اشاره:
رسانه‌ها از دیر باز همواره مانند ابزاری با دو کارکرد مثبت و منفی در له یا علیه حوزه شخصی افراد حقیقی و یا نسبت به حوزه عمومی افراد حقوقی کارکرد داشته و نقش بسیار مهمی را در زندگی بشر ایفا نموده‌اند.
با توجه به اختراعات و فن‌آوری‌های پیشرفته و متنوع امروزی، کارکرد رسانه‌ها نیز مدرن‌تر و از تنوع و تعدد و فراوانی بیشتری برخوردار شده‌اند.
هرچه رسانه‌ها و ابزارهای ارتباطی متعددتر و متنوع‌تر شدند دامنه‌ی فراگیری و تاثیرگذاری‌شان نیز بیشتر شده و به همین نسبت ارسال خبرهای دروغ و شایعات نیز افزایش یافته است. به گونه‌ای که یک خبر غیر واقعی و شایعه می‌تواند گستره‌ی یک جامعه‌ی چند میلیونی را تحت تاثیر قرار داده و باعث تشویش و نگرانی یک جامعه، و موجبات سلب آرامش و آسایش جامعه را فراهم آورد.
با توجه به اهمیت موضوع و لزوم توجه جامعه اسلامی به سفارشات و منویات دین مبین اسلام و تاکیدات ائمه اطهار(علیهم‌السلام) بر لزوم حفظ انتظام جامعه، در مطلب حاضر بطور خلاصه نمونه‌های از هشدارهای قرآن کریم و ائمه معصومین(علیهم‌السلام) را برای آندسته از کسانی که خواسته و ناخواسته، با هدف و یا حتی بدون هدف خاص در جهت سلب آسایش و ایجاد اضطراب در جامعه گام برمی‌دارند می‌پردازیم:
هدف از ایجاد شایعه
اساساً شایعه شامل اطلاعات تحریف شده و اخبار نادرستی است که بنا بر اهداف و نظرات خاص، عمدتاً بر اساس تمایلات درونی _ و اکثرا بنا بر منافع جناحی و گروهی_ برای تخریب شخص و یا اشخاص، ساخته و منتشر می‌شود و در نتیجه برخی افراد نیز که با مواجهه با اینگونه شایعات آن‌را خوشایند تمایلات و کشش‌های درونی خود می‌پندارند، در راستای تمایلات نفسانی خود احساسات و مواضع فکری خود را بروز داده و بدون توجه به اینکه «چه کسانی از رواج آن خبر غیر موثق و شایعه سود می‌برند…»، آن را برای دیگران بازگو و نشـر می‌دهند.
اثرات سوء و مخرب شایعه
از ثمرات تلخ شایعه و مطالب غیر موثق و منفی، ایجاد اضطراب و نگرانى در آحاد جامعه است. و از پیامدهای دیگر آن می‌توان به:
۱- شکستن شدن حرمت افراد و از بین رفتن بسیارى از مؤلفهها و قوانین اخلاقى و اجتماعى که در قرآن کریم و همچنین از سوی ائمه معصومین(علیهم‌السلام) بر حفظ آن بسیار تاکید شده است.
۲- ایجاد تفرقه و تشدید خصومتها و تضاد در میان جامعه
۲- تشدید رذایل اخلاقى مانند: دروغ، افتراء، غیبت و…
۳- تقویت روحیه بدخواهى افراد جامعه نسبت به یکدیگر
۴- به مخاطره افتادن انتظام اجتماعى و بهره‌برداری دشمنان از عدم وحدت و انشقاق در جامعه
لذا وظیفه هر مسلمان معتقد، التزام عملی به رعایت توصیه‌ها و فرامین الهی و معصومین(ع) است به نحوی که ضمن پرهیز از توجه و اهمیت دادن به سخن‌پراکنی‌های بیهوده، خود نیز از بازگویی هر سخن و شنیده‌ای بدون در نظر گرفتن ماهیت و هدف آن خبر و شایعه مجدانه رعایت و پرهیز کند. زیرا از منظر دین و اخلاق دینی هیچکس مجاز نیست هرآنچه را که صرفاً می‌شنود و یا در رسانه‌ها می‌بیند برای دیگران نقل و منتشر کند.
چنانکه امیر مومنان علی(ع) می‌فرماید:
«لا تَرُدَّ عَلَى النّاسِ کُلَّما حَدَّثُوکَ فَکَفى بِذلِکَ حُمْقا؛ هرچه را به تو گفتند، به مردم مگو و بر مگردان، که همین در نادانى و حماقتت، کافى است.»(۱)
اهمیت حفظ سلامت و آرامش جامعه در قرآن کریم
قرآن کریم به عنوان یک آئین الهی و آسمانی، در آیات متعددی از یک‌سو به اهمیت مقوله‌ی آرامش و امنیت روحی و جسمی انسان‌ها پرداخته و به مخاطبان خود یادآوری و اشاراتی نموده است و از سوی دیگر اهمیت ویژه‌ای به امنیت و آرامش جامعه دارد تا حدی که سخن‌‌پراکنان و مروجین شایعات را در زمره “منافقان” و اهداف آنان را ایجاد اضطراب و سلب آرامش و امنیت از شخص و جامعه بر می‌شمارد.(۲)
در قرآن کریم از شایعات و اخبار بی‌اساس، بعنوان “اراجیف” یاد شده و از کسانی که اخبار بیهوده و بی‌پایه و اساس را برای دیگران نقل می‌کنند به صراحت بعنوان: “منافق” “ملعون” و “لعنت‌شدگان” یاد می‌کند.
چنان که می‌فرماید:
« لَئِن لَم یَنتَهِ الْمُنَافِقُونَ وَالَّذِینَ فِی قُلُوبِهِم مَرَضٌ وَالْمُرجِفُونَ فِی الْمَدِینَهِ لَنُغرِیَنَّکَ بِهِم ثُمَّ لَا یُجَاوِرُونَکَ فِیهَا إِلَّا قَلِیلًا* مَلْعُونِینَ أَیْنَمَا ثُقِفُوا أُخِذُوا وَقُتِّلُوا تَقْتِیلً*سُنَّهَ اللَّهِ فِی الَّذِینَ خَلَوا مِن قَبْلُ وَلَن تَجِدَ لِسُنَّهِ اللَّهِ تَبْدِیلًا؛ البته (بعد از این) اگر منافقان و آنان که در دلهاشان مرض (و ناپاکی) است و هم آنها که در مدینه (بر ضد اسلام) تبلیغات سوء می‌کنند (و دل اهل ایمان را مضطرب و هراسان می‌سازند) دست (از این زشتی و بدکاری) نکشند ما هم تو را بر (قتال) آنها بر انگیزیم (و بر جان و مال آنها مسلط گردانیم) که از آن پس جز اندک زمانی در مدینه در جوار تو زیست نتوانند کرد؛ این مردم (پلید بدکار) رانده درگاه حقّند، باید هرجا یافت شوند آنان را گرفته و جدّا به قتل رساند. ؛ این سنّت خدا (و طریقه حقّ) است که در همه ادوار امم گذشته برقرار بوده (که منافقان و فتنه‌انگیزان را رسولان حق به قتل رسانند) و بدان که سنّت خدا هرگز مبدّل نخواهد گشت.»(۳)
و همچنین در مورد کسانی که بدون اطمینان از صحت یک خبر بی‌پایه و اساسِ غیر معتبر آن را باور و برای دیگران منتشر می‌کنند؛ می‌فرماید:
«وَلا تَقفُ ما لَیسَ لَکَ بِهِ عِلمٌ إِنَّ السَّمعَ وَالبَصَرَ وَالفُؤادَ کُلُّ أُولئِکَ کانَ عَنهُ مَسئولً، و (ای انسان) هرگز آنچه را که بدان علم و اطمینان نداری دنبال مکن که چشم و گوش و دل همه مسئولند.»(۴)
بر اساس آیات فوق، دروغ‌پردازان و شایعهافکنان کیفر سنگینی در دنیا و آخرت دارند. و این جزئی از سنت الهی است.
و بر اساس همین توصیه‌ها و سفارشات حتی گاهى اخبارى که به آن اعتماد و یقین داریم را نیز نباید براى دیگران بازگو کنیم، بلکه باید ابتدا عواقب و نتیجه آن خبر را بسنجیم. چنانکه امیرمومنان حضرت علی(ع) می‌فرماید: «لَا تَقُل مَا لَا تَعلَمُ بَل لَا تَقُلْ کُلَّ مَا تَعْلَمُ فَإِنَّ اللَّهَ فَرَضَ عَلَى جَوَارِحِکَ کُلِّهَا فَرَائِضَ یَحْتَجُّ بِهَا عَلَیْکَ یَوْمَ الْقِیَامَهِ؛ آنچه نمى‌دانى مگو، بلکه همه آنچه را که مى‌دانى نیز مگـو، زیرا خداوند بزرگ، بر اعضاء بدنت چیزهایى را واجب کرده که از آنها در روز قیامت بر تو حجّت آورد.(۵)
و نیز می‌فرماید: «سامع القول شریک القائل؛ شنونده سخن، شریک گوینده است از حیث کیفر یا پاداش»(۶)
خواجه عبداللهانصارى مىگوید: نه تنها چیزى که علم ندارى، بازگو مکن بلکه همه آنچه را که مى‌دانى را نیز مگـو(۷)
جز، راست نباید گفت هر راست نشاید گفت.(۸)
اسلام برای رستگاری افراد با ایمان، آنان را به کم‌گویی و پرهیز از اضافه‌گویی و هرزه‌گویی توصیه و تاکید نموده است.
امام صادق(ع) می‌فرماید: انسان با ایمان در سخن گفتن محدود و زبان او بسته است.(۹)
مولای متقیان حضرت علی(ع) از کسانی که بدون آگاهی از موثق بودن اخبار آن را صرفاً بر اساس تمایلات و هوای نفسانی خود در جامعه رواج و منتشر می‌کنند را با عنوان “اشرار” یاد کرده و می‌فرماید: «…فَدَعْ مَا لَا تَعْرِفُ فَإِنَّ شِرَارَ النَّاسِ طَائِرُونَ إِلَیْکَ بِأَقَاوِیلِ السُّوءِ… از نقل مطالبی که درباره آن اطلاع کافی ندارید پرهیز کنید، زیرا اشرار، مطالب بی‌اساس- شایعات- را به گوش شما می‌رسانند.(۱۰)
آن امام همام در حدیث دیگری می‌فرمایند: «الأَقَاوِیلُ مَحفُوظَهٌ، وَ السَّرَائِرُ مَبْلُوَّهٌ، وَ کُلُّ نَفسٍ بِما کَسَبَت رَهِینَهٌ؛ گفتار آدمى بر جاى مىماند و باطن آدمى نیز امتحان مىشود و هر کسى در گرو کردار خویش است.»(۱۱)
یعنی دنیا محل آزمایش و ارزشیابی انسان است، و طبق سنت الهی چه بخواهد و چه نخواهد در مراحل مختلف زندگی مورد آزمونهای پی‌در‌پی قرار می‌گیرد. و کیفر و پاداش اعمال خود را در دنیا و آخرت خواهد دیـد.
«اِنّا خَلَقْنَا الاِنْسان مِن نُطْفَهٍ اگمشاجٍ نَبْتَلیهِ؛ ما انسان را از آب نطفه مختلط (بی‌حس و شعور) خلق کردیم و او را می‌آزماییم و بدین سبب دارای قوای چشم و گوش (و مشاعر و عقل و هوش) گردانیدیم.».(۱۲) و «اِنَّ ذلِکَ لاعلیها السلامیات وَاِن کُنّا لمُبتلین؛ (آری،) در این ماجرا (برای صاحبان عقل و اندیشه) آیات و نشانه‌هایی است؛ و ما مسلّماً همگان را آزمایش می‌کنیم!»(۱۳)
بر همین اساس باید به این نکته مهم توجه داشته باشیم که دنیا و آخرت با هم مرتبط‌اند. رابطه‌اى که بین این دو نشئه از حیات انسان وجود دارد، رابطه‌اى است چون کاشت و برداشت. دنیا فصل کاشتن است و آخرت فصل برداشت اعمالی که در دنیا انجام داده‌ایم. در واقع آخرت برگ دیگرى از حیات انسان است که توأم با بقا و جاودانگى در آخرت است.
نهی از کوچک شمردن گناه
از آنجایی که کراراً مشاهده می‌شود برخی افراد با مواجهه با خبری هرچند کوتاه اما بدون نام و نشان نویسنده و حتی منبع ناشناس و یا با عنوان “منابع مطلع” آن را انتشار می‌دهند. باید به این نکته توجه داشت که قرآن کریم نسبت به اخبار و گزارش‌های خبری حساسیت فراوانی نشان داده و این حساسیت به این دلیل است که محتوای یک خبر هرچند کوتاه می‌تواند آثار و تبعات منفی بسیاری در جامعه به‌جا بگذارد و بعضاً موجب تشکیک در ذهن افراد جامعه شده و با تعمیم و سرایت به دیگران حتی مسیر تحولات اجتماعی را دچار تزلزل کند. لذا قرآن کریم هشدار می‌دهد که هیچ گناهی را ساده و کوچک مشمرید که موجب عقوبتی سخت خواهید بود:
«إِذ تَلَقَّوْنَهُ بِأَلْسِنَتِکُمْ وَتَقُولُونَ بِأَفْوَاهِکُم مَا لَیْسَ لَکُم بِهِ عِلْمٌ وَتَحْسَبُونَهُ هَیِّنًا وَهُوَ عِنْدَاللَّهِ عَظِیمٌ؛ زیرا شما آن سخنان را از زبان یکدیگر تلقّی کرده و حرفی بر زبان می‌گفتید که علم به آن نداشتید و این کار را سهل و کوچک می‌پنداشتید در صورتی که نزد خدا (گناهی) بسیار بزرگ بود.(۱۴)
و یکی از پیام‌های آیه ۹۱ سوره مبارکه مائده نیز این است که همواره باید از خود مراقبت کرد چرا که: «تحریکات شیطان دائمی است و اینکه هرکس که عامل کینه و عداوت در میان مردم شود، مانند شیطان است. «إِنَّما یُرِیدُ الشَّیْطان…»
در پایان ذکر و یادآوری این نکته نیز ضروری است که خداوند سبحان به آنانی که پس از شنیدن تذکرات و هدایت‌های قرآن باز با لجاجت به انجام گناه اصرار می‌ورزند هشدار داده است که آنان را با حال خود رها نموده و هرگز هدایتشان نخواهد کرد چنانکه می‌فرمایـد:
«إِنَّ الَّذینَ لا یُوْمِنُونَ بِآیاتِ اللَّهِ لا یَهْدیهِمُ اللَّهُ وَ لَهُمْ عَذابٌ أَلیم»؛ البته آنان که به آیات خدا ایمان نمی‌آورند (پس از اتمام حجت کامل) خدا هرگز هدایتشان نخواهد کرد و آنها را عذابی دردناک خواهد رسید.(۱۵)
پی‌نوشت‌ها:
- غررالحکم جلد ۶ ص ۲۸۱
- سوره مبارکه نساء آیه ۸۳
- سوره مبارکه احزاب آیات ۶۰-۶۱-۶۲
- سوره مبارکه اسرا آیه ۳۶
- نهج‌البلاغه حکمت ۳۷۹
- غررالحکم ج ۱ص ۳۶
- صاحبان خرد ناب
- گلستان سعدی
- ر.ک: علامه مجلسى، بحارالانوار، ج ۷۵، ص ۲۷۵
- نهج‌البلاغه، خطبه ۷۸
- نهج‌البلاغه حکمت ۳۴۳
- سوره مبارکه مومنون آیه ۳۰
- سوره مبارکه مومنون آیه ۳۰
- سوره مبارکه نور آیه ۱۵
- سوره مبارکه نحل آیه ۱۰۴