درسی از آغاز سرسبزی
هنگامی که زمستان خاموش، سرد و افسرده به پایان می‌رسد و بهار حضور خود را اعلام می‌دارد، گل‌ها و گیاهان حیات تازه‌ای را آغاز می‌کنند و بدین‌گونه رویش، شکوفایی و سرسبزی را از سر می‌گیرند. در قرآن کریم بارها از تجدید حیات طبیعت یاد شده ولی به عنوان یک درس و ارشاد و راهنمایی بشر که از این تحول چه استفاده‌ای می‌تواند بنماید و چگونه باید از موجودات الهام بگیرد. جنگل‌ها، مراتع، بوته‌زارها و گلستان‌ها در این هنگام به کمال رشد می‌رسند و به حد اعلی جمال خود را طراوت می‌دهند و در عین حال انسان‌ها را از صفای خود برخوردار می‌سازند.
بنابراین وقتی بهار با نوروز از راه می‌رسد، صفحه دیگری از کتاب آفرینش پیش روی ما گشوده می‌شود تا با مطالعه و تأمل در آن به حیات جاوید فکر کنیم و توسط اعمال صالح و رفتار درست، خود را برای زیستن در جهانی دیگر مهیا سازیم. به قول مولانا:
این بهار نو ز بعد برگ‌ریز
هست برهان بر وجود رستخیز
قرآن کریم باتوجه دادن به کیفیت حیات دوباره طبیعت، زندگی در سرای دیگر را متذکر می‌گردد: «وَاللهُ الَذیِ اَرسَلَ الرّیَاح فَتُثِیرُ سَحَاباً فَسُقنَاهُ اِلَی بَلَدٍ مَیِّتِ فَاَحیَینَا بِهِ الاَرض بَعدَ مَوتِهَا کَذالِکَ النُشُور(۱): خداوند بادها را فرستاد و ابرها را برانگیخت، سپس آن را به سوی زمین مرده سوق می‌دهیم و بدین وسیله بعد از مرگ بدان زندگی می‌بخشیم.»
رستاخیز همین‌گونه است.
شهید مطهری تصریح می‌کند: «قرآن از آن جهات نظام موت و حیات را مثال می‌آورد که ما آن را به عنوان نمونه کوچکی از یک حیات کلی‌تر بشناسیم و در کار قیامت استبعاد نکنیم و آن را خارج از مجموعه نظامات و سنن آفرینش ندانیم. در حدیث است که پیامبر اکرم«ص» فرمودند: اِذا رأیتُم الرَّبیعَ فَاکثروا ذکر النُّشور: هر وقت بهار را دیدید از قیامت بسیار یاد کنید.»
یعنی بهار مثالی و الگویی از آخرت است.(۲)
معنا و مفهوم عید
عید از جمله مفاهیمی است که بار عمیقی را بر دوش می‌کشد و در جهان‌بینی توحیدی و فرهنگ اسلامی با اعمال و رفتاری مبتنی بر باورهای مذهبی ارتباط وثیقی دارد عید در لغت به معنای عود و بازگشت عبد به سوی اصل خویش و سرشت‌های ملکوتی اوست. به عبارت دیگر هر زمان که بنده در مسیر حق، راستی و درستی گام نهد و از گناه و عصیان دست بردارد و بر فرامین الهی گردن نهد و به پاداش الهی دست یابد، عیدش فرا رسیده است. حضرت علی«ع» فرمودند: «کُلُّ یَوْمٍ لایُعْصَى اللَّهُ فیهِ فَهُوَ عیدٌ (۳): هر روزی که در آن خدا را نافرمانی نکنند، آن روز عید است.»
نامگذاری روزهای معینی از سال قمری به نام عید در فرهنگ اسلامی از این روست که خالصانه‌ترین بندگی‌ها و باصفاترین عبادات در آن ایام صورت گرفته‌اند. به تعبیری دیگر نوعی تلاش صادقانه و مخلصانه برای بازگشت آگاهانه به سوی حق تعالی ایجاد شده و روز فراغت از این رجعت آمیخته به کمالات ملکوتی عید نام گرفته است.
در این اعیاد مؤمنان شادمان و مسرور از پیروزی بزرگی که در انجام طاعت یافته‌اند و دلشاد از پاداش بزرگ‌تری که در ازای این بندگی دریافت خواهند داشت، در اجتماعاتی عظیم و سترگ و وحدت‌آفرین، انسجام متکی به باورهای اصیل را با تأکید بر نماز و نیایش پاس می‌دارند.
حضرت عیسی مسیح«ع» از زبان حواریون می‌گویند: «اللَّهُمَّ رَبَّنَا أَنْزِلْ عَلَیْنَا مَائِدَهً مِنَ السَّمَاءِ تَکُونُ لَنَا عِیدًا(۴): پروردگارا برای ما سفره‌ای مشحون از خوراکی‌ها از آسمان برایمان فرو فرست تا (آن زمان) عیدمان باشد.» علامه طباطبایی بر این باور است که عید نزد هر قوم و ملتی روزی است که به افتخار موهبتی ویژه و اختصاصی نایل آمده باشند.(۵): «خصوصیت عید این است که زمینه وحدت کلمه و تجدید حیات اجتماعی را فراهم می‌سازد، نشاط و سرزندگی می‌آفریند و هر بار که فرا می‌رسد هویتی را تجدید می‌کند. بدین سبب در فرهنگ اسلامی روزهایی عید نامیده شده‌اند که تمام این ویژگی‌ها را دارند و در هریک از آنها به گونه‌ای بازگشت به فطرت توحیدی مطرح است.»(۶)
خاتم انبیاء رسول اکرم«ص» فرمودند: «زَیَّنوا اَعیادُکُم بِالتَّکبیر(۷): عیدهای خودتان را با تکبیر (ذکر الله‌اکبر) آراسته سازید و زینت دهید.» و نیز: «هر کس شب عید خود را احیا بدارد، در روزی که دل‌ها می‌میرند، قلب او نمی‌میرد.»(۸)
برکات اعتدال ربیعی
به فرموده حضرت امام رضا«ع»، «فصل بهار روح زمان‌هاست.»(۹) از نظر علم هیئت در آغاز این فصل اتفاقی روی می‌دهد که طراوت، تازگی، شکوفایی، امیدواری و آرامش را به ارمغان می‌آورد. محلی که خورشید روز اول فروردین هر سال از آن عبور می‌کند اعتدال بهاری است. این اعتدال موضعی از استوای سماوی است که خورشید ضمن حرکت به سوی شمال از آن عبور و اولین روز بهار را مشخص می‌کند.(۱۰)
ابوریحان بیرونی می‌نویسد: «نوروز که اولین روز سال جدید و نام پارسی آن بیان‌کننده این معناست، طبق زیج‌های ایرانیان با دخول آفتاب به برج سرطان مطابق بود. ایرانیان نوروز را آغاز حیات و پیدایش و آفرینش جهان می‌دانستند.»
ابن عباس نقل کرده است که، «در نوروز جامی سیمین پر از حلوا به عنوان هدیه برای رسول اکرم«ص» آوردند. حضرت پرسیدند چیست، گفتند امروز نوروز و عید ایرانیان است. حضرت فرمودند: آری، در این روز خداوند عسکره را زنده کرد. پرسیدند عسکره چیست؟ فرمودند: مردمانی بودند که از بیم مرگ ترک آبادی خود کردند و سر به بیابان نهادند. پس خداوند آنان را نخست میراند و سپس زنده کرد و به ابرها فرمان داد بر ایشان ببارد. از این روست که آب‌پاشی در این روز رسم شد. سپس حضرت محمد«ص» از آن حلوا تناول فرمودند و جام را میان اصحاب خویش قسمت کردند و فرمودند: ای کاش هر روز برای ما نوروز بود.»(۱۱)
ابوحنیفه مغربی(متوفی ۳۶۷ ق) معروف به ابوحنیفه شیعی، در کتاب معروف خود می‌نویسد: «رسول اکرم«ص» فرمودند: اگر می‌توانید هر روز را نوروز قرار دهید، یعنی برای کسب رضایت خداوند با یکدیگر پیوند داشته باشید و به هم هدیه بدهید.»(۱۲)
شیخ صدوق و نیز شیخ حر عاملی در خبری درج کرده‌اند که زمانی هدیه‌ای به رسم یادگار نوروز به حضور امیرمؤمنان«ع»تقدیم شد. پیشوای پرهیزگاران پرسیدند: این هدیه از چه بابت است؟ عرض کردند ای مولای متقیان! امروز نوروز است، فرمودند هر روز را برای ما نوروز قرار دهید (از جهت ایجاد ارتباط مؤمنان با یکدیگر و تقدیم هدایا به هم)(۱۳)
امام صادق«ع» فرمودند: «هرگاه نوروز فرا رسد، پاکیزه‌ترین جامه‌ها را بپوش و با خوشبوترین عطر، خویش را معطر ساز و بهتر آن است که آن روز را روزه‌دار باشی.»(۱۴)
بنابراین با ظهور اسلام و گسترش آن در ایران، سنت نوروز و عید ملی ساکنان این سرزمین پابرجای ماند و اگرچه آنان اسلام را به عنوان آیین جدید خویش پذیرفتند، ولی همچنان برخی آداب و سنن کهن خود را حفظ کردند و اگرچه نوروز در فرهنگ اسلامی نبود، ولی معصومین«ع» نه تنها با آن مخالفتی نداشتند، بلکه سفارش‌ها و توصیه‌هایی را در این باره مطرح کردند. دستوراتی که همگی در جهتی است که از این مراسم استفاده درست و از برخی خرافات و امور ناروا پیراسته شود.
اگر گاهی هم آداب نوروز توأم با خنیاگری، چنگ‌زنی، باده‌گساری، پیروی از هوا و هوس و روی آوردن به اموری موهوم و آمیخته به افسانه‌های دروغین بود، ائمه هدی«ع» پیروان خود را به پرهیز از چنین منکراتی توصیه و آنان را به خواندن دعا در هنگام تحویل سال، نظافت و آرایش و پاکی و درستی ترغیب می‌کردند. شیعیان با الهام از تعالیم رهبران الهی کوشیدند در هنگام تحویل سال در بهترین حالات معنوی و روحانی قرار گیرند و نیز در مکان‌های مقدس به راز و نیاز با خداوند بپردازند و از طریق ذکر و دعا، به مقامات قدسی تقرب جویند. بنابراین آموزه‌های دینی این تحول و دگرگونی در موجودات روی زمین، به‌خصوص گل‌ها و گیاهان را که از نوروز آغاز می‌شود به عنوان واقعیتی عبرت‌آموز و تفکربرانگیز برای مؤمنان، پذیرفته‌اند، ولی به آن جهت داده‌اند و از پیروان خویش خواسته‌اند از طریق روی آوردن به عبادات، اذکار و ادعیه به رشد و سازندگی درونی اهتمام داشته باشند. همچنین خصومت‌ها را کنار بگذارند و با خویشاوندان، دوستان و همسایگان روابط سالم و خیرخواهانه داشته باشند و فقیران و مستمندان را فراموش نکنند و برای همه هم‌کیشان آرزوی خیر، برکت، سلامتی و رحمت بکنند.(۱۵)
روزی با سابقه کهن
علامه بزرگوار شیخ محمدباقر مجلسی می‌نویسد، «در برخی از منابع معتبر از قول معلّی بن خنیس آمده است که نوروزی به محضر امام صادق«ع»شرفیاب شدم. پرسیدند: این روز را می‌شناسی؟ عرض کردم: روزی است که عجم آن را بزرگ می‌شمارند و به این مناسبت هدایایی به یکدیگر می‌دهند. حضرت فرمودند: سوگند به بیت عتیق که در مکه است این بزرگداشت سابقه‌ای کهن دارد که برایت تبیین می‌کنم.
در این روز خداوند متعال از بندگان خویش پیمان گرفت که تنها او را بپرستند، شرک نورزند و به فرستادگان او، امامان و حجت‌های‌شان ایمان بیاورند. نخستین روزی است که خورشید طلوع کرد، نسیم‌ها وزیدن گرفتند و زمین پر از شکوفه شد. کشتی نوح«ع»بر کوه جودی قرار گرفت. در این روز جبرئیل بر رسول اکرم«ص» نازل شد و نیز هنگامی است که خاتم انبیا حضرت علی«ع»را بر دوش خود قرار داد تا همچون حضرت ابراهیم«ع» بت‌ها را در هم بکوبد. در این روز امیرمؤمنان«ع» بر اهل نهروان (خوارج) غلبه یافت. هیچ روزی چون نوروز نیست که در آن انتظار فرج داریم،. نوروز از روزهای ما و شیعیان ماست. عجم آن را حفظ کرد و آن اولین روز پارسیان است.»(۱۶)
آن گونه که در برخی روایات آمده است و عده‌ای از علمای شیعه تصریح کرده‌اند، روز عید غدیر خم با اول فروردین سال دهم هجری شمسی مقارن و مطابق بوده است. عید نوروز به برکت ولایت، صبغه الهی به خود گرفت و در میان شیعیان و ایرانیان مسلمان شهرت و استمرار یافت.
فروغ ششم امامت«ع» فرمودند: «نوروز هنگامی است که حضرت محمد«ص» از مردم برای امیرمؤمنان«ع» در غدیر خم پیمان ولایت گرفتند و مردم به ولایت آن امام همام اقرار کردند. خوشا به‌حال کسی که بر آن پیمان ثابت بماند و وای به حال شخصی که این عهد را بشکند.»
با توجه به این سخن مشخص می‌شود که چرا بنی‌امیه و سپس بنی‌عباس و به پیروی از آنان اعراب این روز را که هنگام استقرار ولایت و خلافت الهی بود، ضایع کردند و کوشیدند میزان اهمیت آن را مخفی کنند و چنین شایع کنند که نوروز از رسومات مذموم مجوس است و با تبلیغات مسموم امویان و عباسیان عید نوروز نزد اعراب کاملا مسخ شد.(۱۷)
هنگام امیدواری به رحمت الهی
شیخ طوسی در کتاب «تهذیب» به هدیه دادن در نوروز اشاره دارد. وی در کتاب دیگرش «مصباح المتهجد» برای اولین بار از نوروز به عنوان روزی متبرک که نماز و روزه استحبابی دارد، یاد کرده است.(۱۸)
ابن ادریس حلی (متوفی ۵۹۸ هجری) در کتاب «سرائر» بحث‌هایی را درباره نوروز و انجام اعمال مستحبی در این روز مطرح کرده است.(۱۹) در دو کتاب «ذخیره الاخره» و نیز «نزهه‌الزاهد» از منابع شیعی قرن ششم هجری که در موضوع ادعیه تألیف شده‌اند بر اعمال مستحبی چون روزه‌داری، نماز مخصوص و جامه پاک پوشیدن، غسل کردن و بوی خوش به کاربردن در نوروز تأکید شده است. اعمالی که به همراه دعا و سجده شکر باعث آمرزش گناهان و جلب رحمت الهی می‌شوند.(۲۰)
محدث عالیقدر مرحوم حاج شیخ عباس قمی در کتاب شریف مفاتیح‌الجنان مطالبی را در اعمال عید نوروز آورده است که به برخی از این مستحبات اشاره شد، از جمله چهار رکعت نماز که در هر دو رکعت سلام داده می‌شود در رکعت اول بعد از حمد ده مرتبه سوره انا انزلناه، در رکعت دوم بعد از حمد ده مرتبه سوره قل یا ایها الکافرون و در رکعت سوم بعد از حمد ده مرتبه سوره توحید و در رکعت چهارم بعد از حمد ده مرتبه سوره‌های فلق و ناس را خوانده و بعد از نماز سجده شکر به جا آورده و دعایی خوانده می‌شود که متن آن در اثر یاد شده آمده است.(۲۱)
فقیه عارف آیت‌الله میرزا جواد ملکی‌تبریزی در کتاب «المراقبات» در معرفی عید می‌نویسد: «روزی است که خداوند آن را از میان ایام برگزیده و ویژه هدیه بخشیدن و جایزه دادن به بندگان خویش ساخته و به آنان اجازه داده است تا در این روز بر خوان کرم او بنشینند، ادب بندگی به جای آورند، چشم امید به درگاهش بدوزند و از خطاهای خویش پوزش بخواهند، نیازهای خویش بدو آورند و آرزوهای خویش از او بخواهند.
مقام معظم رهبری یادآور شده‌اند: «نوروز به معنای روز نو و حالت نوست، لیکن روز نو منحصر به تجدید وضعیتی در طبیعت نیست. ائمه هدی«ع» بنا به رسم اسلام که همه جا رسوم، سنت‌ها و واژه‌ها را گرفت و محتوای آنها را عوض کرد، در مورد روز نو و نوروز در صدد چنین کاری بودند. نوروز یعنی زمانی که شما با عمل خودتان یا حادثه‌ای که اتفاق می‌افتد، آن را نو می‌کنید. نوروز به حساب طبیعت نوروز است، جنبه انسانی قضیه هم به دست ماست که آن را نوروز کنیم.(۲۲)
پی‌نوشت‌ها:
- سوره فاطر، آیه ۹.
- زندگی جاوید یا حیات اخروی، استاد شهید مطهری، ص ۴۵.
۳٫نهج‌البلاغه، حکمت ۴۲، مستدرک الوسایل، حدیث ۶۶۷۹.
- سوره مائده، آیه ۱۱۴.
- تفسیر المیزان، علامه طباطبایی، ذیل تفسیر آیه ۱۱۴ از سوره مائده.
- دایره المعارف تشیع، ج۱۱، ص۵۳۱.
- کنزالعمال، حسام الدین هندی، حدیث ۲۴۰۹۴٫
- وسایل الشیعه، شیخ حر عاملی، ج۵۲، ص ۱۳۹.
- بحارالانوار، علامه مجلسی، ج۵۵، ص۲۶۲.
- اصول و مبانی جغرافیای ریاضی، تقی عدالتی و حسن فرخی، ص۱۶۹.
- آثار الباقیه، ابوریحان بیرونی، ص۳۲۴ – ۳۲۶ .
- دعائم السلام، ابوحنیفه مغربی، ج۲، ص۳۲۶.
- من لایحضره الفقیه، ج۳، ص۳۰۳؛ وسائل الشیعه، ج۱۲، ص۲۱۴.
- وسایل الشیعه، ج۵، ص۲۸۸.
- دایره المعارف تشیع، ج۱۱، ص۵۳۱، دانشنامه دانش‌گستر، ج۱۷، ص۹۵.
- دایره المعارف تشیع، ج۱۱، ص۵۳۲، به نقل از بحارالانوار
- مأخذ قبل، ص۵۳۲ – ۵۳۳، گاهنامه تطبیقی هزارساله، احمد بیرشک
- مصباح المتهجد، ص۵۹۱، بحارالأنوار، ج۵۹، ص۱۰۱.
- السرائر، ابن ادریس حلی، ج۱، ص۳۶۵.
- ذخیره الاخره، ص۱۵۲، ص۲۸۵.
- مفاتیح الجنان، ص۵۴۰ – ۵۴۱، ذیل اعمال عید نوروز
- حدیث ولایت ، ج۴، ص ۵ – ۶.