پیشگفتار
در ۲۶ قسمت گذشته تاریخ سینمای ایران از بدو تأسیس تا اواسط سال ۱۳۶۸ مورد بررسی و نقد قرار گرفت. در قسمت‌های ۲۵ و ۲۶ فیلم‌های دفاع مقدس و انقلاب اسلامی و همچنین ژانر اجتماعی طبقه‌بندی و تحلیل گردید. در این قسمت فیلم‌های ژانر کودک و نوجوان و نیز ژانر حادثه، داستانی و متفرقه مورد نقد و تحلیل قرار خواهند گرفت.
ج) ژانر کودک و نوجوان
۲۴ـ پاتال و آرزوهای کوچک ـ محصول: خانه ادبیات و هنر کودکان و نوجوانان. کارگردان: مسعود کرامتی. تهیه‌کننده: فرشته طائرپور، وحید نیکخواه آزاد. فیلمنامه: رضا کیانیان، مهدی سجّاده‌چی. تدوین: مرحوم رسول ملاقی‌پور (که بعدها کارگردان مسلطی شد و چند سال پیش درگذشت) بازیگران: رضا کیانیان، مرحوم احمد آقالو (بازیگر نقش مقام کاتب در سریال سلطان و شبان)، منصوره شادمنش، علی آقائی.
معمولاً دنیای کودکان، دنیای تخیل و خیالپردازی است. از آنجا که بچه‌ها توانائی و امکانات فیزیکی و مادی محدودی دارند، قادر به پیاده‌سازی ذهنیت جوشان و فعال خود نیستند. این عدم تطابق آنها را به وادی توهمات می‌کشاند. از همین روست که بچه‌ها شدیداً به افسانه‌ها علاقمندند. مکاتب تربیتی به ویژه در حوزه کودکان تلاش زیادی برای انطباق این دو جهان به عمل آورده‌اند که یکی از انواع آنها سفرهای خیالی و ذهنی است. بچه‌ها معمولاً دوست دارند به جای بزرگترها باشند و مانند آنان تصمیم بگیرند و عمل کنند. آنها معنا و منطق و رفتار و تصمیم بزرگترها را درک نمی‌کنند و به همین دلیل پرخاشگری و عصیان روش متعارف پاسخگوئی آنان به بزرگترهاست. این داستان جای بچه‌ها را با بزرگترها تعویض می‌کند تا در عمل نشان دهد که همه چیز آشفته خواهد شد و بهترین حالت، همین حالت طبیعی خلقت و رشد تدریجی و آرام انسانهاست و تعجیل در بر هم زدن آن تبعات آسیب‌زا دارد. این مطلب به روشنی و در حد درک کودکان در فیلم نشان داده شده است و از این منظر موفق است.
۲۵ـ دزد عروسک‌ها ـ کارگردان و سناریست: محمدرضا هنرمند. تهیه‌کننده: سیدضیاء هاشمی. بازیگران: اکبر عبدی، رسول نجفیان، آزیتا حاجیان، مهراوه شریفی‌نیا (دختر محمدرضا شریفی‌ن یا و آزیتا حاجیان)، ابراهیم آبادی، فرهنگ مهرپرور، منوچهر آذری.
این داستان کودکانه نیز همانند فیلم (پاتال و آرزوهای کوچک) سیر و سفر در دنیای مواج و سیال کودکان را به نمایش گذاشته است که تا حدودی موفق بود و در زمان خود مورد توجه بچه‌ها قرار گرفت. به نظر می‌رسد که در سال‌های بعد این روند ادامه پیدا نکرد و جنبه‌های مثبت فیلم‌های کودکان ارتقاء نیافت.
۲۶ـ شنگول و منگول ـ کارگردان و سناریست: پرویز صبری. بازیگران: افسانه بایگان، حمید عبدالملکی، فریبا متخصص، حسن دادشکر، امید آهنگر، اسدالله یکتا.
کارگردان و نویسنده قصه مسأله مدارس شبانه‌روزی کودکان، تهدیدها و فرصت‌ها و مشکلات آنها را دستمایه داستان‌سرائی قرار داده است. این مدرسه به دلیل نداشتن مربی به حالت تعطیل درآمده ولی با آمدن خانم مربی جوانی فعالیت خود را از سر می‌گیرد. علاقه و اشتیاق و ذوق مربی به مدرسه سر و سامان می‌دهد و اثبات می‌کند که تأثیر انسان‌ها (چه مثبت و چه منفی) به چه میزان است.
۲۷ـ کاکلی ـ کارگردان: فریال بهزاد. فیلمنامه: فریال بهزاد، هوشنگ مرادی کرمانی، غلامرضا آزادی.
بازیگران: مرحوم مهدی فتحی، عبدالرضا اکبری، افسانه بایگان، مرحوم منوچهر حامدی، نسیم اکبری، مهری ودادیان، نیلوفر محمدی.
قصه شاگرد یک کارگاه مسگر ساده که می‌خواهد همانند استاد خود ورزیده و کار کشته شود. این فراز و فرود موجب پختگی و رشد شخصیت شاگرد می‌شود و او را برای مقابله با سختی‌های زندگی آماده می‌کند. فیلم را می‌توان در ژانر کودک و نوجوان طبقه‌بندی کرد.
۲۸ـ شنا در زمستان ـ کارگردان و سناریست: محمد کاسبی. بازیگران: مجید مجیدی، مسعود رحمانی، یحیی دیوانی، قدیر غیاثوند، داود قنبری.
برقراری رابطه خوب معلم با دانش‌آموزان و درک فداکاری‌های وی توسط آنان مسأله بسیار مهمی است که همیشه عملی نمی‌شود و ممکن است معکوس گردد. دستگیری معلم توسط ساواک، فضای مدرسه را از آن روابط صمیمی خالی و مجدداً عدم صمیمیت برقرار می‌شود.
د) ژانر اجتماعی و خانوادگی
۲۹ـ خواستگاری ـ سناریست و کارگردان: مهدی فخیم‌زاده. تدوین: کامران قدکچیان (هم‌اکنون کارگردان)
بازیگران: مرحوم هادی اسلامی، اسماعیل محرابی، ثریا قاسمی، مرحومه ثریا حکمت، منیژه آقائی.
مسأله ازدواج سالمندان و قبح اجتماعی آن دستمایه نویسنده برای نقد سنت‌های غلط و عوامانه قرار گرفته. فخیم‌زاده به خوبی توانسته این نکته را تشریح کند که گاهی سنت‌های غلط ولی مسلط بر روابط اجتماعی ما تا چه میزان آسیب‌زاست. ازدواج سنت الهی است و برخلاف نگرش عامیانه فقط متعلق به دوران جوانی نیست. مخالفت‌هائی که از طرف فرزندان با این امر می‌شود به هیچ عنوان منطق شرعی و عقلی ندارد و ضروری است که گروه‌های مرجع اجتماعی عملاً راهکار مناسبی برای این امر ارائه نمایند.
۳۰ـ دل نمک ـ کارگردان: مرحوم امیر قویدل. فیلمنامه: انسیه شاه‌حسینی (هم‌اکنون کارگردان) تدوین: محسن مخملباف. بازیگران: مرحوم هادی اسلامی، مرحوم انوشیروان ارجمند، خسرو شجاع‌زاده، منصور خاکی، اکبر دودکار.
مناسبات خان‌ها و رعیت خمیرمایه داستان فیلم را تشکیل می‌دهد. مانند همه فیلم‌های این ژانر، عنصری که معمولاً مسئولی در دستگاه خان هم دارد، به عنوان شخصیت مقابل ظلم و ستم خان قد علم می‌کند. مرحوم امیر قویدل کارگردان و سینماگر مسلط و متعهدی بود که چندین سال پیش از دنیا رفت. فیلم محصول بنیاد مستضعفان و جانبازان است.
۳۱ـ ریحانه ـ سناریست، تهیه‌کننده و کارگردان: علیرضا رئیسیان (تهیه‌کنندگی به همراه علی‌اکبر عرفانی). بازیگران: مجید مظفری، اکبر عبدی، فاطمه معتمدآریا، حسین محجوب، مرحوم حمیده خیرآبادی، حمید جبلی.
در فیلم، داستان زنی تنها که پس از مدت‌ها دوری از موطن خود به زادگاهش برمی‌گردد ولی نزدیکانش او را نمی‌پذیرند به تصویر کشیده می‌شود. آن زن با جدیت و اعتقاد راسخ و عزم و اراده، اهداف انسانی خود را پیش می‌برد و با حوادث متنوع زندگی کنار می‌آید و به جای لجبازی عامیانه که بسیار میان مردم متعارف است، تلاش می‌کند مشکلات را از پیش رو بردارد.
۳۲ـ رانده شده ـ کارگردان: مرحوم جهانگیر جهانگیری. فیلمنامه: حسن هدایت. بازیگران: جمشید مشایخی، رضا رویگری، مرجانه گلچین، شهلا ریاحی، مرحوم رضا کرم‌رضائی، اکبر دودکار، عطاءالله زاهد.
محبت زیاد پدر و مادر به فرزند موجب تجرّی و رفتارهای نادرست او شده است، اما وقتی از خانواده جدا شده و به شهری غریب می‌رود و در شرایطی قرار می‌گیرد که باید روی پای خود بایستد، او نحوه زندگی و روابط صحیح با دیگران را فرا می‌گیرد و زمانی که به شهر پدری بازمی‌گردد، انسان دیگری شده است.
۳۳ـ زمان از دست رفته ـ کارگردان: پوران درخشنده. فیلمنامه: پوران درخشنده. تهیه‌کننده: پوران درخشنده و محمدعلی فرج‌اللهی. بازیگران: فرامرز صدیقی، افسر اسدی، ساناز صحتی، ژاله علو، داریوش اسدزاده.
مسأله فرزندخواندگی همواره به عنوان یک معضل دارای جنبه‌های مثبت و منفی مطرح بوده است. از یک طرف برای خانواده‌های فاقد فرزند و خود فرزند یتیم غنیمت ولی در عین حال برای سایر افراد مرتبط با این دو طرف حکم میهمانی ناخوانده است که جای صاحبان اصلی را تنگ می‌کند و ایجاد تعادل میان دو طرف بسیار دشوار است. پوران درخشنده با ساخت فیلم‌های معطوف به آسیب‌های اجتماعی در این وادی صاحب سبک است.
۳۴ـ شب مکافات ـ کارگردان: فرامرز باصری. بازیگران: کاظم بلوچی، جلیل فرجاد، مصطفی طاری، آتش تقی‌پور، افسر اسدی، رضا بنفشه‌خواه.
تخلف عمدی بازپرس و قتل عمد را خودکشی وانمود کردن و تبعات این دروغ برای خانواده مقتول موجب عذاب وجدان بازپرس و آشفتگی روحی وی گردیده و سرانجام خود نیز به همان شیوه به قتل می‌رسد و در واقع دست انتقام به درستی عمل می‌کند.
۳۵ـ صنوبرهای سوزان ـ سناریست، تهیه‌کننده و کارگردان: عباس شیخ بابائی (فیلمنامه با مشارکت رضا مشفق)
بازیگران: بیژن امکانیان، عبدالرضا اکبری، صدرالدین مشجره، قاسم زارع، مرتضی احمدی، فریبا کوثری، بهزاد فراهانی، جمیله شیخی.
در یک خانه قدیمی تعدادی مستأجر زندگی می‌کنند. در این خانه فقط یک تلویزیون وجود دارد که آن هم به سرقت می‌رود. همه مستأجرها مصمم به یافتن تلویزیون هستند. به همه سوءظن می‌رود، ولی سرانجام به طریقی معماگونه معلوم می‌شود سرقت توسط کسی صورت گرفته که مورد سوءظن نبوده است.
۳۶ـ فانی ـ کارگردان، تهیه‌کننده و سناریست: افشین شرکت (تهیه‌کننده همکار سید یحیی عابدی).بازیگران: مجید مظفری، عبدالرضا اکبری، افسانه بایگان، مرحوم منوچهر حامدی، نسیم اکبری، آتش تقی‌پور.
تلاش فداکارانه زن و شوهر برای نجات زندگی خانوادگی محور داستان است. معمولاً بسیاری از اختلافات بر مبنای مسائل کم‌اهمیت شکل می‌گیرد که گذشت می‌تواند تبعات منفی آنها را از بین ببرد. مشکلات می‌تواند قبل از تشکیل زندگی مشترک هم به وجود بیاید که در این فیلم به آن پرداخته می‌شود.
۳۷ـ کلوز آپ، نمای نزدیک ـ محصول: کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان. نویسنده و کارگردان: مرحوم عباس کیارستمی. بازیگران: علی سبزیان، ابوالفضل آهنخواه، عباس کیارستمی، نیّر محسنی، حسن فرازمند، محسن مخملباف.
یک نفر که شباهت به مخملباف دارد خودش را به دروغ به جای او معرفی می‌کند و می‌گوید که قصد ساختن فیلمی را دارد، ولی پدر خانواده که به او مشکوک شده مسأله را پیگیری و متوجه ادعای دروغ او می‌شود. سرانجام با شکایت فرد دروغگو محکوم می‌گردد.
۳۸ـ عبور از غبار ـ کارگردان: پوران درخشنده. بازیگران: خسرو شکیبائی، افسر اسدی، بهرام شاه‌محمدلو، فریبا شمس، مهناز افضلی، هرمز هدایت، حسین خانی‌بیک.
معلم جوانی که وارد روستائی شده، خانه‌ای به روی تپه‌ای می‌سازد، اما قبل از سکونت در آن همسرش دچار بیماری سختی می‌شود که برای نجات و درمان وی ناگزیر است خانه را بفروشد، اما مادر یکی از بچه‌ها به کمک او می‌آید و در یک رابطه اخلاقی و فداکارانه دست او را می‌گیرند.
۳۹ـ زیر بام‌های شهر ـ کارگردان: اصغر هاشمی. بازیگران: ایرج طهماسب، مرحوم جمشید اسماعیل‌خانی (همسر گوهر خیراندیش)، گوهر خیراندیش، اسماعیل داورفر، علیرضا خمسه، عاطفه رضوی، مهوش افشارپناه.
پرداختن به معضلات مستأجران و دنیای مستأجری شاکله داستان فیلم را تشکیل می‌دهد. فضای فیلم سرگرمی محور است و پیام خاصی را نمایندگی نمی‌کند.
۴۰ـ گل سرخ ـ نویسنده، تهیه‌کننده و کارگردان: حمید تمجیدی. بازیگران: محمدعلی کشاورز، فتحعلی اویسی، سیامک اطلسی، مینا ناجی، خسرو معتمدی.
حسابدار یک شرکت مأمور انتقال حقوق ماهانه کارکنان در یکی از مناطق مرزی می‌شود. در بین راه پیرزنی بیمار را به اتفاق همراهانش سوار می‌کند تا به مقصدی برساند. در میانه راه طوفان شن آنها را دچار مشکل جدی می‌کند. آنان ناگزیر به قلعه‌ای متروک پناه می‌برند.
۴۱ـ هامون ـ کارگردان، نویسنده و تهیه‌کننده: داریوش مهرجویی. بازیگران: خسرو شکیبائی، بیتا فرحی، توران مهرزاد، فتحعلی اویسی، اسدالله یکتا، سیما تیرانداز، عزت‌الله انتظامی.
یکی از فیلم‌های شاخص و پر سر و صدای اواخر دهه ۶۰ است که همواره محل بحث و تحلیل کارشناسان سینمائی بوده است. عشق و علاقه غیرمتعارف (حمید) به همسرش در حالی که زن رفتار نامتعادل روانی دارد از منظر عموم قابل پذیرش نیست. حمید با انواع رفتارهای آزاردهنده همسرش کنار آمده و آنها را پذیرفته است. فضای فیلم تا حدودی سورئالیستی است و به همین دلیل مخاطب عام آن را سنگین و تلخ تلقی می‌کند. به هر صورت مانند سایر آثار مهرجوئی، تلاش برای متفاوت بودن از سایر فیلم‌های عصر خود به وضوح دیده می‌شود.
۴۲ـ مادر ـ نویسنده و کارگردان: مرحوم علی حاتمی. بازیگران: محمدعلی کشاورز، اکبر عبدی، حمید جبلی، امین تارخ، جمشید هاشم‌پور، فریماه فرجامی، اکرم محمدی، مرحومه رقیه چهره‌آزاد (در نقش مادر).
شاخص‌ترین فیلم پایان دهه ۶۰ این فیلم است. علی حاتمی مانند برخی از دیگر آثارش به ویژه آثار پس از انقلاب اسلامی، دغدغه‌مند فرهنگ ایرانی است و با فضای نوستالژیک تهران قدیم و دیالوگ‌های فاخر سعی وافر در القای آن نموده است. فیلم هم به لحاظ مضامین، هم مناسبات اجتماعی و گفتار با واقعیت فاصله دارد و عمدتاً در جوّ خیالی و البته دلچسب پیش می‌رود. تسلط حرفه‌ای علی حاتمی و ترکیب دقیق همه عناصر منجمله موسیقی تأثیرگذار منجر به خلق اثری فاخر و ماندگار شده است.
ج) ژانرهای متفرقه
۴۳ـ دو سرنوشت ـ نویسنده، تهیه‌کننده و کارگردان: مهران تأییدی. بازیگران: پرویز پورحسینی، مرحومه مهین شهابی، ولی‌الله شیراندامی، مرجانه گلچین، محبوبه بیات، کاظم افرندنیا.
یک فیلم پلیسی توأم با قتل و مخفی شدن قاتل و حوادث حاشیه‌ای آن که فقط جنبه سرگرمی و جذب مخاطب دارد.
۴۴ـ مرگ پلنگ ـ کارگردان: اسماعیل فریبرز صالح. بازیگران: فرامرز قریبیان، فریبا کوثری، شهلا ریاحی، کاظم افرندنیا، ملیحه نظری، اکبر سنگی.
داستان فیلم به زندگی ایلی، مهاجرت ایل و مشکلات آنان می‌پردازد. فیلم با هدف ارائه جذابیت‌های عامه‌پسند روستائی ساخته شده است.
۴۵ـ وسوسه ـ نویسنده، تهیه‌کننده و کارگردان: جمشید حیدری. بازیگران: رضا رویگری، مرحوم منوچهر حامدی، نیکی کریمی، ولی شیراندامی، علی ثابت.
ساختار داستان سرقت، پنهانکاری، دستگیری توسط پلیس، تحمل زندان برای لو ندادن جای پول‌ها به امید تقسیم پس از آزادی و البته حوادث غیرقابل پیش‌بینی که دستیابی به اموال مسروقه را دشوار می‌کند، فیلم را به ژانر پلیسی، حادثه‌ای معمائی نزدیکتر می‌نماید. به هر حال هدف سازندگان سرگرمی و گیشه مطلوب بوده است.
ـ به این ترتیب تمام فیلم‌های سال ۶۸ مورد بررسی و تحلیل مختصر قرار گرفت. همانگونه که ملاحظه می‌شود، جمع فیلم‌های آن سال ۴۵ فقره بود. مضامین همچنان تا حدود زیادی متأثر از دفاع مقدس و ارزش‌های حاکم بر جامعه آن روز بوده و اهداف اخلاقی و انسانی مورد عنایت فیلمسازان است، اما دقت در برخی آثار نشان می‌دهد که به آرامی، ریل‌گذاری آثار خنثی و بی‌تفاوت (به عنوان مقدمه خروج از جاده ارزش‌های اخلاقی) صورت می‌گیرد و این کار چون با ظاهر سرگرمی و تفریح (برای فریب مسئولین وقت سینما) انجام می‌گیرد، حس بدی ایجاد نمی‌کند. آنچه در اوایل دهه ۷۰ و با شدت بیشتر از اواسط آن با استقرار دولت اصلاحات رخ نمود و ابتذال اخلاقی گسترده را رقم زد، نطفه‌اش با شروع به کار دولت سازندگی و تبلیغ منفعت‌طلبی و دنیاخواهی به جای ایثار و از خودگذشتگی دوران دفاع مقدس بسته شد.
پایان
(مآخذ: انتشارات سازمان سینمائی وزارت ارشاد و کتاب فرهنگ فیلم‌های سینمای ایران تألیف جمال امید)