مقدمه:
زن و مردی که به اختیار خویش پیمان زناشویی می‌بندند، با تشکیل خانواده در جهت تحقق اهداف ازدواج که کسب سکینه و آرامش است(۱) تلاش می‌کنند، اما تشکیل خانواده به‌تنهایی کافی نیست، بلکه هر یک از افراد خانواده به منظور نیل به آرمان‌های یاد شده، مسئولیت‌هایی دارند. کسب آرامش و همدلی، تربیت فرزندان صالح و بقای خانواده، نوعی خاص از رفتار همسران نسبت به یکدیگر را می‌طلبد که به آن «حسن معاشرت» گفته می‌شود.
در قرآن می‌خوانیم: «یا أَیُّهَا‌الَّذینَ آمَنُوا…وَ عاشِرُوهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ…؛(۲) ای کسانی که ایمان آورده‌اید با همسرتان به شایستگی رفتار کنید.»
قرآن کریم به «خانواده» اهمیت بسیاری داده است. یکی از مسائلی که مورد توجه قرآن است، آداب معاشرت با همسر است؛ لذا فرمود: «وَ عاشِرُوهُنّ بِالمعروفِ». علامه طباطبایی در ذیل این آیه می‌فرماید: «معروف به کاری می‌گویند که در جامعه مجهول نباشد.» سپس ادامه می‌دهد که وقتی معروف با معاشرت ضمیمه می‌شود، این طور معنا می‌دهد که با زنان به‌طرزی معاشرت کنید که مرسوم و معروف است.(۳) معروف یعنی هر چیزی را که عقل و نقل معتبر آن را به رسمیت بشناسد و بپسندد.(۴) به باور بعضی از مفسران، منظور از «و عاشِرُوهنّ بالمعروفِ» این است که با آنان با مهربانی و گشاده‌رویی رفتار کنید.(۵)
یکی از مصادیق مهم حسن معاشرت با همسر، ارتباط کلامی است؛ لذا قرآن زنان را نیز به معاشرت نیکو با شوهرانشان فرامی‌خواند: «وَ لَهُنَّ مِثْلُ الَّذی عَلَیهِنَّ بِالمَعرُوف(۶): و برای زنان است مثل آنچه بر آنان است به‌طور متعارف». از اینرو زن و شوهر هر دو باید با دیگری با محبت رفتار کنند و تنها رفتار یکی از آنها نمی‌تواند آرامش دو سویه را به وجود آورد.
اکثر تعامل‌های انسان‌ها با یکدیگر بر محور ارتباطات شکل می‌گیرند و بیشتر ارتباطات را، ارتباطات کلامی به خود اختصاص داده است. بر اساس برخی از پژو‌هش‌ها بیشترین زمان ارتباطات بین افراد، صرف ارتباطات گفتاری می‌شود تا ارتباطات نوشتاری.(۷) در اهمیت این امر همین بس که نخستین آیات قرآن با ارتباطی کلامی، «اقرَأْ بِاسمِ رَبِّک الَّذِی خَلَقَ».(۸) آغاز می‌شود و با قسم به قلم به عنوان یکی از ابزارهای ارتباطی «ن وَ الْقَلَمِ وَ ما یَسْطُرُون».(۹) ادامه می‌یابد.
در ادامه به برخی از روش‌های ارتباط کلامی در خانواده اشاره می‌شود:
۱) سلام
در قرآن بر ارتباط کلامی که گام نخست روابط اجتماعی به شمار می‌آید، تاکید شده است: «یا أَیهَا الَّذینَ آمَنُوا لا تَدْخُلُوا بُیوتاً غَیرَ بُیوتِکمْ حَتَّی تَسْتَأْنِسُوا وَ تُسَلِّمُوا عَلی أَهْلِها ذلِکمْ خَیرٌ لَکمْ(۱۰): ای کسانی که ایمان آورده‌اید، به خانه‌ای غیر از خانۀ خود، بی آنکه اجازه طلبیده و بر ساکنانش سلام کرده باشید، داخل مشوید.» همچنین خداوند به پیامبر«ص» دستور می‌دهد هنگامی که مؤمنان نزد تو می‌آیند به آنان بگو: «وَ إِذا جاءَکَ الَّذینَ یُؤْمِنُونَ بِآیاتِنا فَقُل سَلامٌ عَلَیکم(۱۱): هرگاه کسانی که به آیات ما ایمان دارند نزد تو آمدند، به آنها بگو: «سلام بر شما.»
خانواده، اجتماع کوچکی است که رعایت برخی از اصول، موجب استحکام آن و سلام کردن به اعضای خانواده سبب محبت می‌شود: «وَ إِذا حُیِّیتُمْ بِتَحِیَّهٍ فَحَیُّوا بِأَحْسَنَ مِنْها أَوْ رُدُّوها(۱۲): هرگاه به شما تحیت گویند، پاسخ آن را بهتر از آن بدهید یا (لااقل) به همان‌گونه پاسخ گویید.»
از‌این رو بایسته است که زن و مرد در زمان‌هایی مانند ورود به خانه یا هنگام بیدار شدن از خواب به یکدیگر سلام کنند و در انجام آن، بر هم سبقت بگیرند. این عمل، علاوه بر عمق‌بخشی به اُنس ایشان، رابطه‌ای عاطفی را بین فرزندان و والدین پدید می‌آورد.
امام صادق«ع» می‌فرماید: «وقتی شوهر به خانه وارد می‌شود، باید به خانواده‌اش سلام کند، پیش‌تر کفش را به زمین بزند و سرفه کند تا خانواده‌اش از آمدن او باخبر شوند؛ مبادا چیزی ببیند که او را ناخوش آید.»(۱۳)
۲) خداحافظی
از امور دیگری که میان اعضای خانواده الفت ایجاد می‌کند، خداحافظی است. شاید این مسئلۀ کوچکی به نظر برسد، اما در واقع راهکار مهمی است که نباید از آن غافل ماند. مرد زمان خروج از منزل با این واژه کوتاه و محبت‌انگیز، عواطف زن را برمی‌انگیزد و دل او را گرم نگه می‌دارد. در مقابل، زن نیز با شوق و انگیزه بیشتری مشغول کارهای خانه می‌شود.
۳)خطاب زیبا
در ارتباط صحیح، باید هم گوینده و هم شنونده خوبی بود؛ یعنی در تبادل اطلاعات و عواطف باید از نقش عاطفی و روانی واژه‌ها آگاه بود. نیز باید توجه داشت چگونه بعضی از کلمات در برقراری ارتباط سالم نقشی سازنده دارند و در ایجاد صمیمیت مؤثرند. بنابراین باید در مورد انتخاب واژه‌ها، حساسیت داشته باشیم.
خداوند به حضرت موسی«ع» و برادرش هارون دستور می‌دهد که فرعون را با لحنی نرم به حق دعوت کنند:
«فَقُولاَ لَهُ قَوْلاً لَیِّناً لَعَلَّهُ یَتَذَکَّرُ أَوْ یَخْشَی(۱۴): و با او سخنی نرم بگویید، باشد که پند گیرد یا خشوع و خشیت یابد.»
از سوی دیگر خداوند انسان را از دشنام و بددهنی حتی نسبت به کافران نیز بر حذر داشته(۱۵) و از به کارگیری واژه‌های نادرست نهی کرده است: «وَقُولُوا قَوْلاً سَدِیداً(۱۶): همیشه به حقّ و صواب سخن گویید.»
همچنین خداوند به مسلمانان یادآور می‌شود که همدیگر را با نام و القاب نیکو صدا بزنند واز القاب بد پرهیز کنند: «وَ لا تَلْمِزُوا أَنْفُسَکمْ وَ لا تَنابَزُوا بِا لْأَ لْقاب (۱۷): و با القاب زشت و ناپسند یکدیگر را یاد نکنید.»
طبیعی است کلام نیک جواب نیک را در پی دارد. حضرت علی(ع) می‌فرماید: «و أَحسِنُوا لَهُنَّ الْمَقَالَ لَعَلَّهُنَّ یُحسِنَّ الْفَعَالَ(۱۸): با زنان خوش گفتار و نیکو سخن باشید تا ایشان هم خوش کردار و نیکو رفتار شوند.»
همچنین آن حضرت«ع» فرمود: «زیبا سخن بگویید تا پاسخ زیبا بشنوید.»(۱۹)و نیز: «عَوِّد لِسَانَکَ لِینَ الْکَلَامِ وَ بَذلَ السَّلَامِ یَکْثُرْ مُحِبُّوکَ وَ یَقِلَّ مُبْغِضُوکَ(۲۰): زبانت را به سخن ملایم و سلام کردن عادت بده تا دوستانت زیاد و دشمنانت کم شوند.»
به نمونه زیر توجه کنید:
خانم متینی که حدود ۳۶ سال داشت، با حالت خشم وارد دادگاه شد و گفت: «حدود دوازده سال است با همسرم ازدواج کرده‌ام. مرد خوبی است، اما هرگز نمی‌خواهد بفهمد که من همسر او و مادر دو فرزندش هستم. به خیال خودش مرد مجلس‌آرایی است، اما مجالس را با دست انداختن من می‌آراید. نمی‌توانید درک کنید که چه‌قدر زجر کشیده‌ام. اعصابم به‌کلی خراب شده و دائماً مجبورم به پزشک مراجعه کنم. هزار بار با شوهرم حرف زده و سئوال کرده‌ام که چرا پیش آشنا و غریبه صد جور شوخی زننده با من می‌کنی و متلک می‌گویی که دیگران بخندند؟ من اغلب از همه خجالت می‌کشم و هیچ وقت نمی‌توانم با شوهرم مقابله به مثل کنم. بنابراین با تمام رنج‌هایی که می‌دانم در انتظارم نشسته، خواهم ساخت تا از او جدا شوم.»(۲۱)
۴) ابراز محبت
محبت عامل مهم استحکام خانواده است؛ از این رو خداوند این امر را در وجود زن و شوهر نهادینه کرده است.
رسول خدا«ص»به همراه رزمندگان از رزمگاه برمی‌گشتند. خبر شهدا، زنان و فرزندان را به استقبال کشانده بود. هر کسی پرس و جو می‌کرد. زنی که به دنبال عزیزانش بود، به حضور پیامبر«ص» رسید و پس از عرض سلام و ادب، از وضعیت کسی سراغ گرفت. پیامبر(ص) فرمودند: «او چه نسبتی با شما دارد؟» عرض کرد: «پدرم است.» فرمودند: «شهید شده است.» زن با گفتن «إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیهِ راجِعُون» شکیبایی نشان داد. سپس از برادرش پرسید. او نیز شهید شده بود. خبر پیامبر«ص» و واکنش زن همان بود که در برابر شنیدن خبر شهادت پدرش نشان داد. آنگاه از شوهرش سراغ گرفت و زمانی که حضرت خبر شهادت شوهرش را ابلاغ کردند، زن فریادی کشید و تعجب پیامبر«ص» را برانگیخت. حضرت فرمودند: «مَا کُنْتُ أَظُنُّ أَنَّ الْمَرْأَهَ تَجِدُ بِزَوْجِهَا هَذَا کُلَّهُ حَتَّى رَأَیْتُ هَذِهِ الْمَرْأَه(۲۲): هیچ عشق و محبتی به پایه محبت همسران نمی‌رسد.»
صرف محبت قلبی زن و شوهر نسبت به یکدیگر کافی نیست؛ بلکه لازم است که این محبت در قالب زبان و رفتار نمود پیدا کند. در برخی از روایات، بر ابراز کلام محبت‌آمیز نسبت به همسر تأکید شده است؛ زیرا ابراز محبت دوسویه سبب استحکام خانواده می‌شود. رسول خدا«ص» می‌فرمایند:
«قَوْلُ الرَّجُلِ لِلْمَرْأَهِ إِنِّی أُحِبُّک لَا یَذْهَبُ مِنْ قَلْبِهَا أَبَداً(۲۳): مردی که به همسرش بگوید من تو را دوست دارم، این کلام هیچ‌گاه از قلب او خارج نمی‌شود.» وجود زن باید از وجود مرد، عطوفت و احساسات بگیرد تا بتواند فرزندان را از سرچشمه فیاض عواطف خود سیراب کند. رکن حیات خانوادگی، احساسات و عواطف مرد نسبت به زن است. از این عواطف است که هم زندگی زن و هم زندگی فرزندان، صفا می‌گیرد.(۲۴)
امام راحل خطاب به همسرش می‌فرماید: «تصدقت شوم؛ الهی قربانت بروم، در این مدت که مبتلای به جدایی از آن نور چشم عزیز و قوّت قلبم گردیدم متذکر شما هستم و صورت زیبایت در آئینه قلبم منقوش است. عزیزم! امیدوارم خداوند شما را به‌سلامت و خوش در پناه خودش حفظ کند…و الان در شهر زیبای بیروت هستم. حقیقتاً جای شما خالی است فقط برای تماشای شهر و دریا خیلی منظره خوش دارد. صد حیف که محبوب عزیزم همراهم نیست که این منظره عالی به دل بچسبد.»(۲۵)
۵) شکیبایی در برابر سخنان ناخوشایند
کانون خانواده اقتضا می‌کند که از بدگویی و کلمات ناخوشایند پرهیز شود، اما گاهی ممکن است زن یا مرد با کلمات خشنی از سوی همسر خود مواجه شود. در این حالت، باید بکوشد متانتش را حفظ کند و مواظب زبان خود باشد و صحنه نزاع را طوری تغییر دهد که همسر عصبانی نتواند به خشونت خود ادامه دهد؛ نه اینکه با پاسخی شبیه یا بدتر از آنچه که شنیده، به آتش معرکه دامن بزند. خداوند متعال می‌فرماید:
«اِدْفَعْ بِالَّتِی هِی أحْسَنُ فَإِذا الَّذِی بَینک وَبَینَهُ عَداوَهٌ کأنَّهُ وَلِیٌّ حَمِیمٌ(۲۶): بدی را با شیوه‌ای که نیکوتر است، دفع کن که ناگاه خواهی دید همان که میان تو و او دشمنی بود، دوستی صمیمی شده است.»
از امام صادق«ع» نقل شده که رسول الله «ص» فرمودند: «وَ مَن صَبَرَ عَلَی خُلُقِ امْرَأَهٍ سَیِّئَهِ الْخُلُقِ وَ احْتَسَبَ فِی ذَلِک الْأَجْرَ أَعْطَاهُ اللَّهُ ثَوَابَ الشَّاکرِینَ فِی الآخِرَه(۲۷): و هرکس بر اخلاق تند و خشن همسرش شکیبایی ورزد، همانا پروردگار به او پاداش شاکران را عنایت خواهد کرد.»
۶) واکنش مناسب در برابر دخالت‌های دیگران
ممکن است خانواده طرف مقابل در باره مرد یا زن، بدگویی کنند. این رفتار، زمینه دلسردی زن یا شوهر را فراهم می‌سازد.(۲۸) گاهی دخالت‌ها و دلسوزی‌های بی‌مورد، در زندگی زن و شوهر مشکل و اختلاف ایجاد می‌کند. گرچه این دخالت‌ها بیشتر اوقات با نیت خیرخواهانه صورت می‌گیرند، ولی چون روشمند نیستند، نتایج خوشایندی را در پی ندارد.(۲۹)
تازه عروسی که در پایان اولین هفته ازدواج، به قصد خودکشی سوزن خورده بود، می‌گفت: «یک هفته است با مرد ۲۴ ساله‌ای ازدواج کرده‌ام. روزی که به خانه شوهر می‌رفتم، حس می‌کردم که مانند زنان دیگر خوشبخت خواهم شد؛ ولی هنوز چند روز نگذشته بود که ناسازگاری شوهر و خواهرش آغاز شد و زندگی‌ای که فکر می‌کردم برایم بهشت خواهد بود، به جهنمی سوزان تبدیل شد. اقوام شوهرم در این مدت کم، آن قدر مرا اذیت کردند که از زندگی سیر شدم و اقدام به خودکشی کردم.»(۳۰)
زن و شوهر نباید تحت تأثیر این گونه تحریکات قرار گیرند؛ بلکه باید با کلامی منطقی و ادبیاتی زیبا، مانع دلگیر شدن خانواده و بی‌احترامی به آنها شوند و به این گفتارهای بی‌اساس و گاه آکنده از بدبینی، غیبت و تهمت، واکنش مناسب نشان دهند.
۷) اظهار تشکر
یکی از عوامل گرمی خانواده، سپاس زبانی از یکدیگر است. این امر، باعث ایجاد انگیزه برای انجام وظایف و تقویت روحیه اعتماد به نفس در همسران می‌شود. نباید تصور کرد که تأمین نیازهای اقتصادی برای قدردانی، کافی است؛ زیرا هیچ چیزی جایگزین تأثیر روانی تشکر زبانی نمی‌شود. این تصور نیز که کار بیرون منزل، وظیفه مرد است و به تشکر نیازی ندارد، درست نیست؛ بلکه تشکر زبانی از مرد، در روح او اثر مطلوبی می‌گذارد و سبب موفقیت بیشتر او می‌شود.
امام صادق«ع» می‌فرمایند: «مَکتُوبٌ فِی التَّورَاهِ اشْکُرْ مَنْ أَنْعَمَ عَلَیک وَ أَنْعِم عَلَی مَن شَکرَک فَإِنَّهُ لَازَوَالَ لِلنَّعْمَاءِ إِذَا شُکِرَتْ وَ لَا بَقَاءَ لَهَا إِذَا کُفِرَت(۳۱): در تورات نوشته است که سپاسگزاری کن از کسی که به تو احسان کرد و احسان کن به کسی که از تو سپاسگزاری کرد؛ زیرا اگر در برابر احسان سپاسگزاری کنی، پایدار می‌شود و اگر ناسپاسی کنی، دوام نخواهد یافت.»
به دو نمونه ذیل توجه کنید:
بانوی خانه‌دار ۲۹ ساله‌ای می‌نویسد: «شوهر حق‌نشناسی دارم. از صبح تا شام رنج می‌برم، زحمت می‌کشم، تمام کارهای خانه از شستن ظروف و لباس‌ها، از پختن غذا تا تزیین اتاق‌ها و بافتنی‌های لازم را برای او و فرزندانمان انجام می‌دهم؛ ولی وقتی به خانه می‌رسد مثل اینکه هیچ کاری انجام نشده است. اصلاً توجهی به هیچ چیزی ندارد. لباس‌های اتو شده و کفش‌های واکس‌زده او را که جلویش می‌گذارم، یک متشکرم یا دستت درد نکند هم نمی‌گوید. اگر من هم برایش تعریف کنم، با تندی حرفم را قطع می‌کند و می‌گوید: «این قدر کارهایت را به رخ من نکش، مگر چه کار کرده‌ای؟ شاخ غول شکسته‌ای یا از قله دماوند بالا رفته‌ای؟» در صورتی که اگر زحمت‌های من نبود، حالا هشتش گروِ نه‌اش بود.»(۳۲)
همسر شهید همت می‌گوید:…آن روز ابراهیم دیر وقت به خانه آمد. من تمام روز از بچه‌ها مراقبت کرده بودم. مصطفی شیرخواره بود و مهدی تازه راه افتاده بود. فرصتی برای شستن لباس‌ها نداشتم. به‌ناچار صبر کردم تا حاجی بیاید. وقتی آمد، بچه‌ها را به او سپردم و رفتم سراغ لباس‌ها. با اینکه ممانعت می‌کرد، ولی اصرار کردم که برود و استراحت کند. وقتی خیالم راحت شد که حاجی خوابیده، رفتم و مشغول شستن لباس‌ها شدم. چند دقیقه‌ای نگذشته بود که دیدم حاجی با یک لیوان آب پرتقال آمد. لبخندی زد و گفت: «شرمنده‌ام. حالا که قرار است لباس‌ها را بشوری و این سختی‌ها را تحمل کنی، بگذار لااقل گلویت خشک نباشد.» لیوان را گرفتم و از او تشکر کردم. این نوع قدردانی‌های حاجی را چندین بار در زندگی تجربه کرده بودم. (۳۳)
۸) عذرخواهی و عذرپذیری
چرا امروزه در جامعه فرهنگ «عذرخواهی و عذرپذیری» ضعیف شده است؟ گاهی روابط میان اعضای خانواده و افراد جامعه به سبب تضاد منافع یا سوءتفاهم و سوءبرداشت، دچار آسیب می‌شود. در بسیاری از موارد می‌توان با عذرخواهی از این بحران گذشت، اما گاهی اشخاص عذرخواهی نمی‌کنند و این آغاز مشکلات است؛ در حالی که باید دانست همان طور که توبه و اقرار به گناه در پیشگاه خدا فشار روانی فرد را کاهش می‌دهد، عذرخواهی و پوزش از دیگران نیز موجب آرامش فرد و جامعه می‌شود.
از نظر اسلام، عذرخواهی و عذرپذیری امری بسیار پسندیده است. البته انسان نباید به‌گونه‌ای رفتار کند که نیازمند عذرخواهی باشد. پیامبر«ص» فرموده‌اند: «إِیَّاکَ وَ مَا تَعتَذِرُ مِنهُ(۳۴): زنهار از کاری که به سبب آن پوزش بخواهی.» امتیاز مؤمن بر دیگران در این است که کمتر محتاج عذرخواهی می‌شود. امیرمؤمنان«ع» فرمود: «الِاستِغنَاءُ عَنِالعُذرِ أَعَزُّ مِنَ الصِّدقِ بِهِ(۳۵): نیاز نیافتن به عذرخواهی، عزت‌بخش‌تر از معذرت‌خواهی موجه است.»
اما اگر اشتباهی از انسان سر زد، باید غرور و تکبر را کنار بگذارد و عذرخواهی و از کسی که حقش ضایع شده دلجویی کند. این مسئله، در خانواده اهمیت فراوانی دارد. وقتی زن و مرد مقید باشند که بعد از بروز هر اشتباهی، عذرخواهی کنند، دیگر زمینه‌ای برای کینه‌جویی به وجود نمی‌آید و به انتقام‌گیری منجر نخواهد شد. افزون بر آن، فرزندان نیز می‌آموزند که اگر در روابط اجتماعی خطایی از آنها سر زد، به دنبال اصلاح آن برآیند و عذرخواهی کنند.
باید توجه داشت که مشکلات خانوادگی به‌‌ندرت محصول اشتباهات یک طرف است. مشکلات خانوادگی غالباً ناشی از تعامل نادرست هستند؛ بنابراین هر یک از زوج‌ها سهمی هر چند کوچک در بروز مشکل دارند. گفتگوی میان همسران برای حل مشکلات در صورتی نتیجه می‌دهد که هر دو طرف، صادقانه به اشتباهات خود اعتراف کنند.(۳۶)
فرزند علامه محمدتقی جعفری می‌گوید: «به یاد دارم روزی در منزل سوءتفاهمی جزئی بین استاد و والده‌ام پیش آمد و عباراتی بین آنان رد و بدل شد. پس از گذشت مدت زمانی، وقتی استاد عازم رفتن به بیرون منزل بودند، با نهایت فروتنی جلو آمدند و دست مادرم را بوسیدند و عذرخواهی کردند.»(۳۷)
همان گونه که عذرخواهی امری ضروری است، پذیرش عذر نیز امری پسندیده و نشانه بالندگی و رشد اخلاقی انسان است. با این کار، پذیرنده عذر نشان می‌دهد که از نظر فضایل اخلاقی تا چه اندازه رشد کرده است. همچنین این امر سبب می‌شود که کینه‌ها و کدورت‌ها از بین بروند. امام علی«ع» فرمود:
«اِقبَل أَعْذارَ النّاسِ تَسْتَمْتِعْ بِإخائهِم وَ القَهُمْ بِالبِشرِ تُمِت أضغانَهُم(۳۸): عذرخواهی مردم را بپذیر تا از برادری آنان بهره‌مند شوی و با آنان با چهره باز برخورد کن تا کینه‌های آنان را از بین ببری» و نیز: «شَرُّ النّاسِ مَن لَایَقْبَلُ‌العُذرَ وَ لَایَقْبَلُ الذَّنبَ(۳۹): بدترین مردم کسی است که عذرخواهی دیگران را نپذیرد و از خطایشان نگذرد.»
چو یار بر سر صلح است و عذر می‌طلبد
توان گذشت ز جور رقیب در همه حال(۴۰)
۹) گفتگو با فرزندان
در چندین سال پیش، بیشتر فرزندان اوقات خود را با مادرشان در خانه یا با پدرشان در مزرعه یا محل کار می‌گذراندند و با هم گفتگو می‌کردند؛ از اینرو والدین قادر بودند به نیازها، آرزوها و شخصیت فرزندانشان پی ببرند. ولی امروزه با ورود وسایل و تکنولوژی‌های جدید مانند تلفن همراه به عرصه خانواده‌ها، والدین و فرزندان ساعت‌های متمادی بی آنکه با هم حرفی بزنند، در کنار یکدیگر می‌نشینند.
یکی از مهم‌ترین مشکلات زنان که در چهارمین کنگره روزنامه‌نگاران زن در آلمان مطرح شد، این بود که ده‌ها میلیون زن در آلمان، صبح زود، خانه و فرزندان خویش را ترک می‌کنند. پرسش اینجاست که ده‌ها میلیون کودک و نوجوانی که مادرانشان را در طول روز در کنار خویش نمی‌بینند و ارتباط کلامی ندارند، چگونه تربیت خواهند شد؟ اکنون بیشتر کودکان ۱۴ تا ۱۶ ساله در آلمان کلید خانه‌هایشان را به گردن خود آویزان می‌کنند تا برای صرف ناهار به خانه بازگردند و پس از آن، در انتظار مادرانشان می‌نشینند و لحظه‌شماری می‌کنند تا پس از ساعت شش شاید مادران خود را در آغوش بگیرند.(۴۱)
متأسفانه کاهش مدت گفتگو بین افراد خانواده و فردیت‌گرایی، موجب تشدید شکاف نسلی شده است. کاهش
ارتباطات کلامی میان اعضای خانواده، به مرز هشدار رسیده و سلامت خانواده‌ها را تهدید می‌کند.(۴۲) خانواده سالم، خانواده‌ای است که بین اعضای آن به‌ویژه فرزندان ارتباط کلامی برقرار باشد. ارتباط کلامی، فاصله‌ها را از بین می‌برد، گرمای عاطفی خانواده را افزایش می‌دهد و باعث دوام و قوام آن می‌شود.
پی‌نوشت:
- روم: ۲۱٫ «وَ مِن آیاتِهِ أَنْ خَلَقَ لَکُمْ مِنْ أَنْفُسِکُمْ أَزْواجاً لِتَسْکُنُوا إِلَیْها وَ جَعَلَ بَیْنَکُمْ مَوَدَّهً وَ رَحْمَهً إِنَّ فی ذلِکَ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یَتَفَکَّرُون.»
- نساء: ۱۹
- طباطبایی، محمدحسین؛ «المیزان»، ج.۴، ص. ۲۵۵٫
- مکارم شیرازی،ناصر؛ «تفسیر نمونه»، ج.۳، ص.۳۲۰٫
- جوادی آملی،عبدالله؛ «تفسیر تسنیم»، ج.۱۸، ص.۱۴۳٫
- بقره/ ۲۲۸٫
- www.lib.eshia.ir/10254
- علق/ ۱٫
- ۹٫قلم/ ۱٫
- نور/ ۲۷٫
- انعام: ۵۴ ر.ک: محمدحسین طباطبایی، المیزان، ج.۷، ص. ۱۰۵٫
- نساء/ ۸۶٫
- مجلسی، محمدباقر؛ «بحارالأنوار»، ج.۷۶، ص. ۱۱٫
- طه:۴؛ ر.ک: محمد بن حسن طوسی،«التبیان»، ج.۷، ص.۱۷۵٫
- انعام/ ۱۰۸٫
- احزاب/۷۰٫
- حجرات: ۱۱؛ ر.ک: فضل بن حسن طبرسی، «مجمع‌البیان فی تفسیرالقرآن، ج.۹، ص. ۲۰۵٫
- مجلسی، محمدباقر؛ «بحارالأنوار»، ج.۱۰۰، ص. ۲۲۳٫
- عبدالواحد تمیمی آمدی، «غرررالحکم و دررالکلم»، ص. ۴۳۵٫
- همان.
- امینی،ابراهیم؛ «آیین همسرداری»، ص. ۴۳٫
- محمد بن یعقوب کلینی،«الکافی»، ج.۵، ص.۵۰۶٫
- شیخ حر عاملی، «وسائل‌الشیعه»، ج.۱۴، ص.۱۱-۹٫
- مطهری، مرتضی، «نظام حقوق زن در اسلام»، ص. ۳۲۶٫
- http://www.imam-khomeini.ir/fa/n3302/
- فصلت/ ۳۴٫
- شیخ صدوق، «الأمالی»، ص. ۴۳۰٫
- انصاری، مرتضی؛ «انتخاب برتر زندگی بهتر»، صص. ۵۸-۵۶٫
- خسروی،حسن؛ «زندگی سالم و ایده‌آل از نظر اسلام»، ص. ۹۹-۹۴٫
- امینی،ابراهیم؛ «آیین همسرداری»، ص. ۱۰۲٫
- محمد بن یعقوب کلینی، «الکافی»، ج.۲، ص.۹۴٫
- امینی،ابراهیم؛ «آیین همسرداری»، ص.۷۹٫
- آبیار،رضا؛ «همسران زمینی و سرداران آسمانی»،قم، بوستان کتاب، ۱۴۰۰
- همان، صص. ۸۶-۸۵٫
- نهج‌البلاغه، تصحیح صبحی صالح، ص.۵۳۴٫
- گروهی از نویسندگان، «سیمای خانواده در اسلام»، قم، بوستان کتاب،۱۳۹۵، ص. ۱۹۷٫
- https://hawzah.net/fa/Magazine/View/3280/4366/35450
- عبدالواحد بن محمد تمیمى آمدى، «غررالحکم و دررالکلم»، ص.۱۹۲.
- نهج‌البلاغه، تصحیح صبحی صالح، ص.۵۳۴.
- شمس‌الدین محمد حافظ شیرازی، «غزلیات حافظ»، غزل شماره ۳۰.
- آصفی، محمدمهدی؛ «فی رحاب القرآن»، ج.۳، ص .۱۵۷٫
- www.aftabir.com.