دانشمند گرانقدر جهان تشیع سید بن طاووس که در زهد و تقوا عالمی جلیل‌القدر است می‌نویسد: «هنگامی که آغاز آفرینش جهان هستی در مثل چنین روزی باشد، شایسته است این روز به عنوان زمان عید و شادی تلقی شود.»(۱)
هنگامی که بهار فرا می‌رسد، طبیعت سیمایی تازه می‌یابد و جامه‌ای تازه بر تن میکند. جاذبه‌ها و زیبایی‌های گل‌ها، گیاهان و پرندگان را به حرکت، شور و نشاط وا می‌دارد. نوروز می‌خواهد خاطره خویشاوندی آدمی با پیرامون را یادآور شود تا او که غرق در امور مادی و کارهای تصنعی و ساخته‌های پیچیده خویش است به دامن طبیعت بازگردد و او این بازگشت و تجدید دیدار را جشن می‌گیرد. اشک شوق می‌بارد. فریادهای شادمانه سر می‌دهد؛ اما نوروز تنها فرصتی برای آسایش، تفریح و خوشگذرانی نیست. نیاز ضروری جامعه و خوراک حیاتی یک ملت نیز هست.(۲)
الف.سنت‌های پسندیده در نوروز
سنت‌های نوروزی که می‌توانند خصال عالی اخلاقی را تقویت کنند، روابط انسان‌ها را بهبود بخشند و در نگرش‌ها دگرگونی به وجود آورند عبارتند از:
۱- صله ارحام که در آیات روایت بر آن تأکید گردیده و بر اساس فرموده‌های معصومین«ع» دیدار با خویشاوندان و اقارب حساب روز قیامت را آسان و عمر را زیاد میکند، رزق و روزی را افزایش می‌دهد و آدمی را از بلاها و حوادث مهلک حفظ می‌سازد.(۳)
۲- دیدار با دوستان و آشنایان؛ ایجاد انس و الفت با مؤمنان و معاشرت با برادران دینی از خصال جمیله‌ای است که ثواب دنیوی و اخروی دارد. روایات متعددی در فضیلت زیارت دوستان هم‌کیش، سلام و مصافحه کردن با آنان نقل شده‌اند.(۴)
۳- هدیه دادن و پذیرایی از مهمانان؛ اعطای هدایا به برادران ایمانی، عواطف و محبت‌ها را افزایش می‌دهد، بدین وسیله آنان تکریم و کینه‌ها و بدبینی‌ها برطرف می‌شوند. در فرهنگ اسلامی و در روایات و منابع اخلاقی بسیار بر آنها تأکید شده است. اطعام افراد نیز که معمولاً در ایام نوروز صورت می‌گیرد، امر پسندیده‌ای است، ولی نباید به قصد ریا و تفاخر صورت گیرد و نیز روا نیست که در مهمانی‌ها اسراف، هرزه‌گویی و غیبت صورت گیرد و آداب مهمانی نیز که در کتاب‌های روایی و اخلاقی آمده باید رعایت شوند.(۵)
۴- خانه‌تکانی دل؛ مردم محل زندگی خود را در آستانه نوروز از هرگونه آلودگی پاک می‌کنند و به غبارروبی می‌پردازند. شایسته است که به موازات این سنت پسندیده، دل را نیز از هرگونه غبار روحی پاک کنیم و بر اعمال و رفتار گذشته خود مروری داشته باشیم و اگر مرتکب خلاف و گناهی شده‌ایم، خالصانه توبه کنیم، بین خود و خدایمان دفتر حساب جدیدی بگشائیم، خصومت‌ها، حسادت‌ها و سایر رذایل اخلاقی را از صفحه وجود پاک کنیم و خود را باز یابیم که عید راستین، تطهیر نفس و تصفیه جان است.(۶)
۵- ارج نهادن به فداکاری‌های ایثارگران؛ خانواده‌های شهدا و جانبازان بهترین عزیزان خود را برای حمایت از ارزش‌های معنوی تقدیم اسلام و قرآن کرده و با آرمان‌های مقدس انقلاب اسلامی میثاق بسته‌اند. بنابراین لازم است برای ارج نهادن به چنین اخلاص و ایثاری، در صدر دیدارها و ملاقات‌هایمان به دیدار آنان برویم و در اولین فرصت صمیمانه‌ترین تبریکات نوروزی را به آنان تقدیم کنیم.(۷)
۶- نماز و روزه مستحبی؛ علمای بزرگ شیعه در منابع فقهی و حدیثی خود مؤمنان را به انجام اعمال عبادی در ایام نوروز فراخوانده‌اند. محدثان و فقهایی چون شیخ طوسی، علامه مجلسی و محدث قمی شیعیان را به خواندن نماز مستحبی در چنین موقعیتی توصیه کرده‌اند و صاحب جواهر، شیخ مرتضی انصاری، میرزای شیرازی و نیز امام خمینی در کتاب تحریرالوسیله روزه گرفتن در نوروز را مستحب و پسندیده و میرزای نائینی، آیت‌الله سید محسن حکیم غسل کردن در این روز را مستحب شمرده‌اند.(۸)
۷- تفریحات سالم؛ تفریح از جمله نیازهای آدمی است. در روایات آمده است که مؤمن اوقات شبانه‌روزش را به سه بخش تقسیم میکند: عبادت و راز و نیاز با پروردگار، اصلاح امر معاش و تأمین مایحتاج زندگی و بخشی هم برای بهره‌برداری از امور حلال و نیکو. آیین اسلام مردم را به سوی تفریحات سالم هدایت کرده است؛ اما مسلمان واقعی وسایل تفریح را به گونه‌ای انتخاب میکند که موجب رشد و ترقی معنوی او باشد. همان گونه که در نوروز به باغات و مزارع سرسبز می‌رویم و در بوستان‌ها تفریح می‌کنیم، شایسته است که در گلستان دانشمندان و حکما یعنی کتاب‌های مفید نیز به گردش بپردازیم تا هم به روح خود نشاط ببخشیم و هم بر رشد فکری و و روشن‌بینی خود بیفزاییم.
مسافرت هم از تفریحات سالم است که در تندرستی و آرامش روانی دخالت دارد. قرآن کریم مکرر مردم را به گردش در زمین فرمان داده است. اصولاً سیاحت در حیات آدمی تنوع ایجاد میکند و او را از فرسودگی و خستگی اعصاب باز می‌دارد. ورزش هم از فعالیت‌های تفریحی سودمندی است که بدن را نیرومند و اراده را تقویت میکند.(۹)
۸- احسان و نیکوکاری با تضعیف خودخواهی و توجه دادن انسان به مشکلات دیگران، بسیاری از فضایل در آدمی شکوفا می‌شوند و همچون رویش گیاهان در فصل بهار کمالاتی در مزرعه وجود انسان به وجود می‌آید. بذل و بخشش، تعاون و همکاری، دلسوزی و غمگساری و به‌طور کلی تقدم دیگران بر خود از جمله این فضیلت‌هاست که باعث می‌شود عواطف بشری بر غرایز او غلبه یابند که خود لذتی معنوی و آرامش واقعی به همراه دارد. از مصادیق این خصال، احسان به دیگران و برخورداری فقیران و مستمندان از برخی از امکاناتی است که ما در اختیار داریم و آنان از اینها محرومند.
صدقات ضمن اینکه اجر اخروی دارند در همین زندگی دنیوی نیز برکاتی را به همراه می‌آورند، از جمله شفای بیماری‌ها، دفع بلاها، وسعت رزق و روزی و رفع تنگناها.(۱۰) امام خمینی می‌فرمایند: «در ایام سال نو بسیاری از مستمندان نتوانسته‌اند برای سال نو خود و فرزندان خویش چیزهایی را که می‌خواسته‌اند، تهیه کنند، آنهایی که دارند کمک بکنند و این جمعیت‌هایی که هستند به فقرا، ایتام و مستمندان رسیدگی کنند تا ان‌شاءالله خداوند سال نو را به همه ما مبارک کند.»(۱۱)
ب.آسیب‌ها و ناپسندها در نوروز
۱- خرافات: متأسفانه در آستانه نوروز و در ایام آغازین بهار برخی رسوم دیده می‌شوند که ریشه‌های خرافی دارند و شایسته انسان‌های مؤمن، خردمند و تحصیلکرده نیستند. به‌خصوص در عیدی که به یوم‌الله دوازدهم فروردین پیوند خورده است، کارهایی مثل چهارشنبه سوری، پریدن از روی آتش، لزوم خوردن تخم مرغ رنگ کرده، گره زدن سبزه و پایمال کردن کشتزارها ضمن اینکه باعث ترویج خرافات می‌شوند با موازین دینی و عقلی نیز تباین دارند.(۱۲)
شهید مطهری می‌نویسد: «جای تأسف است که استفاده برخی از این فصل حیات‌بخش، مردگی، از این همه صفا و لطف، تیرگی دل و از این همه لمعان و درخشندگی و روشنی، تاریکی روح است. آنان یک روزی از این اوقات حیات‌بخش را منحوس و مسموم می‌شمارند. مگر در این روز (سیزدهم فروردین) تجدید حیات نمی‌شود و فیض الهی بازداشته می‌شود؟ مگر گل‌ها و گیاهان نمی‌رویند و صفا ندارند و درختان خرمی ندارند؟ آیا اگر این روز به سخن درآید و به ما بگوید به‌چه دلیلی این نام زشت را روی من گذاشتید، چه جوابی خواهیم داشت؟ البته که روز سیزدهم فروردین زبان ندارد، اما قرآن با ما سخن می‌گوید و می‌فرماید نحوست در وجود و اعمال خودتان است. خود را عوض کنید تا مشاهده کنید که همه چیز مبارک، خجسته و میمون است. بشر اعمال منحوس و مشئومی را که خود مرتکب می‌شود به طبیعت نسبت می‌دهد.(۱۳)
۲- اسراف و تبذیر از مواردی که در ایام نوروز به‌وفور اتفاق می‌افتد، اتلاف خوراکی‌ها، پوشاک و سایر امکانات و دارایی‌هاست. اسلام ضمن تأکید بر سخاوت و بخشش، پیروان خود را از اسراف و تبذیر نهی میکند و به میانه‌روی و اعتدال و توازن در اقتصاد فردی و جمعی تأکید دارد. متأسفانه گاهی این اسراف‌ها که به خودی خود مذموم‌اند در امور خلاف و گناه هم صرف می‌شوند. اموال آدمی با انفاق کاهش نمی‌یابند. دارایی هرچند فراوان باشد، اگر در محلی درست و به‌جا مصرف شود تبذیر نخواهد بود، اما ریخت و پاش و اتلاف مال هر چند اندک باشد مذموم است و عملی شیطانی به حساب می‌آید.(۱۴)
۳- خلاف و گناه: از موارد اسف‌باری که در برخی دید و بازدیدها و گردش‌های نوروزی مشاهده می‌شود، عدم رعایت موازین شرعی است. عده‌ای از افراد در این رفت و آمدها به بهانه حضور در جمع خویشاوندان امر محرم و نامحرم را رعایت نمی‌کنند. چشم‌چرانی و نگاه‌های شهوت‌آلود که از تیرهای شیطانی است در این مراسم رخ می‌دهد. این اشخاص، مبارکی و شادی‌های نوروز را با گناه و معصیت آلوده می‌کنند.
از دیگر مفاسد چنین روابطی غیبت، تهمت و افترا به افراد و طرح شایعات بی اساس است که فضای جامعه را به بی‌اعتمادی، بدگمانی و ناامنی روانی آلوده می‌سازد. آفات زیانبار زبان از قبیل اتهام‌زنی و غیبت از مصادیق گناهان کبیره به شمار می‌روند. در منابع روایی غیبت از جمله مشکلاتی است که ارتکاب به آن، از زنا هم بدتر است و غیبت‌کننده مورد عفو و بخشش الهی قرار نمی‌گیرد. آنهائی هم که غیبت را می‌شنوند، جرمی کمتر از فاعل آن ندارند.
از موارد دیگر در این باره پرداختن به لهو و لعب و بیهوده است، امام حسن مجتبی«ع» فرمودند: «انسان از کسی که روز عید را به امور باطل و عبس سپری میکند شگفت‌زده می‌شود. در این روز کسانی که وقت را به بطالت می‌گذرانند زیانکارند.
مجالس لهو و لعب به فرموده مولای متقیان علی«ع» ایمان و باور آدمی را فاسد میکند. همچنین سرگرم شدن به زرق و برق دنیا، دوری از یاد خداست.(۱۵)
۴- تعطیلات طولانی: تعطیلات ۱۵ روزه ایام عید فرصت خوبی برای پرداختن به امور پسندیده و زمان مناسبی برای کسب تجربه‌های تربیتی است، اما با کمال تاسف اولاً عده‌ای حتی در آستانه نوروز هم به دلیل فقدان انگیزه و همت در تعطیلی به سر می‌برند و می‌گویند عید نزدیک است. چند روزی هم بعد از انقضای تعطیلات رسمی از نظر روحی و روانی در فضای نوروز سیر می‌کنند. اینکه اکثر افراد از تعطیلات استقبال می‌کنند، از میزان بهره‌وری و توسعه همه‌جانبه جامعه می‌کاهند. رسیدن به رفاه معقول، پیشرفت منطقی و بهبود شرایط اقتصادی به ابتکارات توأم با همت و تلاش نیاز دارد که با تنبلی و استراحت سازگاری ندارد. به علاوه ترافیک سنگین در هنگام تعطیلات در جاده‌ها خود مشکلاتی چون تصادفات و آسیب زدن به محیط زیست را به دنبال دارد و انسان‌های خسته و غرق در انبوه مشغله‌ها در این اوقات مشاجرات و دعواهای خونین را رقم می‌زنند. به موازات کند شدن فعالیت‌های اداری، اقتصادی و رسانه‌ای، این گونه تعطیلات عرصه‌های اجتماعی و فرهنگی را تحت‌الشعاع قرار می‌دهد و برخی از افراد حوصله استمرار فکری خود را از دست می‌دهند و نوعی مناسبت‌زدگی پیش می‌آید.(۱۶)
پی‌نوشت‌ها:
- یاد ایام، ص۱۵.
- کاریز و قنات، میرزا علی سربداری سبزواری، ص۲۶۱ – ۲۶۲.
- اصول کافی، ج۲، ص۱۵۷، المقامات العلیه، ص۱۳۱.
- اصول کافی، ج۲، ص۱۷۵ – ۱۷۹، جامع‌السعادات، ج۲، ۲۵۲ – ۲۵۶.
- المقامات العلیه، محدث قمی، ص ۱۷ – ۱۰۱، لؤلو و مرجان صفحه ۴۳.
- پیام انقلاب، شماره ۲۸، ص ۶۷، ماهنامه شاهد، شماره ۲۲۰، ص۶ – ۷.
- یاد ایام، ج اول، ص۱۳.
- احکام و آداب نماز و روزه مستحبی در وقایع فقهی و کتاب مفاتیح الجنان آمده است.
- نهج البلاغه، حکمت ۳۸۲، کافی، ج اول، ص۴۸ مستدرک الوسایل، ج دوم، ص۲۲، رشد و زندگی، ص۲۷۲.
- جامع السعادات نراقی، ج دوم، ص۱۴۵، خطبه ۱۴۶، المحجه البیضاء، فیض کاشانی، ج اول، ص۲۹۳، المقامات العلیه، ص ۹۹ – ۱۰۰٫
- صحیفه امام، ج۱۲، ص ۲۰۰ – ۲۰۱.
- پیام انقلاب، شماره ۲۸، ص ۶۸.
- یادداشت‌های استاد مطهری، ج۱۳، ص۱۱۸ – ۱۱۹.
- حقوق جزایی اسلام، عباسعلی محمودی، ص ۳۳ – ۳۴.
- وسایل الشیعه، ج ۷، ص۶۰۲، بحارالأنوار، ج ۷۵، ص ۲۵۹، جامع‌السعادات، ج ۲، ص۳۰۵.
۱۶٫ روزنامه اطلاعات، ۲۸ فروردین ۱۳۹۱، همان، ۲۶ مرداد ۱۳۹۱، و نیز ۲۸/۱۲/۱۳۹۵ و روزنامه همشهری ۲۸/۱۲/۱۳۷۶٫