موضوع مقاله منشور سیاسی حکومتی امیرالمؤمنین(ع) به مالک اشتر در باره حکومت و امارت مصر است. در گذشته طی مقالاتی به بخش‌هائی از آن پرداخته شد و اینک به بخش دیگر می‌‌پردازیم:
«ثُمَ انظَر فی حالِ کِتابُکَ قَولَ عَلی اُمورِکَ خَیرَهُم…» (نامه۵۳)
«در حال کارگزاران و مدیران با دقت بنگر و صالح‌ترین آنها را برای امور حکومت خود برگزین و نامه‌هائی را که شامل تدبیرها و اسرار حکومتی است به کسانی بسپار که از محاسن اخلاق برخوردارند. اینها باید از کسانی باشند که پست و مقام آنان را نمی‌فریبد و مغرور و جایگاه و مسئولیت سرمستشان نمی‌کند و مقام و موقعیت به آنان جرئت نمی‌هد که در برابر تو سرکشی و از رساندن مطالبات و نامه‌ها و خواسته‌های مردم به تو و پاسخ دادن آنها غفلت کنند و پیمان‌هائی را که به سود تو است محکم نکنند و جایگاه خویش را در امور ندانند و از دیگران نادان‌تر باشند، زیرا کسی که به جایگاه و موقعیت خویش جاهل باشد، نسبت به جایگاه دیگران جاهل‌تر است.
انتخاب این افراد نباید تنها بر اساس تشخیص شخصی و غفلت و حسن ظن و اطمینان شخص تو باشد، زیرا اشخاصی هستند که با ظاهرسازی و خوش‌خدمتی اعتماد دولتمردان را جلب می‌کنند، در حالی که از امانت و خیرخواهی بی‌خبرند. اینان را از شیوه همکاری‌شان با صالحین پیشین بیازمای و کسانی را که به حسن عمل و امانت‌داری معروفند برگزین که این دقت، دلیل خیراندیشی نسبت به خداوند و کسانی است که کارشان را به تو سپرده‌اند.
مسئولیت امور خود را به کسانی بسپار که از انجام مسئولیت‌های خطیر عاجز نیستند و کار و مشغله زیاد، آنان او را پریشان نمی‌سازد. هرگاه از مسئولان امور اداری تو خطائی سر بزند و تو اعتنا نکنی، مسئول کوتاهی آنان خواهی بود.»
توضیح:
ده نکته در امور اداری و مدیریتی
از مسائل بسیار مهم کشورداری، امور اداری، مشاغل دیوانی و دبیری و ضابطین دوائر دولتی هستند، زیرا اگر اینان افراد صالحی باشند، بسیاری از مشکلات مدیریتی قابل حل‌اند و اگر ناصالح باشند، نابسامانی‌های فراوانی در مدیریت کشور پدید خواهند آمد:
- کارگزاران، کارمندان و مسئولان باید صالح‌ترین افراد، مؤمن، مخلص، دلسوز، فهیم و محرم اسرار حکومت و دولت و دلسوز مردم باشند.
- به اخلاق اسلامی و انسانی متخلق باشند و پست و مقام، آنان را از تعهداتی که در برابر خدا و خلق خدا دارند باز ندارد و برای ترفیع درجه و رتبه به رقابت و تفوق‌طلبی نفسانی روی نیاورند.
- کارگزاران و عوامل اداری و اجرائی باید حرف و درددل مردم را به مسئولین مافوق برسانند تا آنان در جریان مسائل جاری کشور باشند.
باید بدانند در اجتماع چه می‌گذرد و خواسته‌ها و مشکلات و شکوائیه‌های مردم چیست و درصدد چاره برآیند، زیرا اگر به این وظیفه عمل نکنند و رابطه مردم و مسئولین قطع باشد، به واکنش‌های اجتماعی و اعتراض‌هائی می‌انجامد که دشمنان و آشوبگران از آنها سوءاستفاده می‌کنند و تبعات آنها بسیار سنگین است؛ همان‌گونه که در پاره‌ای از موارد مثل افزایش نسنجیده قیمت سوخت ملاحظه کردیم.
اصولاً چرا مسئولین نباید به میان مردم بیایند و حرف آنها را بشنوند و مشکلات را از نزدیک ببینند؟ چرا در اطاق‌های دربسته به سر می‌برند؟ مگر امام ما امیرمؤمنان(ع) که مدعی پیروی او هستیم در میان مردم و در بازار حاضر نمی‌شد تا مشکلات را ببیند و با تخلفات برخورد کند.
مگر این شیوه حضرت را بارها برای مردم نگفته‌ایم؟ مسئولین وامدار مردم‌اند و تافته جدا بافته نیستند که بین خود و مردم حصار بکشند.
- مسئولین نباید اسیر مقررات و تعهدات خشک اداری باشند. آنان باید رتق و فتق امور را براساس مصلحت ملت و دولت عهده‌دار شوند؛ در قراردادهای داخلی و بین‌المللی، مصلحت کشور را مد نظر داشته باشند و آنچه را به مصلحت ملت است امضا و آنچه را که به زیان دین و ملت است لغو کنند.
- اندازه تأثیر و کارآئی خود و دیگران را در قبال مسئولیت پذیرفته شده ارزیابی و براساس ارزش‌ها و لیاقت‌ها و نه بر اساس روابط خاص و پست‌ها، عمل کنند.
- در گزینش افراد برای پست‌های کلیدی و اداره امور کشور، نباید به ظاهرسازی‌های یک کارمند یا مدیر توجه کرد، بلکه باید براساس تحقیق و با توجه به سوابق و عملکردهای گذشته افراد به آنان اختیار و مسئولیت داد.
- در گزینش‌ها، باید به قضاوت عمومی مردم درباره اشخاص توجه کرد، زیرا خوب و بد افراد و سابقه و عملکردها از دید عموم مردم پوشیده نیست و گواهی آنان به حسن عمل و حسن شهرت و امانت و دیانت و روحیه جهادی و خدمتگزاری مایه اطمینان و امید خواهد بود و از آن نباید غفلت ورزید.
- گزینش افراد صالح برای امور اداری و اجرائی نشانه خلوص، ایمان و صداقت یک انسان در برابر خداوند و خدمتگزاری و خیرخواهی برای مردم است؛ از این‌رو می‌توان با نوع گزینش‌ها، صلاحیت و صداقت و امانت مسئولان را ارزیابی کرد.
- بر دولتمردان حکومت و دولت واجب است که در بخش‌های مختلف امور کشور، فرهنگی، اقتصادی، عمرانی و … مسئولان و مدیران صالحی را بگمارند که از عهده انجام امور محوله برآیند؛ در تراکم کارها با تدبیر و مهارت عمل کنند؛ دست و پای خود را گم نکنند؛ درمانده نشوند و کارآئی لازم داشته باشند.
- دولت و دیگر مسئولان در برابر عملکرد کارمندان و زیرمجموعه خود مسئولند و باید پاسخگوی عملکرد آنان باشند. آنها نمی‌توانند از اعمال زیردستان اظهار بی‌اطلاعی کنند و از دادن پاسخ طفره بروند.
***
شایسته‌سالاری در مدیریت مهم‌ترین اصلی است که در این بخش از پیام و منشور سیاسی مدیریتی امام علی«ع» مورد تأکید و توجه است.
شایسته‌سالاری چیست و چه محورهائی دارد؟
پاسخ این سئوال را از دیگر فرمایشات حضرت می‌توان گرفت. حضرت در خطبه‌ای از نهج‌البلاغه می‌فرمایند: «اَیَّها الناس اِنَّ اَحَقَّ النِاس بِهذا الاَمر اَقواهِم عَلیه و اَعلَمَهُم بِاَمرِالله فیه…»: ای مردم شایسته‌ترین مردم به امر خلافت قوی‌ترین مردم نسبت به آن و داناترین آنها به فرمان‌های خداوند است.» (نهج‌البلاغه، خطبه ۱۷۳)
هر چند موضوع مدنظر امام«ع» مسئله خلافت است، اما می‌توان دو اصل اساسی را که در مسئله خلافت بیان شده به سایر مسئولیت‌ها در امر رهبری و مدیریتی تعمیم داد. این دو اصل اساسی عبارتند از: قدرت و توانمندی و علم و دانائی.
حضرت در ادامه خطبه می‌فرمایند: «وَ لا یَحمِل هذا العِلم اَلاّ اَهلِ البَصَر وَ الصَّبر وَ العِلم بِمَواِضع الحَق»: این پرچم را کسی نمی‌تواند به دوش بکشد مگر آنکه بصیرت و صبر و پاسداری و علم به مواضع حق داشته باشد.» با توجه به محتوای پیام امام«ع» یک مقام مسئول باید واجد این ویژگی‌ها باشد که اگر نباشد، شایستگی پذیرش مسئولیت ندارد.
الف) بصیرت، بینش و درک و فهم مسائل و موارد و تصمیم‌گیری‌هاست.
ب) صبر و پایداری نتیجه ایمان، اخلاص و مجاهده در مسئولیت پذیرفته شده است.
ج) علم به حق و حقیقت و دین و مسئولیت الهی و انسانی.
اینها اصولی هستند که می‌بایست در همه ابعاد و نظام از مجلس و دولت و دستگاه قضا و شاخه‌های مدیریتی، فرهنگی، سیاسی، اجرائی، داخلی و خارجی مورد توجه قرار گیرند.
گزینش مسئولان، انتخاب نمایندگان مجلس، نصب استانداران، شهرداران و کلیه کارگزاران می‌بایست براساس این اصول باشد. خط‌بازی سیاسی و جناحی و پول‌سالاری و زد و بندهای دیگر، جز لطمه و خسارت برای کشور نداشته است و متأسفانه با چالش‌هائی از این دست روبرو هستیم که گاه حتی مصالح ملی را هم تحت‌الشعاع خود قرار می‌دهند و پاسخگوئی در برابر محکمه عدل الهی و وامداری خون پاک شهدا را دشوارتر می‌سازد.
مرور زمان نباید ارزش‌ها را تحت‌الشعاع قرار دهد و اصول و مبانی نباید به پای هواهای نفسانی و تعصبات کور جناحی قربانی شوند. سهل‌انگاری در اصول پذیرفته شده نظام، جز میدان دادن به دشمن و نفوذی‌های مزدور حاصلی ندارد.
اصول «عزت، حکمت و مصلحت» از آغاز مورد توجه و توصیه بنیانگزار جمهوری اسلامی امام خمینی(ره) بودند و اینک هم مورد تأکید و اهتمام رهبر معظم هستند. ایشان در بیانیه گام دوم انقلاب خطاب به ملت ایران به تفصیل به آنها پرداخته‌اند. ابعاد مختلف این منشور نمی‌بایست به بوته فراموشی و مقطعی سپرده شوند. مسئولان نظام باید این بیانیه را نصب‌العین قرار داده و فارغ از تعصبات جناحی و سیاسی خاص در تحقق آن بکوشند.