دعای مأثوره و رسیده از معصومین(ع) در مناسبت‌ها و روزهای مختلف، فقط بیانگر صرف ارتباط عاطفی و احساس با خدا نیست؛ چنانکه فقط خواستن حاجت‌های مادی و معنوی هم نیست؛ بلکه در کنار این دو (ارتباط عمیق عاطفی و احساسی با خدا و درخواست حاجات) این دعاها ارائه دهنده خطوط فکری بسیار عمیق و تحولسازی هستند می‌توانند شیوه فکری و عملی جامعه را ترسیم سازند و یا مسئله مهم سیاسی زمانی را در قالب دعا و یا اعتقاد صحیح و حق ارائه نمایند. نمونه بارز این‌گونه دعاها، «صحیفه سجادیه» و دعاهایی هستند که در مناسبت‌های مختلف از معصومین(ع) به ما رسیده‌اند.
در این مقاله مروری داریم بر دعاهای عید فطر [و قربان] برای بدست آوردن پیام و اهداف عید در اسلام.
تعریف و معنای عید
برای درک صحیح اهداف و پیام‌های ادعیه، لازم است نکاتی به عنوان مقدمه ارائه شوند.
اولین نکته معنای عید است. راغب می‌گوید: «عید آن است که مرتب برمی‌گردد [و تکرار می‌شود] و در شریعت [اسلام] اختصاص یافته است به روز عید فطر و روز قربان. این روز در اسلام برای خوشحالی قرار داده شده است. رسول خدا(ص) فرمودند: «[ایام عید] ایام خوردن و نوشیدن و عروسی است. بر هر روزی که در آن خوشحالی و سرور باشد نیز عید اطلاق شده است. بر همین اساس در سخن خداوند می‌خوانیم: «پروردگارا از آسمان مائده‌ای بر ما بفرست تا برای اول و آخر ما عیدی باشد.» و عید هر حالتی است که به انسان برمی‌گردد و آنچه برگشته همان نفعی است که از هر چیزی به انسان می‌رسد.»(۱)
از کلام راغب استفاده می‌شود که عید اولاً روز شادی و خوشحالی است و ثانیاً در آن روز به انسان نفعی می‌رسد. هر چند سخن راغب را که عید اختصاص به فطر و قربان دارد قبول نداریم؛ چون اشاره خواهد شد که اعیاد اسلامی چهار عید هستند و بر جمعه و یوم غدیر نیز عید اطلاق می‌شود.
تنوع عید
در فرهنگ اسلامی یک قاعده عمومی برای عید ارائه شده است که می‌تواند مصداق‌های فراوانی داشته باشد و آن این است که هر روزی که در آن گناه نشود، عید به حساب می‌آید. شخصی امام علی(ع) را دید که در روز عید قربان کنار آبی نشسته‌اند و نان خشکیده‌ای را با آب مرطوب می‌کنند و می‌خورند عرض کرد، «یا علی! در روز عید هم [به جای غذاهای رنگین] از نان جوی خشکیده استفاده می‌کنی؟» حضرت در جواب آن شخص کلامی را فرمودند که بیانگر معیار حقیقی و واقعی عید است. حضرت فرمودند: «این [روز] عید کسی است که خدا روزه‌اش را پذیرفته و نماز او را ستوده است. هر روزی که خدا در آن نافرمانی نشود، آن روز عید است.»(۲)
از این سخن امیرمؤمنان(ع) استفاده می‌شود که معیار اصلی عید بودن، صرف شادی و خوردن غذاهای رنگین و…نیست؛ بلکه معیار حقیقی آن است که انسان آرامش‌بخش حقیقی یعنی خدا را نافرمانی نکند و معصیت را که نابودکننده نشاط واقعی است، مرتکب نشود؛ از این‌رو آنهایی که چون معصومین گناه نمی‌کنند، از این جهت همیشه عید دارند. حضرت امیرمؤمنان(ع) فرمودند: «امروز برای ما عید است و فردا برای ما عید است و هر روزی که خدا را معصیت نکنیم برای ما عید است.»(۳)
علاوه بر این معیار کلی، روزهایی نیز به عنوان عید تعیین شده‌اند.
به عقیده راغب که از علمای اهل سنت است، فقط روز قربان و فطر عید هستند، ولی در منابع شیعه روزهای دیگری نیز به عنوان عید معرفی شده‌اند. از حضرت صادق(ع) پرسیدند، «آیا برای مسلمین عیدی غیر از دو عید (فطر و قربان) هست؟» ایشان فرمودند، « بلی، برتر و شریفتر از آن دو.» پرسیدند، «کدام روز؟» فرمودند، «روز نصب امیرمؤمنان – درود خدا بر او باد – به عنوان پرچمدار [و پیشوای] مردم.»(۴)
عبدالرحمن بن سالم از پدرش و او از حضرت صادق(ع) پرسید، «آیا برای مسلمانان عیدی غیر از جمعه و قربان و فطر وجود دارد؟» فرمود: «بلی، روزی که رسول خدا در آن روز علی(ع) را [به عنوان امام و پیشوا] نصب کردند.»(۵)
در این روایت علاوه بر عید قربان و عید فطر، از جمعه و روز غدیر نیز به عنوان عید یاد و عید غدیر برتر از همه آنها شمرده شده است.
و در روایتی جمعه بر دو روز دیگر برتری داده شده است. حضرت صادق(ع) فرمودند، «روز جمعه برای پاکیزگی و خوشبو کردن و عید برای مسلمین و از روز عید فطر و قربان برتر است؛ [ولی] روز عید غدیر برترین اعیاد و آن، روز هجده ذی‌الحجه است. و [اما از عظمت روز جمعه این است که] قائم ما اهل‌بیت(عج) در روز جمعه خروج می‌کند و قیامت [نیز] در روز جمعه برپا می‌شود و در روز جمعه عملی برتر از صلوات بر محمد و آلش وجود ندارد.»(۶)
در نتیجه طبق رهنمودهای امامان معصوم(ع) مصداق‌های عید چهار روزند: عید قربان، فطر، جمعه و غدیر و برترین آنها عید غدیر است و بعد از آن روز جمعه در رتبه بعدی قرار دارد.(۷)
بعد از این نکات مقدماتی، به بررسی دعای قبل از نماز و حین نماز عید می‌پردازیم:
پیش به سوی خدا
بسیاری فکر می‌کنند که وقتی عید فرا رسید، عبادت و ارتباط با خدا تمام و فصل بخور بخور و نشاط و شادی است؛ ولی فرهنگ غنی دعاهای معصومین(ع) به ما می‌گوید که عید، تازه اول حرکت به سمت خداست،. هر چند شادی و نشاط و دید و بازدید لازم است؛ ولی همه آنها نیز باید در مسیر الهی و برای رضای خداوند و حرکت به سوی او باشد.
حضرت باقر(ع) در دعای قبل از نماز عید به خداوند متعال عرضه می‌دارند، «خدایا! هر کسی در این روز مهیا شده است برای ورود به نزد مخلوقی (آنهایی که در روز عید جایزه می‌دهند) به امید جایزه، صله‌ها، بخشش‌ها و عطاهای او، ولی من ای آقایم! آمادگی و استعداد خود را به سوی تو [و حرکت به جانب تو] فراهم کرده‌ام.»(۸)
ثمرات عید
۱) دریافت جوایز
در پایان هر مسابقه، برندگان و جوائز آنها در طی مراسم معرفی و اعطا می‌شوند. در مسائل دینی و معنوی انسان همیشه در حال مسابقه است. لذا قرآن چندین بار با مضامین مختلف تأکید می‌فرماید: « سَابِقُوا إِلَى الخیرات: به سوی خوبی‌ها سبقت بگیرید.» یکی از این مسابقه‌‌های بسیار مهم همگانی، روزه و اعمال ماه مبارک رمضان و روز معرفی برندگان و بازندگان و اعطای جوائز روز مبارک عید فطر است.
حضرت علی(ع) در این زمینه می‌فرمایند: «ماه رمضان میدان مسابقه برای خلق خداست. گروهی برنده و رستگار شدند و گروهی جا ماندند و کوتاهی کردند و باختند. حیرت از خنده‌کننده اهل لهو است در روزی که نیکوکاران ثواب می‌برند و اهل باطل زیان می‌کنند. به خدا قسم اگر پرده‌ها کنار روند، همه متوجه می‌شوند که نیکوکار مشغول احسانش و بدکاران سرگرم گناهانشان هستند و با همین حال از دنیا می‌روند.» در این جملات برندگان، محسنین و نیکوکارانند و بازندگان اهل لهو و باطل و پاداش و جوائز برندگان، متنوع و ثواب.» (۹)
رهبر معظم انقلاب در خطبه نماز عید سال ۹۷ در توضیح جملات فوق چنین فرمودند، «عید سعید فطر روزی است که «یُثابُ فیهِ المُحسِنون وَ یُخسَرُ فیهِ المُبطِلون»(۱۰). آنهائی که زحمت کشیدند، تلاش کردند، کارهای نیک انجام دادند، امروز روز پاداش گرفتن آنهاست. بحمدالله ملت ما غالباً در شمار «محسنون»اند.
فرمود: خدای متعال ماه رمضان را میدان مسابقه قرار داده است بین مؤمنین که به وسیله اطاعت خداوند به رضای الهی نزدیک بشوند.(۱۱) هر سال بحمدالله در این مسابقه، ملت ما امتیازهای بیشتری به دست می‌آورد. وقتی هر سال را با سال‌های قبل از آن مقایسه می‌کنیم، پیشرفت در معنویت، کارهای نیک، اعمال مقرِب انسان به خدای متعال را، در میان مردم بیشتر می‌بینیم. تلاوت قرآن، جزءخوانی قرآن در چند سال قبل از این در یک شهر شروع شد و امروز در بسیاری از شهرهای کشور در ماه رمضان این سنت بسیار مستحسن(۱۲) و زیبا تکرار می‌شود. مجالس دعا، مناجات و حضور مردم در این مجالس، هر سال بیشتر است. بنده امسال تحقیق و کسب اطلاع کردم. مجالس دعا و ذکر و مناجات و توسل و موعظه، از هر سال گرم‌تر و گیراتر و پُرجمعیت‌تر بوده‌اند. این همان میدان مسابقه است.»
در بخشی از دعای عید می‌خوانیم: «اِلَیکَ یا سَیدِی تَهیئَتِی وَتَعبِئَتِی… رَجَاءَ رِفدِکَ وَجَوَایزِکَ؛ ای آقایم! به سوی توست تهیه و آمادگی من به امید بخشش و جایزه‌هایی [که عنایت می‌شود از طرف] تو.»
رِفد به بخشش‌هایی گفته می‌شود که به قصد کمک‌رسانی و اعانت انجام می‌گیرند، «هُوَ العَطِیهُ بِعُنوَانِ الاِعَانَهَ».(۱۳) در نتیجه رفد الهی کمک‌هایی هستند که به قصد کمک‌رسانی به روزه‌‌داران یا حاجیان و یا شرکت‌کنندگان در نماز جمعه به آنان داده می‌شود.
جایزه: صله، پاداش و عطیه‌ای است که به برنده مسابقه یا به کسی که کار خوبی را انجام داده، اعطا می‌شود.(۱۴) معلوم می‌شود در جایزه یک نوع استحقاقی وجود دارد؛ اما در «رفد» چنین استحقاقی وجود ندارد.
به هر حال روز عید روزی است که هم خداوند به بندگانش اعانت دارد و هم اعطای جایزه برای برندگان و کسانی که کار خیر انجام داده‌اند.
از جابر نقل شده است که امام باقر(ع) فرمودند، «روز اول شوال (عید فطر) منادی ندا می‌دهد که ای مؤمنان! صبحگاه به دنبال جوایزتان باشید [که از طرف خداوند متعال آماده شده است].» سپس فرمودند، »ای جابر! جوایز خدا مانند جوایز شاهان نیست [بلکه جوایزی بسیار ارزشمند و غیر قابل توصیف است].» سپس فرمودند، «آن روز، روزِ گرفتن جایزه‌هاست.»(۱۵)
۲) دریافت عطایا و تفضلات الهی
در ادامه دعای قبل از نماز عید می‌خوانیم: «وَ نَوَافِلِکَ وَ فَوَاضِلِکَ وَفَضَائِلِکَ وَ عَطَایاکَ؛(۱۶) به امید زیادی‌ها و فضل‌ها و بخشش‌های تو.»
در عبارت فوق چند کلمه در باره عطایا و بخشش الهی به کار رفته‌اند که هر یک معنای خاصی دارند. اولی «نوافل»، جمع نافله از ماده «نفل» و به معنای غنیمت است. «ینَفِّلُ الاِمَامُ الجُندَ» یعنی سهمی از غنیمت برای سربازان قرار داد.و امّا نافله آن بخشش‌هایی است که انسان مجاناً [و برای خدا] بعد از انجام واجب عطا می‌کند، خواه صدقه باشد یا خیرخواهی و یا عمل خیر.»(۱۷)
به نماز مستحبی هم به این دلیل نافله گفته می‌شود که اضافه بر نماز واجب، قبل و یا بعد از آن انجام می‌گیرد. در نتیجه می‌توان گفت که نوافل بخشش‌های الهی هستند که علاوه بر جایزه‌ای که طرف استحقاق دارد و علاوه بر «رفد» که به عنوان اعانت و کمک است، اعطا می‌شود.
اما فواضل ـ جمع فضل ـ عبارت است از بخشش اضافه بر آنچه که لازم و مقرر است در مقام تأمین معاش مادی و معنوی انسان: «فضل از ناحیه خداوند متعال و عبارت است از بخشش، زیادی بر آنچه که در مقام تأمین معاش مادی و معنوی لازم و معین شده است.» منتهی فضل ممکن است ابتدائاً تکوینی و در اصل خلقت و یا بعد از آن باشد و ممکن است مسبوق به اموری باشد که مربوط به شخص تفضل شده و دریافت‌کننده فضل است.(۱۸)
بنابراین فرق نوافل با فواضل این است که نوافل نوعاً مسبوق به امری است که طرف استحقاق دارد؛ ولی فواضل اعم است و ممکن است ابتدایی و بدون مسبوق بودن به زمینه عطا شده باشد و یا با وجود زمینه باشد.
اما عطایای الهی به بخشش‌هایی گفته می‌شود که به مقتضای آنچه در نفس عطاکننده وجود دارد، از بزرگی و پایبندی، بدون در نظر گرفتن جهت بخشش و یا غرض دیگری و یا در نظر گرفتن عوضی و امثال آن انجام می‌شوند؛ چنانکه جود به زیادی بخشش‌هایی که ریشه در روح بخشاینده دارد گفته می‌شود و «هبه» به بخششی که بدون عوض پرداخت می‌شود.(۱۹)
جمع‌بندی
در اسلام چهار عید داریم که عبارتند از: عید قربان، فطر، غدیر و روز جمعه و برترین آنها عید غدیر است. معیار اصلی عید آن است که انسان در آن روز مرتکب گناه و معصیت نشود و از این راه به منفعتی دست یابد که قهراً نشاط و شادی را نیز در پی خواهد داشت. اعیاد اسلامی برای تمامی امت اسلام است؛ به شخص و گروه و صنفی اختصاص ندارد و همه باید به سمت و سوی خدا حرکت کنند.
مهم‌ترین ثمرات عید دریافت جوایز، عطایا و تفضلات الهی، نزدیک شدن به مقامات محمد و آل محمد(ص)؛ گرفتن بهترین حاجاتی است که بندگان صالح و خالص خدا درخواست می‌کنند و رسیدن به عفو و بخشش الهی است و ره‌توشه رسیدن به این اهداف، باور به نداری و فقر مطلق خویش و اقرار به گناهان و توبه به درگاه با عظمت خداوندی است.
پی‌نوشت‌ها:
- المفردات فی غریب القرآن، راغب اصفهانی، تهران، دفتر نشر الکتاب، ۱۴۰۴ هـ ق، ص ۳۵۲، و آیه در سوره مائده/۱۱۴٫
- نهج البلاغه، محمد دشتی، ص ۷۳۲، حکمت۴۲۸٫
- مستدرک الوسائل، میرزا حسین نوری، بیروت، آل البیت، سوم، ۱۴۱۱ هـ. ق، ۱۹۹۱ م، ج ۶، ص ۱۵۴، ح ۶۶۷۹/۸٫
- الکافی، کلینی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۶۵ هـ ش، ج ۲، ص ۲۲۴، ح ۱٫
- همان، ج ۴، ص ۱۴۹، ومن لا یحضره الفقیه، ج ۲، ص ۹۰٫
- وسائل الشیعه، حر عاملی، قم، آل البیت، ۱۴۰۹ (۲۹ جلدی)، ج ۱، ص ۱۳، ح ۹۶۳۵٫
- از این‌جا نیاز به یک مسئله بسیار مهمی احساس می‌شود و آن اینکه ضروری و لازم است که کتب لغت، خصوصاً لغات قرآن، دایره‌المعارف‌ها و… با توجه به سخنان امامان معصوم باید بازنویسی و بازخوانی شود. کتب موجود که بیشتر توسط علمای اهل سنت و یا غیر مسلمان‌ها تهیه شده است، دارای نقایص و کاستی‌های فراوانی است و راز آن هم دور بودن و توجه نکردن به سخنان امامان شیعه(ع) بوده است.
- تهذیب، همان، ج ۳، ص ۱۴۲٫
- منهاج البراعه فی شرح نهج البلاغه، هاشمى خویى، میرزا حبیب‌الله حسن‌زاده آملی، حسن و کمره‌اى، محمدباقر، تهران،
- تحف‌العقول، ص ۲۳۶
- همان
- پسندیده، نیکو
- التحقیق: علامه مصطفوی، مرکز نشر آثار علامه مصطفوی، تهران، ۱۳۸۵، ج ۴، ص ۱۸۹،
- فرهنگ عمید، حسن عمید، تهران، انتشارات جاویدان، ۱۳۵۴، ص ۴۴۰٫
- الکافی، شیخ کلینی، دارالکتب الاسلامیه، تهران، ج ۴، ص ۱۶۸؛ وسائل الشیعه،ج ۵، ص۱۴۰، ح ۱، باب ۳۷٫
- مفاتیح، ص ۴۰۴؛ تهذیب، ج ۳، ص ۱۴۲؛ بحار الانوار، ج ۸۸، ص ۱۹٫
- العین، خلیل بن احمد فراهیدی، قم، مؤسسه النشر الاسلامی، ۱۴۱۴ هـ. ق، اول، ص ۸۳۰٫
- التحقیق: همان، ج ۹، ص ۱۱۶٫
- ر. ک: التحقیق، همان، ج ۸، ص ۲۱۰٫