جهان اسلام سازمانی بسیار گسترده است که هدف خود را روشنگری در باره حقیقت اسلام و برقراری مسیرهای همکاری اسلامی و انسانی با همه عنوان کرده است. این لیگ ادعا میکند که برای دستیابی به اهداف خود از تمام ابزارهائی که با شرع مقدس در تضاد نیستند، استفاده میکند و در راستای اهداف خود در شورای اجتماعی و اقتصادی سازمان ملل متحد به عنوان عضو ناظر؛ در گروه نهادهای غیردولتی به عنوان مشاور، در سازمان همکاریهای اسلامی به عنوان عضو ناظر، در سازمان علمی، فرهنگی تربیتی ملل متحد (یونسکو) و در سازمان کودکان ملل متحد یونیسف به عنوان عضو حضور دارد.
لیگ جهانی اسلام برای رسیدن به اهداف اعلامشده خود از ابزارهای زیر استفاده میکند:
*دعوت به اجرای شرع مقدس در سطح فردی، جامعه و دولت.
*ایجاد هماهنگی میان تلاشهای فعالان اسلامی و ایجاد زمینه برای استفاده آنها از تجارب یکدیگر.
*توسعه شیوههای تبلیغ بر اساس قرآن و سنت و به شکلی که با آن مخالف نباشد.
*بالا بردن سطح رسانهها، نهادهای تبلیغی، آموزشی، تربیتی و فرهنگی مسلمانان و افزایش بهرهوری آنها.
*برگزاری همایشها، دورههای آموزشی، کارآموزی و رسانهای.
*استفاده از موسم حج برای جمعکردن صاحبان اندیشه و رهبران فکری جوامع اسلامی بر سر یک میز و درخواست از آنها برای همفکری برای یافتن راهحلهای عملی برای بالا بردن سطح مسلمانان در جهان.
*نظارت بر فعالیت مجمع فقه اسلامی و حمایت از ایجاد راهحلهای اسلامی برای مشکلات معاصر.
*حمایت از فعالیتهای منجر به انتشار زبان عربی و افزایش سطح آموزش این زبان در میان مردم مسلمان عرب و غیر عرب.
*ایجاد دفاتر و مراکز اسلامی که برای خدمت به اهداف اسلامی فعالیت میکنند.
*ارائه کمکهای اضطراری به مسلمانان تحت تأثیر جنگها و بلایای طبیعی.
*کمک به فعالسازی مساجد و آبادسازی آنها.
مجمع جهانی جوانان مسلمان: این مجمع، سازمانی غیردولتی در زمینه جوانان و دانشجویان است که در سال ؟؟؟؟ تأسیس شد. این سازمان خود را بهعنوان «یک سازمان مستقل و انجمن اسلامی که از فعالیتهای سازمانهای اسلامی و جوامع نیازمند در سراسر جهان حمایت میکند» تعریف میکند. مقر اصلی این سازمان در عربستان سعودی واقع شده است. این سازمان همچنین سازمانهای اقماری دیگری را در ۵۶ کشور دیگر اداره میکند و با حدود ۵۰۰ سازمان جوانان مسلمان، دانشجویان در پنج قاره مرتبط است.(۴) این سازمان یکی از مهمترین ابزارهای سیاست خارجی عربستان محسوب میشود و تا کنون حدود ۵۰۰ سازمان جوانان را در میان اعضای خود که در مناطق خود فعال هستند به عضویت خود درآورده است. فعالیتهای این نهاد در زمینههای متعددی همچون اعطای بورسهای تحصیلی، فراهم کردن ابزارهای آموزشی، ارائه دورههای آموزشی برای حمایت از یتیمان، کمک به فقرا، توزیع قرآن کریم میان فقرا و… متمرکز شده است. سالانه تعدادی از جوانان عضو این سازمان با سفر به عربستان سعودی به سفر حج مشرف میشوند.(۵)
نهادهای توسعهای و خیریه عربستان سعودی
صندوق سعودی توسعه: صندوق سعودی توسعه، سازمانی دولتی و دارای شخصیت حقوقی مستقل است که در سال ۱۹۷۴ با دستور ملک فیصل پادشاه وقت عربستان با هدف اعطای وام برای پروژههای توسعهای در کشورهای کمتر توسعهیافته، اعطای کمک مالی برای افزایش توانایی فنی این کشورها و حمایت از پروژههای تحقیقاتی در زمینه توسعه و حمایت از نهادهای متولی آن و اعطای کمک و ضمانت به صادرات غیرنفتی عربستان سعودی تأسیس شد.(۶) این سازمان با سرمایهای بیش از ۸ میلیارد دلار تا کنون ۶۰۹ پروژه عمرانی را در بیش از ۸۱ کشور جهان، بهخصوص کشورهای اسلامی تأمین مالی کرده است.
بانک توسعه اسلامی: بانک توسعه اسلامی یکی از مسیرهای عمده توزیع کمکهای مالی عربستان در سطح جهان اسلام محسوب میشود. عربستان از طریق بانک توسعه اسلامی ۷۷ میلیارد ریال به ۳۵ کشور اسلامی و عربی کمک کرد و بعد از آمریکا، دومین رتبه را در کمکرسانی به کشورهای عربی اسلامی دارد. این کشور در فاصله سالهای ۱۴۱۴ تا ۱۴۱۶ قمری بیش از دو میلیارد و هفتصد میلیون ریال سعودی در بوسنی و هرزگوین هزینه کرده است. ۸۷۷ مدرسه تحت کفالت آنهاست و ۱۵۰ مسجد ترمیم و تجهیز شدهاند. سه میلیون ریال سعودی کتاب به آنجا فرستاده و ۶۴ دوره آموزش زبان عربی برگزار شده است.(۷)
قرار گرفتن مقر اصلی بانک توسعه اسلامی در شهر جده عربستان سعودی و عرف موجود در انتخاب رئیس این بانک از میان شهروندان کشور میزبان نیز باعث شده است که عربستان سعودی تأثیر بیشتری بر این بانک داشته باشد.
مؤسسات خیریه وابسته به خاندان آلسعود و تجار ثروتمند: با گسترش درآمدهای نفتی عربستان سعودی و توسعه زیرساختهای کشور بهخصوص از دوره ملک فیصل، بسیاری از منتسبین به خاندان سلطنتی سعودی با تأسیس مؤسسههای خیریه به کمکرسانی و نشر عقاید دینی خود در عربستان سعودی و نقاط مختلف جهان پرداختهاند. اولین شخصیتهایی که اقدام به تأسیس مؤسسههای خیریه کردند، فرزندان ملک فیصل بودند که در سال ۱۹۷۵ میلادی برای زنده نگهداشتن یاد پدر مقتول خود مؤسسه خیریه ملک فیصل را تأسیس کردند. پس از ملک فیصل، مؤسساتی نیز به نام ملک خالد، ملک فهد، ملک عبدالله، ملک سلمان و محمد بن سلمان نیز تأسیس شدند.
علاوه بر این اعضای دیگر خاندان سلطنتی سعودی از جمله ولید بن طلال ثروتمندترین مرد جهان عرب و خاندان تجاری راجحی و… نیز مؤسسات خیریه بسیاری را در اختیار دارند که در زمینههای بسیاری در داخل و خارج از عربستان سعودی و در کشورهای مختلف جهان در پروژههای زیربنایی، ساخت مدارس و دانشگاههای غیرانتفاعی، توسعه انسانی، بهداشت و درمان، گفتگوی بین ادیان، تحقیقات اسلامی، ساخت منازل و …. فعالیت دارند و برخی از آنها قراردادهای شراکت بلند مدتی را با نهادهای بینالمللی همچون صلیب سرخ، کمیساریای عالی پناهندگان، فائو، یونیسف و دیگر نهادهای مشابه امضا کردهاند.(۸)
استفاده ابزاری از دین
مراسم حج: از دوران تأسیس دولت سوم عربستان سعودی در اوایل قرن ۲۰ میلادی و سیطره این دولت بر مکه و مدینه در سال ۱۹۲۵، عربستان سعودی همواره تلاش کرده است تا با استفاده از موسم حج به ترویج عقاید بنیادگرایانه خود در میان مسلمانان و یا حداقل کسب دوستی و نظر مثبت آنها بپردازد. از این رو عربستان سعودی در اولین اقدام در راستای استفاده از مراسم حج، در سال ۱۹۲۶ امتیاز ارسال پرده کعبه را از مصریها سلب کرد و خود به تولید آن همت گماشت.(۹) عربستان سعودی علاوه بر این، اقدامات دیگری را نیز در راستای استفاده از حج در افزایش نفوذ خود انجام میدهد که برخی از آنها عبارتند از:
*توسعه مشاعر مقدسه: دولتمردان عربستان سعودی به دلیل اهمیت رسیدگی به مکه و مدینه، برای افزایش نفوذ خود در جهان اسلام همواره تلاش میکنند مانند خلفا و سلاطین دوران قدیم به توسعه مسجدالحرام و مسجدالنبی بپردازند تا از این طریق علاوه بر افزایش تعداد حجاج برای آشنایی با افکار خود، نام نیکی را از خود در جهان اسلام گسترده کنند. از جمله اولین توسعهها بر حرم مکی در دوران ملک عبدالعزیز اولین پادشاه دولت سعودی رخ داد و پس از او تقریباً تمامی پادشاهان بعدی عربستان سعودی بر مساحت و امکانات مسجدالحرام و مسجدالنبی افزودند.
*ارسال قطعاتی از پرده کعبه به رهبران کشورهای اسلامی و برخی از چهرههای سرشناس: عربستان سعودی پس از تغییر پرده کعبه با قطعهقطعه کردن این پرده، طبق استانداردهایی مشخص، آن را به رؤسای کشورها، شخصیتهای برجسته و مهمانان ویژه داخلی و خارجی، نهادهای دینی و سازمانهای بینالمللی و سفارتهای عربستان سعودی در خارج تقدیم میکند.(۱۰)
*مهمانان ویژه: عربستان سعودی از دوران ملک فهد با طرح برنامه مهمانان ویژه پادشاه عربستان با هدف دعوت از برخی از مسلمانان واجد شرایط خاص، فقرا، خانوادههای قربانیان عملیات تروریستی، علما، اقلیتهای اسلامی در کشورهای غیرمسلمان و… به سفر حج به صورت خارج از نوبت و با هزینه عربستان سعودی و استفاده از آن برای افزایش وجهه خود گام بزرگی را برای افزایش قدرت نرم خود برداشته است.(۱۱)
دعوت از این مهمانان علاوه بر ادای مراسم حج، دیدار علمای وهابی و بازدید از کارخانه تولید پرده کعبه و شرکت در کنفرانسها و کلاسهای مختلف را نیز شامل میشود. عربستان سعودی از ابتدای اجرای این برنامه تاکنون بیش از ۱۷ هزار حاجی را به عنوان مهمانان خاص خود پذیرفته است.
*مرکز ملک فهد برای چاپ قرآن: یکی از چاپخانههای بسیار بزرگ قرآن کریم در عربستان سعودی است که در سال ۱۹۸۲ در مدینه منوره تأسیس شد. این مرکز سالانه بیش از ۱۳ میلیون نسخه از انواع مختلف قرآن را تولید میکند و از زمان تأسیس تا کنون بیش از ۳۱۲ میلیون نسخه قرآن را چاپ و در سطح جهان توزیع کرده است.(۱۲)
کمک به نهادهای دینی در سراسر جهان: عربستان سعودی در راستای افزایش نفوذ خود در سطح جهان یکی از کمککنندگان اصلی و بنیانگذاران مراکز دینی بسیاری در سطح جهان است و از این امور برای ترویج افکار خود در سطح جهان و یا کسب وجهه بینالمللی در سطح جهان استفاده میکند. عربستان سعودی هم اکنون دارای شبکهای گسترده از مدارس دینی، مساجد، مراکز حفظ قرآن و دانشگاههای دینی است که در تمامی قارههای جهان به ترویج افکار دینی بنیادگرا مشغولاند و گاهی نیز با انتقاداتی از جانب دولتهای میزبان مواجه بودهاند.(۱۳)
عربستان سعودی با ساخت مساجد ملی مانند مسجد فیصل پاکستان و یا تعمیر مساجد تاریخی مانند مسجد الازهر مصر و همچنین ساخت مدارس مدرن در کشورهای مختلف با هدف ارائه آموزش اسلامی به دانشآموزان مسلمان در این کشورها همزمان با آموزشهای تحصیلی تلاش کرده است نفوذ خود را در کشورهای اسلامی و گروههای مسلمان در کشورهای غیراسلامی گسترش دهد. در همین راستا میتوان به آکادمی ملک فهد در لندن، آکادمی ملک فهد در بن، آکادمی ملک فهد در برلین، مدرسه ابتدایی ملک فهد در اوگاندا، آکادمی ملک عبدالله در ویرجینیا، مدرسه اسلامی ملک فهد در نیوساوث ولز و مرکز اسلامی فرهنگی ملک فهد در آرژانتین اشاره کرد که با هزینه دولت سعودی در لندن برای آموزش دانشآموزان مسلمان در کشورهای اسلامی و در حقیقت برای ترویج عربستان سعودی با هزینههای گزاف در سراسر جهان تأسیس شدهاند.
موارد متعدد دیگر
قبیله: شبهجزیره عربستان به عنوان یکی از خاستگاههای مردم عرب همواره مورد توجه کشورهای عربی بوده است و بسیاری از قبایل عرب در عراق، سوریه، اردن، مصر، کشورهای حاشیه خلیجفارس و حتی سودان نسب خود را به قبایل این شبهجزیره میرسانند. نظام قبیلهای شبهجزیره عربستان و حضور بخشهای بسیاری از قبایل عربی در عربستان سعودی و کشورهای دیگر عربی یکی از مواردی است که در موارد مختلف مورداستفاده عربستان سعودی قرارگرفته است.(۱۴)
رسانه: عربستان سعودی بهعنوان یکی از کشورهایی که میخواهد نقش رهبری را در جهان عرب و جهان اسلام بازی کند به رسانه به عنوان یکی از ابزارهای مهم تأثیرگذاری بر افکارعمومی توجه ویژهای داشته است. از این رو یکی از کشورهایی است که سرمایهگذاری مستقیم و غیرمستقیم عظیمی را بر روی رسانههای مختلف مانند روزنامهها، سایتهای خبری، شبکههای تلویزیونی خبری و حتی سرگرمی انجام داده است. این سرمایهگذاری بر زندگی و دیدگاه و افکار عمومی جهان عرب بیتأثیر نبوده است.
عربستان سعودی بهعنوان کشوری که اسماً بر اساس قوانین شریعت اداره میشود محدودیتهایی را در تأسیس رسانههای عامهپسند و غربگرا در درون کشور، بهخصوص در بخش رادیوتلویزیون داشته است. با وجود این، جریان غربزده وابسته به خاندان سلطنتی این نقش را به عهده گرفتهاند. اولین تلاش عربستان برای تأثیرگذاری رسانهای بر جهان عرب مشارکت مالی این کشور در تأسیس بخش عربی بیبیسی در دهه ۱۹۹۰ میلادی بود که به دلیل انتشار تحقیقی بر ضد نظام عربستان در این شبکه متوقف شد.(۱۵)
هماکنون عربستان سعودی در دو حوزه رسانههای مروج وهابیت و رسانههای عامهپسند و غربگرا فعالیت دارد که بخش دوم به دلیل اهمیت و فراگیری و همچنین اشاعه دیدگاههای عربستان در میان رسانهها از اهمیت بالایی برخوردارند. این رسانهها مانند گروه روتانا، ام بی سی، روزنامههای الشرق الاوسط و الحیات تحت مالکیت شاهزادههای سعودی اداره میشوند و بخش بزرگی از بازار رسانه و سرگرمی جهان عرب را در دست دارند.
نتیجهگیری
عربستان سعودی با استفاده هوشمندانه از پتانسیلهای دینی و قدرت اقتصادی خود طی پنجاه سال گذشته با ترویج دیدگاههایش در سراسر جهان و تلاش برای ساخت چهرهای مقبول و قابل احترام در میان افکارعمومی کشورهای اسلامی به پیروزیهایی در جبهه مقابله با محور مقاومت دست یافته است؛ از این رو شناخت بیشتر ابزارهای قدرت نرم عربستان و راههای مقابله با آن میبایست یکی از اولویتهای سیاست خارجی محور مقاومت در کوتاهمدت باشد.
پینوشتها
۱ـ احمد الأزدی: الثابت والمتغیر فی السیاسه الخارجیه السعودیه، تقاریر، مرکز الجزیره للدراسات، فبرایر ۲۰۱۴
۲ـ همان
۳ـ رابطه العالم الاسلامی
۴- http://www.wamy.co.za/about.htm World Assembly of Muslim Youth (WAMY) Official website:
۵ـ الموقع الرسمی للندوه العالمیه للشباب المسلم: http://www.wamy.org/beta/
۶ـ الموقع الرسمی للصندوق السعودی للتنمیه، نبذه عن الصندوق: https://goo.gl/Eigxxs
۷ـ مرکز رابطه العالم الاسلامی چیست و در جهان چه میکند؟، پرسمان وهابیت: https://goo.gl/9XyVgD
۸ـ المملکه العربیه السعودیه وبرنامج الأمم المتحده الإنمائی یدشنان تقریراً حول المساعدات الإنمائیه الرسمیه بعنوان “شراکه فی التنمیه والتعاون فیما بین بلدان الجنوب” ، برنامج الامم المتحده الانمائی، ۱۵ مایو ۲۰۱۶: https://goo.gl/hR5UGC
۹ـ دیوان الحیاه المعاصره: واقعه المحمل!، صحیفه الاهرام، ۲۸ یونیو ۲۰۰۱: http://www.ahram.org.eg/Archive/2001/6/28/FILE1.HTM
۱۰ـ تغییر کسوه الکعبه، ماذا بحدث للکسوه القدیمه، موقع العربی الجدید، ۳۱ اغسطس ۲۰۱۷: https://goo.gl/Wo2Efs
۱۱ـ الامانه العامه لبرنامج ضیوف خادم الحرمین الشریفین للحج و العمره، لمحه تاریخیه: http://www.guests.gov.sa/AboutUs/History/Pages/default.aspx
۱۲ـ الموقع الرسمی لمجمع ملک فهد لطباعه القران: http://qurancomplex.gov.sa/Display.asp?section=7&l=arb&f=nobza12&trans=
۱۳- Saudi Arabia boosting extremism in Europe, says former ambassador, The Guardian, 13 July 2017: https://goo.gl/MjyQqR
۱۴ـ محمد حسنی ، الثابت و المتغیرات فی السیاسیه الخارجیه السعودیه، نون بوست،۱ مایو ۲۰۱۶: http://www.noonpost.org/content/11531
۱۵- Paul Cochrane, Saudi Arabia’s Media Influence, Arab Media & Society: October 1, 2007: https://goo.gl/aoMbyG
سوتیترها:
۱٫
دایره خلیجفارس و یا کشورهای عربی حاشیه خلیجفارس (بحرین، کویت، عمان، قطر، عربستان سعودی و امارات متحده عربی) مهمترین حلقه سیاست خارجی عربستان است. به دلیل ارتباطات فرهنگی، مذهبی، جغرافیایی، تاریخی و حتی خونی، عربستان سعودی اهداف خاص و محوری خود را بیشتر در این چهارچوب دنبال میکند.
۲٫
عربستان سعودی از دوران ملک فهد با طرح برنامه مهمانان ویژه پادشاه عربستان با هدف دعوت از برخی از مسلمانان واجد شرایط خاص، فقرا، خانوادههای قربانیان عملیات تروریستی، علما، اقلیتهای اسلامی در کشورهای غیرمسلمان و… به سفر حج به صورت خارج از نوبت و با هزینه عربستان سعودی و استفاده از آن برای افزایش وجهه خود گام بزرگی را برای افزایش قدرت نرم خود برداشته است.
۳٫
هماکنون عربستان سعودی در دو حوزه رسانههای مروج وهابیت و رسانههای عامهپسند و غربگرا فعالیت دارد که بخش دوم به دلیل اهمیت و فراگیری و همچنین اشاعه دیدگاههای عربستان در میان رسانهها از اهمیت بالایی برخوردارند. این رسانهها مانند گروه روتانا، ام بی سی، روزنامههای الشرق الاوسط و الحیات تحت مالکیت شاهزادههای سعودی اداره میشوند و بخش بزرگی از بازار رسانه و سرگرمی جهان عرب را در دست دارند.