«پیشرفت‌های علمی کشور طی سی سال اخیر در گفتگو با دکتر رضا روستـا آزاد»
اختصاص سه‌درصد از تولید ناخالص ملی به علم و پژوهش از مطالبات رهبـری بـود
اشاره: بدون شک یکی از شخصیت‌هایی که بیشترین توجه را به رشد علمی کشور داشته و مسئولین را در زمینه بهبود شاخص‌های علمی مورد سؤال قرار داده است، مقام معظم رهبری هستند. از دید ایشان، اگر ملتی بخواهد به استقلال برسد و از وابستگی‌های سیاسی و اقتصادی خلاص شود، راهی جز پیشرفت علمی برای آن ملت وجود ندارد، ایشان همچنین عامل قدرتمند بودن کشورها را پیشرفت‌های علمی آنان معرفی می‌کنند. بر همین اساس با آقای دکتر رضا روستا آزاد، رئیس اسبق دانشگاه صنعتی شریف و عضو هیئت علمی دانشگاه مذکور درباره پیشرفت علمی در عصر رهبریِ معظم‌له گفتگو کردیم که در ادامه می‌خوانید.
*پیشرفت‌ها و دستاوردهای علمی و دانشگاهی در دوران رهبری آیت‌الله خامنه‌ای در دو بخش کمی و کیفی چگونه بوده‌اند؟
ببینید در رابطه با پیشرفت‌های علمی با توجه به اینکه منابع اختصاص داده شده به این قسمت کم بود، کار دشواری را در پیش داشتیم، حضرت آیت‌الله خامنه‌ای از همان ابتدا گفتند باید سه در صد از تولید ناخالص ملی را به علم و پژوهش اختصاص دهیم. البته این سخن عملی نشد و دولت‌هایی که سرکار بودند، به این امر اهتمام نورزیدند اما همان تأکید مکرر رهبری باعث شد که به این موضوع توجه بیشتری صورت بگیرد و عملاً می‌توان گفت با تأکیدات معنوی و تلاش و جهاد قشر دانشگاهی، به رغم کمبودهای مالی توانستیم به دستاوردهای خوبی دست یابیم. هم از نظر انتشار مقاله و هم تحقق دستاوردهای علمی، پیشرفت‌های قابل توجهی داشته و به اینجا رسیدیم که دیگر غربی‌ها خودشان ارزیابی کردند، متوسط رشد ایران خیره‌کننده بوده و یازده برابر متوسط جهانی است و حتی نتانیاهو اظهار نگرانی کرد که اگر این طور باشد، ایران از اسرائیل جلوتر خواهد رفت. ما در حال حاضر چیزی حدود۳۰ هزار مقاله و تعداد زیادی شرکت‌های دانش بنیان داریم که آن هم از ابتکارات حضرت آقا بود که پیشنهاد معاونت علمی را دادند تا علم در قالب فناوری و شرکت‌ها محقق شود، بنابراین پیشرفت‌ها هم از نظر علمی و انتشار مقالات و هم از نظر تحقق دستاوردها و به خصوص شرکت‌های دانش‌بنیان چشمگیر بوده و این دستاوردها در قالب مقالات و فناوری شرکت‌ها؛ توسعه و ارتقاء قابل‌توجهی داشته است.
*شاخص‌هایی مانند تعداد دانشجو، تعداد فارغ‌التحصیل، نسبت استاد به دانشجو و تعداد مراکز علمی و پژوهشی فعال در این دوره چگونه تغییر کرده‌اند؟
شما می‌دانید که اوایل انقلاب و بعد در دوران جنگ شاید حدود ۳۰۰ هزار دانشجو داشتیم، در حال حاضر ۳ میلیون شده است. حتی دوره‌های ارشد و دکتری نداشتیم و اکنون سالانه حدود ۲۰۰ هزار نفر دانشجوی ارشد و دکتری در کنکور پذیرش و جذب می‌شوند. از نظر استاد به دانشجو هم نسبتاً چیزی حدود ۲۰ به یک است، هنوز فاصله زیادی داریم ولی خب در طول این مدت ارتقاء قابل توجهی پیدا کردند و این شاخص هم شاید از حدود ۴۰ به یک به حدود ۲۵ تا ۳۰ به طور متوسط رسیده است. البته ایده آل ۲۰ به یک است، ولی خیلی نزدیکتر شدیم و از نظر شرکت‌های دانش‌بنیان آن‌طور که آمارش را از معاونت علمی دریافت کردم، نزدیک به ۵ تا ۶ هزار شرکت دانش‌بنیان هستند که دنبال تبدیل علم به عمل‌اند نظیر دیجی کالا، اسنپ، تپسی و بسیاری از فرآورده‌های دانش‌بنیان شرکتی و عملی را شما مشاهده می‌کنید.
*در دوران ریاست جمهوری آیت‌الله خامنه‌ای، رابطه ایشان با محیط‌های علمی و محافل دانشگاهی چگونه بود؟
ایشان روابط‌شان از همان ابتدا با محیط و محافل علمی و دانشگاهی خوب بود. حتی به یاد دارم آن موقع که حضرت آیت‌الله خامنه‌ای رئیس‌جمهور بود با همه گرفتاری‌هایش آنقدر به این موضوع اهمیت می‌دادند که هفته‌ای یک روز، بعد از نماز ظهر و عصر می‌نشستند و سؤالات دانشجویان دانشگاه تهران و سایر دانشگاه‌ها را جواب می‌دادند. بعد هم که رهبر شدند، باز هم مرتب در ماه رمضان با اساتید و دانشجویان جلسه گذاشته و صحبت‌ها را گوش می‌دادند. در حال حاضر هم همین‌طور است و تعاملات‌شان با بخش دانشگاه در این مدت ۳۰ سال بسیار خوب بوده است. طبیعتاً این‌گونه دیدارها و تبادلات علمی بی‌اثر نیست و دانشجویان و استادان متدین در قالب بسیج اساتید و حتی سایر تشکل‌ها این پشتوانه معنوی را می‌بینند. اخیراً دیدم که چیزی حدود ۱۰۰ نفر از پرسنل پژوهشکده شهید رضایی دانشگاه شریف که دستاوردهای علمی خوبی داشته‌اند با رهبری خصوصی دیدار کرده و از دستاوردهایشان گفته‌اند و رهبری حمایت کرده‌اند. در حوزه‌هایی که دولتی است، حمایت‌های رهبری بیشتر معنوی است، اما در حوزه‌های نظامی که ایشان اجرایی هم می‌توانند وارد بشوند، واقعاً حمایت‌ها و پشتیبانی‌هایی که کردند به تولید بسیاری از محصولات دانش‌بنیان منجر شده که در حال حاضر در نیروی‌های رزمی و نظامی ما قابل استفاده است. با توجه به وقت فشرده رهبری، باز هم نسبت به مسائل علمی و دنبال کردن آن اهتمام دارند. پژوهشکده سیاستگذاری دانشگاه شریف، مطالعاتی انجام داده و جزوه‌ای در قالب اف‌ای‌تی‌اف درآورده بودند و حتی دکتر طبیبیان وزیر اسبق اقتصاد و دارایی و رهبر انقلاب سطحی از تحلیل و قوت علمی که در جوانان پژوهشکده سیاستگذاری حاکم است را مورد تشویق قرار دادند و از دستاوردهایشان استفاده کردند. اینکه رهبری و وزیر مربوطه از دستاوردهای این جوانان استفاده کند، تحسین‌برانگیز است لذا از این نوع مثال‌ها فراوان است.
*در شرایط فعلی، شاید رهبر معظم انقلاب تنها شخصیتی از مسئولان کشور باشند که مرتباً با استادان، دانشجویان، نخبگان و پژوهشگران دیدار دارند و با آنها در ارتباطند. با توجه به سابقه مسئولیت‌های شما در ارتباط با نخبگان و به ویژه دانشگاه صنعتی شریف، زاویه نگاه ایشان به نخبگی و تعریف ایشان به مقوله نخبگی را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
ایشان واقعاً به نسل جوان اعتقاد دارند و در بین جوانان به جوانان نخبه باور و اعتقاد دارند و راه برون‌رفت از مسائل کشور را توجه به همین نخبگی و خبرگی و راه‌حل‌های ارائه شده از سوی آنان می‌دانند. تأسیس بنیاد نخبگان به خاطر تأکید ایشان بود که در کنار معاونت علمی، جوانان نخبه شناسایی شده و مورد حمایت قرار بگیرند. ممکن است بعضی‌ها این مسئله را شعاری بدانند، اما بنده معتقدم هم شعار و هم شعور در فعالیت‌هایشان هست و در تعاملات عملی از این بحث نخبگان و خبرگان استفاده می‌شود البته برخی فقط شعار می‌دهند و وقتی فرصتی دست می‌دهد و از یک نخبه یا خبره انتقاد می‌شود، سریع عصبانی شده و از کوره به در می‌روند ولی رهبر انقلاب خیلی متواضعانه گوش می‌دهند حتی انتقاداتی که نسبت به خودشان صورت می‌گیرد را با کمال میل گوش می‌دهند و سعی می‌کنند در عملکرد آینده‌شان اصلاح و استفاده کنند.
*برخی شاخص‌های رسمی نخبگی مانند تعداد مقالات در کنفرانس‌های خارجی، شاید عملاً گره‌ای از مشکلات کشور ما حل نکند. نگاه مقام معظم رهبری به این موضوع چگونه است؟
ببینید مقوله علم و فناوری مقوله ساده‌ای نیست. ظریف است و باید با رعایت یکسری نکات به آن توجه کرد. اولاً فقط در کنفرانس‌ها نیست بلکه در مجلات خارجی هم هست و ثانیاً بده و بستان است. شما همان‌طور که یک کار با ارزش علمی را در یک مجله خارجی انجام می‌دهید، خب از مقالات خارجی هم استفاده می‌کنید و این امر متقابل است. منتها مسئله اینجاست که وقتی شما سطح علمی خودتان را تراز دنیا نگه می‌دارید باید توجه داشته باشید که صنعت، علم و تکنولوژی شما در بحث عملی یک خط عقب‌تر است، بنابراین فقط اگر در مرز دانش حرکت کنید، کشور را از نظر علمی در مرز دانش دنیا و بخش علمی و پژوهشی نگه می‌دارید، اما بخش علمی ـ ترویجی هم باید مهم باشد. وزارت علوم از گذشته این دو بخش را از هم تمیز داده و در بخش علمی ترویجی هم در واقع اقدامات و حرکت‌هایی صورت گرفته که علم را به زبان ساده و مؤثر برای نیروها و مدیران و کارشناسان‌مان در دسترس قرار دهیم، بنابراین هم انتشار مقالات مرز دانش در مجلات بین‌المللی خوب است و هم مقالات ترویجی منبعث از آن در مجلات و یا انتشارات داخلی. تا آنجایی که من می‌دانم نگاه رهبر انقلاب نیز چنین است فقط تأکید کرده‌اند که صرفاً خودتان را در مرز دانش و انتشار در مجلات خارجی محدود نکنید بلکه نیازهای داخل کشور که شاید یک خط از مرز دانش عقب‌تر است را هم در قالب ترویج علم پیگیری کنید. به عنوان مثال شهیدان احمدی روشن و تهرانی مقدم می‌توانستند درباره موشک‌های جدید و پیشران‌های جدید مقاله علمی پژوهشی بدهند، ولی در بخش علمی ترویجی آمدند در حوزه هسته‌ای و نظامی و هوافضا آن کارهای علمی را که یک خط عقب‌تر است را داخل پیاده کردند و همین ترویج علم در بخش عملی هست که به ایران اقتدار موشکی داده و کسی جرئت تعرض ندارد. در مورد مسئله آب، نساجی و حوزه دریانوردی و رویال، سلول‌های بنیادین و حوزه نانو و سلامت نیز به همین ترتیب است. یعنی هم علمی پژوهشی برای مرز دانش دنیا و هم علمی ترویجی برای استفاده در داخل اهمیت دارد.
از سوی دیگر باید بر این نکته تأکید کنم که رهبری بارها بر این امر تأکید کرده‌اند که شکل‌گیری زنجیره تجاری‌سازی تولید علم و تولید ثروت ملی از نکات برجسته حرکت علمی کشور است. اگر زنجیره تولید دانش تبدیل دانش به فناوری، تولید محصول و در نهایت تجاری‌سازی علم تکمیل شود، مسیر تولید علم به تولید ثروت ملی کشور و پاسخگویی به نیازهای ملت منتهی خواهد شد.
*تأکید مقام معظم رهبری همواره بر این بوده که علم، قدرت‌آفرین است و بارها تأکید کرده‌اند که «العلم سلطان». با توجه به این موضوع، کدام شاخه‌های علمی و کدام زمینه‌های پیشرفت اعم از نانوتکنولوژی، علوم هسته‌ای، سلول‌های بنیادی، هوافضا و زیست فناوری بیشتر مورد تأکید ایشان بوده است؟
ایشان تا آنجایی که می‌دانم همه این حوزه‌ها را پشتیبانی می‌کنند. منتها در بعضی از حوزه‌ها نیروهای علمی فعال‌ترند و در بعضی حوزه‌ها کمتر است، باتوجه به اینکه ایشان علاوه بر مسائل ارشادی در حوزه نظامی، مستقیماً مسئولیت دارند، طبیعی است که حوزه‌های هوافضا و موشکی بیشتر مورد تأکید ایشان بوده و بیشتر هم رشد کرده اما در حوزه‌های سلول‌های بنیادی هم حمایت صورت گرفته و شاهد دستاوردهای خوب آن بوده‌ایم. در حوزه نانو و هسته‌ای نیز به همین ترتیب است، ولی ایشان چون در حوزه نظامی هم مسئولیت هدایت و هم مسئولیت اجرایی دارند، به نظر می‌آید که دستاوردها قوی‌تر است. ضمن اینکه رهبری تأکید کرده‌اند که علم قدرت‌آفرین است. «العلم السطان» که در نهج‌البلاغه تأکید شده حاکی از آن است که علم تسلط و قدرت می‌آورد. شما به وسیله علم است که موشک دارید و در حوزه پزشکی فعالیت‌هایتان به نتیجه می‌رسد و در نهایت می‌توانید خیلی از بیماری‌ها را درمان کنید و حتی از این جهت دارای دیپلماسی قدرت هستید و حتی خارجی‌ها شما را می‌پذیرند و بیماران درمان می‌شوند و از طریق علم است که ماهواره می‌فرستید و تحرکات نظامی و غیرنظامی که علیه شما می‌شود را می‌بینید و متناسب با آن عکس‌العمل به موقع نشان می‌دهید و حتی می‌توانید به وسیله نانو و بایو محصولات مورد نیاز خود را تولید کنید و به اجنبی نیاز نداشته باشید تا اجنبی بخواهد از طریق این نیاز، شما را تحت فشار و سلطه خود قرار دهد.
*در مورد اتصال دانشگاه و صنعت، نگاه رهبری چگونه بوده است؟ آیا رهنمودی در این حوزه از ایشان سراغ دارید؟
ببینید مسئله علم و صنعت، مسئله علم و عمل است و ایشان تأکید دارند که علم باید با عمل و البته فرهنگ و تذهیب هماهنگ باشد. من با رهبری به طور شخصی تعاملاتی داشته‌ام و ایشان همواره بر مباحث علمی و پژوهشی و علمی و ترویجی و حمایت از مغز متفکر داخلی تأکید می‌کردند و صلابت علمی برای ایشان خیلی مهم بوده و هست.
*نگاه رهبری به حوزه علوم پایه چگونه است؟ در این حوزه چه رهنمودهایی از ایشان به خاطر دارید؟
رهبری هم در مورد علوم پایه و هم علوم انسانی نگاه ویژه‌ای داشتند، اما در وهله اول قدرت نرم یک تمدن از علوم انسانی بدست می‌آید. تأثیر آن را ما می‌بینیم. اگر ما در حوزه اقتصاد حرفی برای گفتن نداشته باشیم، طبیعی است که نمی‌توانیم جامعه را به درستی مدیریت کنیم. اما تأکید ایشان در وهله اول علوم انسانی است و بعد از آن علوم پایه است که پایه‌های قدرت علمی آنجاست، در فیزیک، شیمی، زمین‌شناسی و زیست‌شناسی و بعد از آن کاربرد این علوم در عمل که فناوری است، لذا شاخ و برگ همه این علوم در علوم انسانی نهفته است. ما می‌توانیم بگوییم علوم انسانی مثل ریشه درخت و علوم پایه مثل تنه و علوم فنی و مهندسی و کاربردی هم مثل شاخه‌ها و برگ‌های حوزه علوم و فناوری هستند که رهبری همه بخش‌ها اعم از ریشه و ساقه و برگ را مورد تاکید قرار داده‌اند.
*رهبر معظم انقلاب، به چه میزان شخصاً پیشرفت‌های شاخص علمی و صنعتی کشور را دنبال می‌کنند و تا چه میزان، خودشان در جریان این امور هستند؟
سخنرانی ایشان و دیدارهای مکررشان نشان می‌دهد که ایشان شخصاً در بحث علم و تسلط به واسطه علم خیلی جدی هستند و توجه ایشان به علم و دستاوردهای آن در حوزه دفاعی و نظامی که شخصاً مسئولیت اجرایی‌اش را برعهده دارند، بسیار زیاد است. در واقع این امر نشان می‌دهد که ایشان مسائل را به طور کامل رصد می‌کند. صحبت‌های ایشان داده‌های صحیح و به روز و دقیقی است که حکایت از آن دارد که ایشان و تیم‌شان به طور مشخص و دقیق مسائل علمی را دنبال کرده و نکات ریز و پراهمیتی را در نوشته‌ها و سخنرانی‌هایشان مشاهده می‌کنیم.
*اگر خاطره و یا ناگفته جالبی در ارتباط با اهتمام مقام معظم رهبری به حوزه علم و فناوری سراغ دارید بفرمایید.
فکر می‌کنم همه مسائل را اشاره کردم. از توجه رهبری به دیپلماسی علمی و اختصاص ۳ درصد از تولید ناخالص ملی به حوزه علم تا بحث نخبگان و خبرگان و اهمیت آنها در رابطه با توسعه علمی و توسعه مدیریت کشور که تک به تک برای حضرت آقا مهم بوده و هست.