مقدمه:
ماه مبارک رمضان بهترین فرصت برای خودسازی و حرکت به سوی کمال و پرکشیدن به سوی معنویت است. به فرموده پیامبر اعظم(ص): این ماه، ماه خدا، ماه برکت، رحمت، آمرزش و ماه مهمانی خدا است که مؤمنان از اهل کرامت خدا شده‌اند. نفس ها، ثواب تسبیح و ذکر خدا و خواب ثواب عبادت دارد. اعمال در آن پذیرفته و دعاها مستجاب است.(۲) به تعبیر رهبر معظم انقلاب: «ماه رمضان در هر سال، قطعه‌ای از بهشت است که خدا در جهنّم سوزان دنیای مادّی ما آن را وارد می‌کند و به ما فرصت می‌دهد که خودمان را بر سر این سفره‌ی الهی در این ماه، وارد بهشت کنیم. بعضی همان سی‌روز را وارد بهشت می‌شوند. بعضی به برکت آن سی‌روز، همه‌ی سال را و بعضی همه‌ی عمر را. بعضی هم از کنار آن، غافل عبور می‌کنند که مایه تأسّف و خسران است.(۳)
محصول ماه رمضان، تقوا و تقوا وسیله‌یی برای منازل عالی‌تر است. علم و هدایت و رحمت الهی، بر اثر تقوا از سوی خداوند به انسان عطا می‌شود. از همه بالاتر، فلاح و رستگاری بر اثر تقوا به دست می‌آید. پس همگی باید کوشش کنیم این محصول و آذوقه بسیار ارزشمندی را حفظ کنیم. با توجه به این مهم در ادامه بر آنیم به راهکارهایی از مهمترین راه‌های حفظ آثار معنوی روزه اشاره کنیم.
۱)ایجـاد اثر
ابتدا باید روزه‌دار واقعی باشیم تا آثار روزه ایجاد شود. روزه دارای درجاتی است و به تناسب همان درجات آثار آن نیز برای روزه‌دار خواهد آمد؛ پس در مرحله نخست باید بکوشیم روزه‌ی ما کامل و واقعى باشد؛ آن‌گاه به دنبال حفظ آثار آن باشیم.
امام صادق(ع) در روایتی مهمترین آداب روزه‌ی واقعی را اینگونه بر شمرده‌اند: «بی‌گمان روزه، تنها دست‌کشیدن از طعام و آشامیدنی نیست و برای آن شرطی است که تنها با رعایت آن، روزه محقّق می‌شود و آن نگاهبانی معنوی و درونی است.»
امام (ع) در ادامه با یادآوری روزه سکوت حضرت مریم، فرمودند: هنگامی‌که روزه می‌گیرید:
۱)زبان خود را از دروغ نگهدارید.
۲)دیدگانتان را فرو پوشید.
۳)با یکدیگر نزاع نکنید.
۴) بر هم حسد نورزید.
۵) غیبت یکدیگر را نکنید.
۶) با همدیگر مراء(جر و بحثهاى پرخاشگرانه و بى منطق) نکنید.
۷) دروغ نگویید.
۸) با همسرانتان نیامیزید.
۹)از اختلاف بپرهیزید.
۱۰)بر یکدیگرخشم نگیرید.
۱۱)به یکدیگر صفات زشت ندهید.
۱۲)دشنام و ناسزا نگویید.
۱۳)بر دیگران افترا نبندید.
۱۴)القاب زشت بر یکدیگر نگذارید.
۱۵)با هم مجادله نکنید.
۱۶) بر یکدیگر ستم نورزید.
۱۷)بی‌خردی نکنید.
۱۸)یکدیگر را نیازارید
۱۹)از یاد خدا و نماز غفلت نکنید.
۲۰)با سکوت، بردباری، صبر و راستگویی همراه شوید.
۲۱)از بدان و اشرار، سخن باطل، دروغ بپرهیزید و…(۴)
علاوه بر روایت یاد شده در روایات فراوان دیگری تأکید شده که پرهیز از خوردن و آشامیدن، به تنهایی نمی‌تواند ما را به همه آثار روزه رهنمون شود. پس اولین شرط برای حفظ آثار روزه، ایجاد اثر در ماه مبارک رمضان است.
۲)آمادگی برای روزه
شرط دیگر برای حفظ آثار معنوی روزه این است که شخص با آمادگی وارد ماه مبارک رمضان شود و به فرموده آیت‌الله خامنه‌ای: «باید مراقبت کنیم. باید در طول یازده ماهِ قبل از ماه رمضان، خود را آماده کنیم. اگر با آمادگی لازم، وارد ماه رمضان شویم، از ضیافت الهی بهره‌ی بیشتری خواهیم برد و برای سال آینده، یک درجه و یک سطح و یک کلاس بالاتر خواهیم رفت. آن وقت، هم در نفس و قلب خود و هم در محیط زندگی اجتماعی، آنچه شما را خشنود و راضی می‌کند، مشاهده خواهید کرد. اساس برنامه‌ی تربیتی و همه‌ی برنامه‌های زندگی در اسلام، همین موارد است.(۵)
۳)تقویت ایمان
هر چه ایمان فرد قویتر باشد، تقوایش افزایش یافته و بهتر می‌تواند در برابر گناهان و لغزش‌ها استقامت کند، در برابر، ضعف ایمان افراد را به گناه سوق می‌دهد که نتیجه آن نابودی و حبط آثار اعمال نیک است. خداوند در قرآن کریم می‌فرماید:«و مَن یَکفُر بِالإیمانِ فَقَد حَبِطَ عَمَلُهُ وَ هُوَ فِی الآخِرَهِ مِنَ الخاسِرینَ»(۶)؛ و هر کس در ایمان خود کفر ورزد، قطعاً عملش تباه شده، و در آخرت از زیانکاران است. علامه طباطبایى کفر به ایمان را نداشتن التزام عملى به صورت مداوم معنا کرده و گفته است: اگر انسان یکى دوبار برخلاف مقتضاى ایمان عمل کند، فاسق مىشود، ولى اگر به صورت مستمر چنین کند، کفر به ایمان صادق خواهد بود و اعمال نیک او تباه خواهد شد.(۷) این معنا با روایاتى که آیه را تفسیر کردهاند نیز تأیید می‌شود. امام صادق (ع) فرمود: …کسى کفر به ایمان دارد که به آنچه خداوند امر نموده، عمل نمىکند و به آن رضایت نمىدهد.(۸) محمدبنمسلم از امام باقر یا امام صادق(علیهما‌السلام) نقل مىکند که کفر به ایمان عبارت است از عمل نکردن به دستورهاى خدا بهطورى که به کلى رها شود. بعد فرمود: و از آن جمله است کسى که نماز را عمداً رها کند؛ بدون آن که خواب بماند یا کار دیگرى او را از نماز باز دارد.(۹)
همانگونه که تضعیف ایمان باعث از بین بردن آثار اعمال نیک می‌شود؛ تقویت ایمان باعث پایداری اعمال نیک و سعادت آدمی خواهد شد.
۴)اجتناب از گناه
علت غایى روزه دستیابى به «تقوا» و دورى از گناه است؛ خداوند می‌فرماید: «یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا کُتِبَ عَلَیکُمُ الصِّیامُ کَما کُتِبَ عَلَى الَّذینَ مِن قَبلِکُم لَعَلَّکُم تَتَّقُونَ؛(۱۰) اى کسانى که ایمان آوردهاید، بر شما روزه نوشته شد چنانکه بر آنان که پیش از شما بودند نوشته شد، باشد که پرهیزگار شوید.»
روزه ابعاد گوناگونى دارد، و آثار فراوانى از نظر مادى و معنوى در وجود انسان مىگذارد، که از همه مهمتر، بعد اخلاقى و فلسفه تربیتى آن یعنی تقوای الهی است.(۱۱)
تقوا در لغت از ماده «وقایه» و به معنی خودنگه‌داری و خویشتن‌داری(۱۲) و در اصطلاح دینی، به معناى حفظ خویشتن از مطلق محظورات است؛ تقوا درجاتی دارد که پایین‌ترین درجه تقوا، خویشتن داری در برابر حرام‌های الهی است ولی در درجات بالاتر تقوا، علاوه بر ترک مکروهات، ترک بعضى از مباحات نیز در تحقق تقوا لازم می‌شود.(۱۳) چنانکه پیامبر اکرم(ص) وجه نامگذارى پرهیزگار به متّقى را انجام ندادن برخى از مباحات به انگیزه‌ی پرهیز از حرامها دانسته است.(۱۴)
از منظر قرآن کریم، گرامی‌ترین مؤمنان نزد خدا، با تقواترین آنها هستند: إِنَّ أَکرَمَکُم عِندَ اللَّهِ أَتْقاکُم؛(۱۵) «با کرامت‌ترین شما، همانا با تقواترین شما است.»
رسول خدا (ص) در خطبه شعبانیه، اولویت اصلی اعمال ماه مبارک رمضان و بهترین عمل در این ماه را «ترک گناه» معرفی می‌کنند. حضرت در این خطبه به فضیلت‌ها و عبادات در این ماه و انجام مستحبات آن اشاره می‌کنند؛ اما در نهایت در پاسخ به پرسش حضرت علی(ع) که: یا رسول‌الله! بهترین عمل در این ماه چیست؟ فرمودند: «أَفضَلُ الأَعمَالِ فِی هَذَا الشَّهرِ الوَرَعُ عَن مَحَارِمِ‌اللَّه؛(۱۶) برترین اعمال در این ماه، ترک محرمات الهی است.»
بر این اساس یکی از مهمترین اقدامات برای حفظ آثار روزه، ترک گناه است. هر گناه به منزله نقطه سیاهی است که بر دل انسان می‌نشیند و اگر این نقاط زیاد شود، دل تاریک شده و دیگر امیدی به اصلاح آن نمی‌رود. چنانکه امام صادق(ع) فرمود: «إِذَا أَذنَبَ الرَّجُلُ خَرَجَ فِی قَلْبِهِ نُکتَهٌ سَودَاءُ فَإِن تَابَ انمَحَت وَ إِن زَادَ زَادَت حَتَّى تَغلِبَ عَلَى قَلبِهِ فَلَا یُفلِحُ بَعْدَهَا أَبَدا» هرگاه مرد مرتکب گناهى شود در قلب او نقطه سیاهى ظاهر مىشود پس اگر توبه نمود آن سیاهى محو مىشود ولى اگر بر گناهش افزود بر آن سیاهى نیز افزوده مىشود تا جایى که سیاهى بر قلبش چیره مىگردد پس بعد از آن هرگز به رستگارى نمىرسد.(۱۷)
۵)مشارطه، مراقبه و محاسبه
عالمان اخلاق براى حرکت صعودى در مسیر صلاح و ایمنى از انحراف و سقوط تدریجى در وادى گمراهى، روندى سه مرحلهاىِ فوق را توصیه کردهاند.(۱۸)
برای حفظ آثار روزه نیز این برنامه جامع خودسازی، کاربرد دارد. آیت‌الله خامنه‌ای ضمن تأکید برخودسازی می‌فرماید: «بزرگترین درس ماه رمضان، خودسازی است. اوّلین و مهمترین قدمِ خودسازی هم این است که انسان به خود و به اخلاق و رفتار خود با نظر انتقادی نگاه کند؛ عیوب خود را با روشنی و دقّت ببیند و سعی در برطرف کردن آنها داشته باشد. این از عهده‌ی خود ما برمی‌آید و این تکلیفی بر دوش ماست.»(۱۹)
امام امت برنامه خودسازی سه گانه «مشارطه، مراقبه و محاسبه» را اینگونه تشریح می‌کند: «مشارطه آن است که در اوّل روز مثلاً با خود شرط کند که امروز بر خلاف فرموده خداوند تبارک و تعالى رفتار نکند. و این مطلب را تصمیم بگیرد. و معلوم است یک روز خلاف نکردن امرى است خیلى سهل، انسان مىتواند به آسانى از عهده برآید. تو عازم شو و شرط کن و تجربه نما ببین چقدر سهل است.
پس از این مشارطه، باید وارد «مراقبه» شوى. و آن چنان است که در تمام مدت شرط. متوجه عمل به آن باشى، و خود را ملزم بدانى به عمل کردن به آن، و اگر خداى نخواسته در دلت افتاد که امرى را مرتکب شوى که خلاف فرموده خداست، بدان که این از شیطان و جنود اوست که مىخواهند تو را از شرطى که کردى باز دارند. به آنها لعنت کن و از شر آنها به خداوند پناه ببر، و آن خیال باطل را از دل بیرون نما…و به همین حال باشى تا شب که موقع «محاسبه» است. و آن عبارت است از اینکه حساب نفس را بکشى در این شرطى که با خداى خود کردى که آیا به جا آوردی، و با ولى نعمت خود در این معامله جزئى خیانت نکردى؟ اگر درست وفا کردى، شکر خدا کن در این توفیق و بدان که یک قدم پیش رفتى و مورد نظر الهى شدى … و اگر خداى نخواسته در وقت محاسبه دیدى سستى و فتورى شده در شرطى که کردى، از خداى تعالى معذرت بخواه و بنا بگذار که فردا مردانه به عمل شرط قیام کنى. و به این حال باشى تا خداى تعالى ابواب توفیق و سعادت را بر روى تو باز کند و تو را به صراط مستقیم انسانیت برساند.»(۲۰)
۶)تمرین بندگی
ماه مبارک رمضان، ماه تمرین بندگی است. برای حفظ آثار بندگی، ادامه تمرین و مداومت بر آن بسیار مهم است. در متون دینی نیز بر مداومت بر اعمال خوب تکیه شده است به عنوان نمونه، امام باقر (ع) فرمود: «دوست داشتنی‌ترین عمل نزد خداوند، عملى است که بنده آن را ادامه دهد؛ هر چند اندک باشد»(۲۱) از نظر علمى و تجربى نیز ثابت شده است که براى نهادینه شدن صفات اخلاقى و معنوى، یک فرآیند دو مرحله‌اى را باید طى کرد: شکل‌گیرى و تثبیت. چنانکه در مهارت‌هایی که انسان به دست می‌آورد نیز همین گونه است. ورزشکاران، حافظان قرآن و دیگر افرادی که مهارت خاصی دارند، اگر مدتی از تمرین دست بکشند، مهارت خودشان را از دست می‌دهند.
کسی که می‌خواهد اثرات ماه مبارک رمضان، نه تنها تا ماه رمضان بعدى، بلکه به عنوان یک سرمایه معنوى براى همیشه باقى بماند، باید ارتباط خود را با این ماه حفظ کند. نگه داشتن این ارتباط، ممکن نیست؛ مگر با انجام دادن همان اعمالى که در ماه رمضان انجام می‌داد.
او نباید ارتباط خودش با قرآن را قطع کند. باید هر روز ولو چند آیه، قرآن تلاوت کند، در روزهای خاص روزه بگیرد، شب زنده‌داری، هرچند اندک را ادامه دهد. در روایات نیز بر این مطلب تأکید شده است. از حضرت علی(ع) نقل شده که ماهى سه روز روزه بگیرید که معادل روزه یک عمر است. ما پنجشنبه‌ی اول و پنجشنبه‌ی آخر و چهارشنبه‌ی وسط ماه را روزه مىگیریم(۲۲)
در باره مداومت بر قرائت قرآن امام باقر (ع) از پیامبر اکرم(ص) چنین نقل کرده است: هر کس در یک شب از این ماه، ده آیه از قرآن بخواند او را در زمره غافلان نمىنویسند، و هر کس پنجاه آیه بخواند از اهل ذکر به شمار مىآید، و هر کس صد آیه بخواند از اهل اطاعت محسوب مىشود.(۲۳)
۷)تقویت اراده
از فوائد مهم روزه این است که روح انسان را تلطیف، و اراده انسان را قوى، و غرائز او را تعدیل مىکند. (۲۴) از این‌رو برای حفظ آثار یاد شده باید فرد سعی کند اراده خودش را بیش از پیش استحکام بخشیده، در برابر وسوسه‌های شیطانی مقاومت کند.از این روست که در روایت‌های صحیحی که از پیامبر اکرم(ص) رسیده، روزه سپر آتش معرفی شده است: «الصَّومُ جُنَّهٌ مِنَ النَّارِ »(۲۵)
پی‌نوشت‌ها:
۱-استادیار پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی
۲- بحار الانوار، ۹۶ – ص ۱۵۷) * (عیون اخبار الرضا – جلد ۱ – ص ۲۹۵
۳- ۲۳/۱۱/۱۳۷۲
۴- بحارالأنوار،ج۹۳ ، ص۲۹۳
۵- ۰۱/۱۲/۱۳۷۴
۶-مائده/ ۵
۷-المیزان، ج ۵، ص ۲۰۶- ۲۰۷
۸-تفسیر عیاشى، ج ۱، ص ۲۹۷
۹-همان؛ نورالثقلین، ج ۱، ص ۵۹۵
۱۰-بقره،۱۸۳
۱۱-تفسیر نمونه، ج۱، ص۶۲۹
۱۲-لسان العرب، ج ۱۵، ص ۳۷۸؛ المصباح، ص ۶۶۹،« ذیل ماده وقى»
۱۳-مفردات راغب، ص ۸۸۱
۱۴-مجمعالبیان، ج ۱، ص ۱۱۹؛ مستدرک الوسایل، ج ۱۱، ص ۲۶۷
۱۵-حجرات، ۱۳٫
۱۶-وسایل الشیعه، ج ۱۰، ص ۳۱۴٫
۱۷-وسائل الشیعه ،ج۱۵، ص۳۰۲
۱۸-جامعالسعادات، ج ۳، ص ۹۱- ۱۰۲؛ چهل حدیث، ص ۹- ۱۰
۱۹- ۲۵/۰۹/۱۳۸۰
۲۰-شرح چهل حدیث، ص۱۰
۲۱-اصول کافى، ج ۳، ص ۱۲۹.
۲۲-تحف العقول عن آل الرسول، ص۱۱۳
۲۳-ثواب الأعمال و عقاب الأعمال، ص ۱۰۳
۲۴-تفسیر نمونه، ج۱، ص۶۲۹
۲۵-کافی، ج۲، ص۱۹