بهداشت و درمان در حج

بهداشت و درمان درحج2

دکتر صلاح الدین دلشاد

در مکه معظمه

زائرین گروه مدینه اول، پس از مدتی اقامت در شهر مدینه منوره، جهت بستن احرام
و شروع اعمال حج، راهی مسجد شجره می­شوند. و زائرینی که گروه مدینه بعد هستند، پس
از ورود به فرودگاه جده، مستقیماً راهی مسجد«جُحفه» میشوند.

در میقات، پس از نیت و بستن احرام، زائرین خانه­ی خدا، تلبیه گویان در
اتوبوسهای رو باز نشسته و با اشتیاق بی­نظیری بسوی مکه معظمه حرکت می­کنند.

در این ساعات و لحظه­های بسیار روحانی، ضمن التماس دعا از همه­ی زائرین، به
آنها توصیه می­نمائیم که بعلت گرمی فوق العاده هوا، قمقمه آب را فراموش نفرمایند.
و در صورتیکه مدیران کاروانها کلمن­های آب خنک در اتوبوسها قرار میدهند، زائرین
محترم حتما لیوان مخصوص خودشان را همراه داشته باشند. اگر مدیران کاروانها مقداری
لیوان یکبار مصرف تهیه نمایند، بسیار مفید خواهد بود.

مسیر راه مسجد شجره- مکه در حدود 7 یا 8 ساعت و جحفه- مکه در حدود 4 یا 5 ساعت
می­باشد. زائرین خانه خدا با حالتی روحانی و با لباس احرام و در حالیکه اشک شوق
چشمان آنان را پوشانده است و برای دیدن خانه­ی خدا بی­تاب و بیقرار هستند، وارد
مکه معظمه میشوند…

زائرین عزیز! در صورتیکه در ساعات گرم روز وارد شهر مکه مکرمه شدید بهتر است
که ابتدا به محل سکونت خود بروید و پس از مدتی استراحت، در ساعاتی که هوا نسبتاً
خنک است، برای انجام طواف وارد مسجد الحرام بشوید. چنانچه در نزدیکی ظهر وارد شهر
مکه شدید، بعلت خستگی و گرمای راه، بدن شما کوفته و خسته است، لذا اگر ابتدا برای
طواف در زیر آفتاب سوزان قرار بگیرید، احتمال دارد که خدای ناکرده دچار گرمازدگی
بشوید.

مدیران کاروانها باید توجه داشته باشند که قبل از روانه کردن افراد کاروان جهت
انجام مناسک، افرادی را که سن آنها بالای 60 سال می­باشد، جهت معاینه و دریافت
توصیه پزشک و احیاناً دریافت دارو، به مراکز درمانی هیئت پزشکی حج ببرند. چه بسا
احتمال دارد که در این مقطع، برای سالمندان، یک ناراحتی قلبی شروع شده باشد که با
معاینه و بکار بستن توصیه­های لازم، از هر گونه عواقب وخیم جلوگیری بعمل آید.

زائرین عزیز نکات زیر را دقیقاً مراعات نمایند:

1- برای پیشگیری از خطر گرمازدگی، در زیر آفتاب و در ساعات گرم روز به طواف
نروید.

2- پس از طواف وسعی، در حالیکه بدن شما گرم و عرق کرده است، بلافاصله آب سرد
ننوشید. مدتی صبر کنید تا قدری بدنتان خشک شود، سپس کم کم خود را آب بزنید و
مقداری آب بنوشید(چه بهتر که این عمل را با آب متبرک زمزم انجام بدهید)

3- هنگامیکه به محل اقامت خود میروید، چون اغلب خانه­ها مجهز به کولر و پنکه
می­باشد، بسیار دقت نمائید که با بدن گرم و عرق کرده وارد اطاق نشوید، مدتی صبر
کنید تا عرق شما خشک شود، در غیر اینصورت احتمال دارد که به سرماخوردگی مبتلا
بشوید.

4- برای رفتن به بازار نیز ساعات خنک روز را انتخاب کنید، زیرا راه رفتن در
زیر آفتاب، احتمال گرمازدگی را بیشتر می­کند.

5- فراموش نشود که همیشه یک شیشه یا قمقمه آب و یک باد بزن با خود داشته
باشید.

گرمازدگی

تعریف: در نتیجه فعالیت­های متابولیکی داخل بدن، حرارت زیادی تولید می­گردد که
بدن انسان قسمت مورد نیاز خود را از آن می­گیرد و قسمت مازاد را از طریق تعرق و
تماس با هوا و اجسام دفع می­کند. زمانیکه درجه حرارت محیط اطراف بدن انسان در حدی
بالا باشد که فرصت دفع حرارت مازاد را ببدن ندهد، درجه حرارت بدن کم کم بالا
میرود.

بدن در ابتدای امر تعرق زیاد دارد. در نهایت عمل تعرق متوقف گشته و عرق­ریزی
مشاهده می­گردد. در این مرحله درجه حرارت بدن به بیش از 41 درجه سانتی­گراد رسیده
است. حالات گرمازدگی در سه شکل زیر دیده میشود:

1- گرفتگی دردناک عضلات

فعالیت در محیط گرم موجب عرق­ریزی شدید و دفع زیاد نمک از بدن میشود، و بدین
ترتیب نمک ذخیره بدن انسان تخلیه شده و باعث دردر عضلانی خواهد شد. این نوع از
بیماری ممکن است از تابش خورشید نباشد و فقط بعلت فعالیت زیاد عضلات بدن بوجود
آید. مثلا ممکن است زائری برای مدت طولانی در کوچه و بازار راه برود و این ناراحتی
را در خود احساس نماید.

درمان این حالت بیماری بسیار ساده است زیرا با تزریق یک سرم نمکی، بهبودی حاصل
میشود و حتی مصرف مقداری نمک با خوراک، برای درمان کافی است. برای پیشگیری این
بیماری خوردن نمک به همراه وعده­های غذا بسیار مفید خواهد بود. با توجه به کثرت
ابتلاء به این ناراحتی، توصیه میشود زائرینی که مبتلا به یکی از بیماری­های قلبی و
یا فشار خون نمی­باشند، با هر وعده غذا مقداری نمک نیز میل کنند.

اگر نگاهی کوتاه به دستورات بهداشتی حیاتبخش اسلام بیافکنیم، اهمیت این مطلب
نمایانتر میشود. در حدیثی از پیامبر اکرم(ص) نقل شده که فرمودند:

«من اکل الملح قبل کل شیء دفع الله عنه ثلثمأة و سبعین نوعاً من البلاء اهونها
الجذام»[1]

«هر کس که قبل و بعد از غذا مقداری نمک مصرف نماید، خداوند سیصد و هفتاد
بیماری را از او دور نماید»

»افتتحوا بالملح فانه دواء لسبعین داء»[2]

«غذا را با نمک شروع نمائید که درمان هفتاد نوع بیماری در آن است»

و نیز فرمودند:

«ابدأوا و انتهوا بالملح»[3]

«غذای خود را با نمک شروع و با آن ختم کنید»

و احادیث معتبر دیگر که در این مقاله کوتاه فرصت اشاره به آنها نیست.

2- کولاپس بعلت گرمای زیاد

این حالت از بیماری چون احساس خستگی شدید بعلت گرمای زیاد می­باشد لذا(Heat Exhaustio) گفته میشود.
این حالت از بیماری ناشی از نارسائی عکس­العمل قلب و عروق نسبت به درجه حرارت
بالای محیط خارجی در اشخاصی است که یا سن زیاد دارند و یا از داروهای زیاد کننده
ادرار استفاده می­نمایند.

علائم بیماری عبارت است از:

1- احساس ضعف و بی­حالی شدید.

2- سرگیجه و سردرد.

3- بی­اشتهائی، تهوع و استفراغ.

4- احساس فوری برای اجابت مزاج.

5- در نهایت حالت کولاپس، رنگ بدن خاکستری، پوست بدن سرد و مرطوب، و مردمک
چشمها نیز گشاد می­گردد.

درجه حرارت بدن ممکن است نه تنها بالا نبوده بلکه طبیعی و حتی پائین­تر از حد
طبیعی باشد.

در صورتیکه در این مرحله از بیماری درمان انجام نگیرد ممکن است بیمار به مرحله
ضعف اعصاب ناشی از گرمازدگی(Heat Neuvasthenio) وارد شود. در این حالت علائم بیماری عبارتند از:

1- از بین رفتن انرژی برای حرکت.

2- عدم علاقه به فعالیت روزمره.

3- سرگیجه و سیاه رفتن چشمان.

درمان حالت کولاپس گرمازدگی به شرح زیر می­باشد:

1- قرار دادن بیمار در وضعیت درازکش، در محیطی سرد.

2- پاشیدن آب خنک بر سر و روی بیمار(وجود قمقمه آب بسیار مفید است).

3- استراحت کامل دادن به بیمار.

4- انتقال بیمار به نزدیکترین مرکز درمانی.

5- تجویز سرم نمکی و داروهای دیگر.

3- شوک بعلت گرمازدگی(Heat Stroke) و یا آفتاب زدگی(Sun Stroke)

در این حالت از بیماری، درجه حرارت بدن بسیار بالا است(بالاتر از 1/41 سانتی
گراد).

علائم بیماری عبارت است از:

1- درجه حرارت بالا.

2- سردرد و سرگیجه.

3- ضعف شدید و ناتوانی.

4- تند نفس کشیدن.

5- خشک شدن پوست بدن و عدم تعرق.

6- از بین رفتن هوشیاری.

7- ایجاد اختلالات روانی در بعضی حالات.

8- در بعضی حالات بی­ آرامی و تشنجات عضلانی.

9- در حالات پیشرفته خونریزی دستگاه گوارشی.

– در صورت عدم رسیدگی سریع و شروع بوقت درمان، احتمال مرگ زیاد است. شوک بعلت
گرمازدگی در افراد سالمند و در کسانیکه مبتلا به بمیاریهای مزمن قلبی، کلیوی،
ریوی، کبدی و مغزی و مبتلایان به تصلب شرایین(آرتواسکلروز) و در نارسائی احتقانی
قلب و بخصوص در افرادیکه داروهای زیاد کننده ادرار مصرف می­کنند، بصورت شایعتر
دیده میشود. افراد مبتلا به بیماری قند نیز بیش از هر کس در معرض ابتلا به شوک
ناشی از گرما می­باشند.

بطور خلاصه افرادی که بیش از هر کس آمادگی گرمازدگی و شوک ناشی از آنرا دارند
عبارتند از:

1- افراد مبتلا به یکی از بیماریهای قلبی، کلیوی، کبدی، ریوی، و مغزی پیشرفته.

2- افراد مبتلا به بیماری قند.

3- افراد چاق.

4- افرادیکه داروهای زیاد کننده ادرار مصرف می­کنند.

درمان بیماری شوک ناشی از گرمازدگی عبارت است از:

1- قرار دادن بیمار در محل سرد که دارای جریان هوای آزاد کافی باشد.

2- در آوردن لباسهای بیمار.

3- غوطه­ور کردن بیمار در وان آب و یخ.

4- ماساژ دادن به سر و صورت بیمار با آب.

5- تزریق سرم نمکی.

لازم به یادآوری است که درجه حرارت(مقعدی) بیمار وقتیکه به 3/38 سانتی­گراد
رسید باید او را از وان خارج کرد و بقیه درمان ادامه یابد. خوشبختانه هیئت پزشکی
حج جمهوری اسلامی ایران موفق شد که با این درمان، آمار مرگ و میر ناشی از گرمازدگی
را در سالهای اخیر به حداقل قابل توجه کاهش دهد.

برای پیشگیری از گرمازدگی و مصون ماندن از خطرات مترتب از آن، زائرین عزیز
لازم است که نکات زیر را مورد توجه و رعایت کامل قرار دهید:

1- آب و مایعات را به مقدار فراوان بنوشید.

2- لباس نازک و سفید و یا برنگ روشن بپوشید. بهتر است لباس نخی باشد. از
پوشیدن لباسهای نایلونی و شبیه آن خودداری فرمائید.

3- از حمام و دوش آب سرد و نیمه­گرم بصورت مکرر استفاده نمائید.

4- از پرخوری و کم خوری بپرهیزید.

5- در موقع فعالیت در محیط گرم بصورت مکرر آب بنوشید.

6- در صورتیکه مبتلا به بیماری­های قلبی، کلیوی و کبدی نمی­باشید، مصرف نمک را
در غذا و سالاد افزایش دهید.

7- در روز، زیر اشعه خورشید فعالیت نکنید و ساعات خنک را انتخاب کنید.

8- افراد چاق باید وزن اضافی خود را از چند ماه قبل از مراسم حج، کاهش دهند.

****

در ایام ذیحجه، مراکز درمانی هیئت پزشکی جمهوری اسلامی ایران، در مکه مکرمه،
بیش از همیشه و هرجا، با انبوه مراجعین مواجه میشوند. مراجعه بیش از 171 هزار زائر
به مراکز درمانی مکه، در آن مدت کوتاه، نشان دهنده عظمت این ازدحام است. در بررسی
آمار تفکیکی مشاهده میشود که اغلب این مراجعات(در حدود 75%) غیر ضروری بوده و
زائران بسیاری برای مسائل ساده، در صف­های انتظار، ساعاتی را بسر برده­اند. اصولا
وقتیکه زائر هنوز اعمال(مناسک حج) خود را انجام نداده است، ترس و دلهره آنرا دارد
که نکندخدای ناکرده، براثر ابتلا بیک بیماری، توانائی خویش را از دست داده و موفق
نگردد که اعمال خود را بجا بیاورد. لذا کوچکترین ناراحتی بدنی، این دلهره را بیشتر
می­کند و زائر را وادار می­نماید که به هر نحوی که شده خود را بیکی از درمانگاهها
برساند.

در روزهای بعد از اعمال نیز نظیر همین دلهره وجود دارد، با این تفاوت که
زائر(که اکنون حاجی شده است) نگرانی آن را دارد که مبادا ناراحتی بدنی او را از پا
درآورد و مانع بازگشتش به وطن گردد. وطنی که نزدیک به یک ماه است که از آن دور
مانده و حالا برای بازگشت به آن، وجودش یکپارچه اشتیاق و التهاب شده است.

در اینجا لازم است اطمینان کامل بدهیم که هیچکدام از نگرانی­های ذکر شده معنا
و مفهومی ندارد. به شرط آنکه زائر پس از توکل به خداوند متعال که میهماندار و دعوت
کننده او به آن دیار مقدس می­باشد، کلیه توصیه­های بهداشتی و پیشگیری را رعایت
کند.

امسال مقداری دارو در اختیار کلیه زائرین محترم، از بدو ورود به شهرهای مقدس
گذاشته خواهد شد. امید آن داریم که با رعایت توصیه­ها و مصرف این داروها، از تشکیل
صف­های طولانی در مقابل درمانگاهها کاهش یافته و نگرانی­ها کمتر شود. داروهائی که
در اختیار گذاشته میشوند عبارتند از:

1- قرص استامینوفن- قرص مسکن جهت انواع دردها و تب.

2- قرص آدولت کوله. قرص سرماخوردگی که بخصوص در شهر مدینه منوره مورد مصرف
زیاد دارد.

3- پودر نمک اورالیت- جهت جلوگیری و درمان گرمازدگی خفیف.

4- پودر تالک- جهت درمان عرق­سوز.

5- محلول ضدعفونی کننده- جهت پانسمان زخمها.

6- پنبه، گاز و باند- جهت پیچیدن زخمها.

***

در سالهای گذشته مشاهده شده است که زائرین عزیز هنگام مراجعه به درمانگاهها،
پس از معاینه و دریافت دارو، غالبا بدون آنکه تمام آنها را مصرف نمایند، داروهای
مصرف نشده را دور می­ریزند. و گاهی نیز قبل از آنکه داروی مصرف شده تاثیر نماید،
مجدداً به درمانگاه و یا بیمارستان مراجعه و از ادامه بیماری شکایت می­نمایند. لذا
لازم است که به این امر مهم کاملا توجه شود که:

داروهائی را که با صرف هزینه زیاد و پس از زحمتهای فراوان، در اختیار زائرین
عزیز گذاشته می­شود، نباید اینگونه تلف نمود.

البته باید یادآوری گردد که اصولا داروها دارای عوارض جانبی (Side Effects) می­باشند.
عوارض جانبی داروها بحثی است که در طب امروز جایگاه خاصی دارد، و در آن بیماریهای
حاصله از مصرف داروها مورد بحث قرار می­گیرد. همین موضوع در طب اسلامی(سنتی) نیز
جایگاه خود را داشته و دارد. از حضرت رضا(ع) روایت شده که فرموده است:

هیچ داروئی نیست مگر آنکه عوارض جانبی دارد.[4]

و نیز از حضرت امام جعفر صادق(ع) نقل شده که فرموده است:

«اجتنب الدواء ما احتمل بدنک الداء فاذا لم یحتمل فالدواء»[5]

«مادامیکه بدنت درد را تحمل می­کند، از مصرف دارو اجتناب کن ولی اگر تحمل نکرد
از دارو استفاده کن»

همچنین از آنحضرت نقل شده که فرموده است:

«من ظهر صحته علی سقمه فعالج نفسه بشیئ فمات فانا الی الله منه برئ»[6]

«کسی که سلامت او بیش از بیماری است و خود را با داروئی مداوا کند، و این
مداوا موجب مرگ او شود، من در نزد خدا از او بیزارم»

لذا باز هم جای تذکر است که مراجعات بیجا نه تنها سودی ندارد بلکه زیان­بخش
نیز می­باشد. و این زیان هم زیان بدنی است و هم مادی.

ولی در صورت وجود بیماری جدی، بخصوص بیماریهای مهمی که ذکر آنها گذشت، مراجعه
به یکی از درمانگاههای و یا بیمارستان ضروری است.

درمانگاهها و بیمارستان هیئت پزشکی حج جمهوری اسلامی ایران، بصورت شبانه روزی
با کادر متخصص در خدمت زائرین عزیز خواهند بود. انشاءالله. در مکه مکرمه یک
بیمارستان صد و چهل تختخوابی با بخشهای داخلی، سی سی یو، جراحی، زنان، ارتوپدی،
جراحی اعصاب، اعصاب و روان رادیولوژی، آزمایشگاه، اورژانس، و درمانگاههای تخصصی
چشم پزشکی، گوش و حلق و بینی، و پوست و تعداد چهارده درمانگاه در سرتاسر شهر مقدس
مکه، ارائه خدمت خواهند نمود.

گمشدگی

یکی از مشکلات بزرگی که همه ساله مسئولین و دست اندرکاران حج با آن مواجه
هستند، مسئله گمشدن زائرین است. و امور حج و زیارت جهت چاره­جوئی هر ساله طرحهای
جدیدی پیاده می­کند تا این مشکل برطرف شود. و در سال جاری محل سکونت زائرین را در
شهرهای مقدس، بصورت استانی(یعنی هر مرحله را برای زائرین یک استان) تنظیم نموده­اند.

گمشدگی گاه بعلت دور بودن محل اقامت و گاه بعلت عدم دقت زائر در شناسایی محل
سکونت، و گاه بعلت سهل انگاری مدیر کاروان در نوشتن آدرس محل اقامت زائر در دفترچه
خدمات بهداشتی- درمانی، و یا کارت شناسایی پیش می­آید.

زائر گم شده در زیر تابش خورشید(در صورتیکه گمشدگی در ساعات گرم روز اتفاق
بیفتد)از کوچه­ای به کوچه­ی دیگر و از خیابانی به خیابان دیگر به راه می­افتد تا
محل سکونت خود را پیدا کند. معمولاً پیدا کردن محل سکونت در شهرهای مقدس بسیار
مشکل است. چرا که خیابان و کوچه­ها منظم و مهندسی ساخته نشده و بسیار نامنظم و
ناهماهنگ است. بخصوص اگر انسان زبان محلی هم نداند که مسئله مشکل­تر می­شود.

ساعتها سرگردانی در زیر تابش مستقیم اشعه خورشید، اولین عارضه­ای که ببار می­آورد،
گرمازدگی می­باشد. و بارها مشاهده شده است که زائرینی را در حالت نیمه کوما و یا
حتی کومای کامل، از وسط خیابان یا کوچه، به یکی از مراکز درمانی انتقال داده­اند.
تلخ‌ترین حادثه­ای که در سالهای گذشته به یاد داریم. گمشدن بعضی از زائرین در شهر
مکه مکرمه در روزهای قبل از اعمال حج بود که با همه تلاشهایی که بعمل آمد، اثری از
آنها پیدا نشد، و عاقبت امر پس از پایان اعمال، جنازه­های آن در بیمارستانهای
عربستان پیدا شد احتمالاً این افراد بعلت گم شدگی مبتلا به گرمازدگی شدید شده و در
بیمارستانهای مذکور جان سپرده­اند. لازم به یادآوری است که در سالهای گذشته، تعداد
گمشده­ها در مکه معظمه، در بعضی روزها به بیش از هزار نفر می­رسید.

جهت کمک به گمشده­ها و راهنمایی آنها به محل سکونت خود، امور حج و زیارت همه
ساله گروه امدادگران را در شهرهای مقدس، در نزدیکی حرم و مسجد الحرام مستقر می­نماید.
این برادران با لباس مخصوص، راهنمائیهای لازم را به زائرین گم شده می­نمایند. و در
صورت لزوم آنان را به محل سکونتشان می­رسانند.

با توجه به کثرت زبانهای محلی هم وطنان ما(فارسی، ترکی، کردی، گیلکی، لری،
ترکمن و…) و وجود زائرین زیاد با سنین بالا و محدود بودن امکانات کمک رسانی به
افراد گمشده، بخصوص در روزهای شلوغ، خطر گمشدگی کمتر از گرمازدگی نمی­باشد. لذا
برای جلوگیری از آن تاکید می­شود که زائرین عزیز توصیه­های زیر را با کمال جدیت
رعایت نمایند:

1- آدرس محل اقامت خود را، چه در مدینه منوره و چه در مکه معظمه، حتما توسط
مدیر کاروان و یا ناظر، در دفترچه بهداشتی و درمانی بنویسید.

2- حتماً و همیشه دفترچه­های بهداشتی و درمانی را با خود حمل نمائید.

3- به محض گمشدن ضمن حفظ خونسردی خود، محل استقرار گروه امدادگران را از دیگر
زائران ایرانی بپرسید. بهتر است که قبلا فرم لباس مخصوص امدادگران را شناسایی
کنید، چون این برادران احیاناً در مسجد الحرام و یا مسجد النبی به گشت زنی پرداخته
تا به زائرین گمشده کمک نمایند.

4- در صورت پیدا نکردن محل استقرار امدادگران، خود را به نزدیکترین درمانگاه
هیئت پزشکی حج جمهوری اسلامی ایران برسانید تا شما را کمک کنند.

ضمناً با نشان دادن دفترچه­ی بهداشتی- درمانی(که آدرس شما در آن قید شده است)
به ماموران انتظامی سعودی، امکان کمک­گیری از آنان نیز وجود دارد.

5- هنگامی که برای پیدا کردن محل خود براه می­افتید، سعی کنید در آفتاب راه
نروید و قسمتهای سایه را انتخاب کنید. ضمناً دقت نمائید که همیشه از پیاده­روها
استفاده نموده و در وسط خیابان­ها راه نروید، چون در آن لحظه­ای که سرگرم نگاه
کردن به ساختمانها و کوچه­ها هستید، احتمال تصادف وجود دارد.

6- داشتن یک قمقمه آب و بادبزن با خود، کمک موثری در رفع تشنگی و پیش­گیری از
خطر گرمازدگی می­نماید. در صورت احساس گرما، مقداری آب به سر و صورت خود بپاشید.

7- بخاطر داشتن شماره اتوبوسهایی که به محله­ی سکونت شما منتهی می­شود و یا از
آنجا می­گذرد، بسیار مفید است که در آن صورت می­توانید با استفاده از اتوبوسها محل
سکونت خود را پیدا نمائید.

8- هنگامیکه احساس خستگی و یا حالت سرگیجه و یا تهوع نمودید، بیش از این به
خود زحمت ندهید و با انتخاب محل سایه­ای به استراحت بپردازید و یا پیدا شدن اولین
تاکسی از راننده بخواهید تا شما را به آدرس محل اقامتتان ببرد. هرگز به فکر مبلغی
که برای اين منظور خرج خواهید کرد نباشید، چرا که جان شما خیلی بیشتر از آن ارزش دارد.

عرفات

در روز هشتم ذیحجه زائرین بیت الله الحرام مجدداً لباس احرام پوشیده عازم
صحرای عرفات می­شوند. عرفات صحرای وسیعی هست که در این روزها هزاران چادر سفید
رنگ، سرتاسر آن را پوشانده است. این صحرا که حالت روحانی بسیار عجیبی دارد محل راز
و نیاز و نیایش است. زائرین تا غروب روز نهم در زیر چادرهای گرم، با خواندن ادعیه
و مناجات و زیارات، حساس­ترین روزهای سفر عظیم خود را در این صحرا سپری می­کنند، و
با خاطراتی شیرین و فراموش نشدنی این محل را ترک می­گویند.

در سال گذشته عرفات بسیار گرم بود، و گرمای بی­سابقه باعث شد که آمار گرمازدگی
به دو برابر سالهای قبل برسد. نکات مهم زیر به زائرین عزیز در این مکان مقدس تذکر
داده می­شود:

1- قبل از حرکت از مکه مکرمه به راهنمائیهای برادران مسئول توجه کامل داشته
باشید.

2- کارت آدرس محل چادرهای کاروان و دفترچه­ی بهداشتی درمانی خود را حمل نموده
و در حفظ آن بکوشید.

3- به محض رسیدن به عرفات، نزدیکترین مرکز درمانی هیئت پزشکی حج جمهوری اسلامی
ایران را شناسایی کنید.

4- وقتی که به چادر رسیدید، در گوشه­ای از آن وسائل خود را بگذارید و در
محافظت آنها کوشا باشید. حتی المقدور در ساعات گرم روز از چادر خود خارج نشوید. در
صورتیکه خارج شدید یک قمقمه آب و بادبزن با خود داشته باشید.

5- چون غذاهای پخته در هوای گرم عرفات بسرعت فاسد می­شود لذا از مصرف غذاهای
پخته خودداری نموده و آنرا از مدیر کاروان نخواهید.

فراموش نشود که در این مکان از ظروف یک بار مصرف استفاده نمائید.

6- بیمارستان 80 تختخوابی هیئت پزشکی حج جمهوری اسلامی ایران که با بخشهای
گرمازدگی مجهز است، و همچنین تعداد چهارده درمانگاه صحرایی در بین چادرهای زائرین
ایرانی، مستقر می­باشد. به محض احساس ناراحتی به نزدیکترین آنها مراجعه نمائید.

مشعر الحرام(مزدلفه)

میهمانان خانه خدا پس از غروب روز نهم ذیحجه مانند سیلی خروشان از عرفات حرکت
کرده راهی مشعر الحرام می­شوند. و شب را تا طلوع آفتاب روز دهم ذیحجه در اینجا می­گذرانند.
یگانه کاری که زائرین دارند، جمع­آوری ریگ جهت رمی جمرات و راز و نیاز با خدای
خود، در این شب عید قربان می­باشد. تذکرات زیر به زائرین عزیز مورد تاکید است:

1- با اینکه نور افکنهای قوی محوطه مشعر را روشن کرده است ولی چون احتمال دارد
ناگزیر باشید که در جاهای تاریک به جمع­آوری سنگ­ریزه­ها مشغول شوید، بهتر است که
یک چراغ قوه­ی کوچک با خود داشته باشید تا متوجه گزنده­ها و یا آلودگیهای روی زمین
بشوید.

2- پس از جمع­آوری سنگ ریزه­ها سعی کنید قبل از اینکه دستهای خود را به چشم و
دهان بزنید، آنها را با آب و صابوت بشوئید.

3- داشتن یک قمقمه آب با خود بسیار مفید است.

4- پس از جمع­آوری سنگ ریزه­ها، مجبور هستید تا طلوع آفتاب در جائیکه هستید
استراحت کنید. لذا بهتر است که یک زیرانداز با خود داشته باشید.

5- در سرزمین مشعر نیز گروههای هیئت پزشکی حج بصورت پراکنده، بین زائرین قرار
دارند که محل آنها با یک تابلوی آرم­دار هیئت پزشکی مشخص شده است. در صورت احساس
ناراحتی می­توانید به آنها مراجعه نمائید.

6- با توجه به اینکه افراد سالمند و بیمار می­توانند پس از وقوف کوتاه در
مشعر، راهی منی بشوند لذا بیمارستان و درمانگاههای هیئت پزشکی در منی با کادر
مخصوص، از شب دهم فعالیت خود را شروع می­کند.

مِنی

با طلوع آفتاب روزد هم ذیحجه زائرین از مشعر بسوی منی حرکت می­کنند. یک سری
اعمال پر مشقت حج در اینجا صورت می­گیرد و تا ظهر روز دوازدهم همگی در اینجا بسر
خواهند برد. اعمال روز اول عبارت است از: رمی جمرات، ذبح قربانی و حلق(تقصیر) که
پس از این اعملا حجاج از احرام خارج می­شوند. زائرین عزیز باید نکات زیر را خوب
توجه داشته باشند تا خدای ناکرده اتفاق ناگواری برایشان رخ ندهد:

1- قبل از رفتن به رمی جمرات استراحت کافی کرده و محل چادرهای کاروان خودتان
را خوب شناسایی کنید. فراموش نفرمائید که کارت شناسایی و دفترچه خدمات بهداشتی و
درمانی خود را حتما همراه داشته باشید. در صورت امکان نزدیکترین درمانگاه را نیز
شناسایی کنید.

2- هنگام رفتن به رمی جمرات به هیچ وجه تنها و پراکنده نروید و حتما بصورت
گروهی حرکت کنید. هر گروه یک علامت مشخصه­ای نظیر پرچم، تابلو و یا بستن یک چیز بر
روی چوب بلندی، در طول مسیر رفت و برگشت با خود داشته باشد. نظر به اینکه هنگام
رمی(پرتاب ریگ بسوی جمره­ها) بعلت ازدحام و فشردگی جمعیت معمولاً افراد از یکدیگر
جدا و پراکنده میشوند، لذا داشتن یک علامت و یا پرچم در جمع­آوری مجدد گروه بسیار
مؤثر میباشد.

3- چون احتمال از پا درآمدن افراد ناتوان و سالمند و یا در زیر دست و پا قرار
گرفتن آنها ممکن میباشد، لذا تا جمع­آوری کامل گروه آنجا را ترک نکنید.

4- پس از انجام عمل رمی چون خسته و کوفته و عرق کرده هستید، کمی استراحت کنید
و سر و صورتتان را با آب بشوئید. داشتن یک قمقمه آب با خود بسیار مفید است.

5- افرادی که از عینک استفاده می­کنند ضمن دقت در نگهداری عینک خود، در صورت
امکان یک عینک اضافی و یا حداقل نسخه عینک خود را همراه داشته باشند.

6- پس از اینکه از رمی جمره برگشتید مسلماً قدری خسته شده­اید و گرمای مسیر
شما را ناراحت کرده است لذا قبل از رفتن به قربانگاه کمی استراحت کنید. خوشبختانه
چادرهای حجاج ایرانی معمولا در نزدیکی قربانگاه قرار گرفته است.

7- هنگام رفتن به قربانگاه و نیز برای انتخاب قربانی مناسب ناگزیر هستید که
مدتی را در زیر آفتاب بگذارنید، لذا ضمن انجام سرعت کافی پس از پایان کار سریعا به
محل چادرهای خود برگردید تا مبتلا به گرمازدگی نشوید.

8- با اینکه مصرف قسمتی از گوشت قربانی مستحب میباشد ولی بعلت آلودگیهای ناشی
از تجمع لاشه­های قربانی، بهتر است از مصرف آن خودداری نمائید.

9- در بازگشت از عمل قربانی، مردانی که می­بایست سر خود را بتراشند سعی کنند
که حتماً از تیغ شخصی خود استفاده نمایند، و با تیغی که قبلا سر دیگری، با آن
تراشیده شده استفاده ننمایند، مگر اینکه با اصول بهداشتی شستشو شده باشد.

10- پس از تراشیدن مو، سر خود را با آب و صابون بشوئید، و از کلاههای عرق چین
سفید جهت جلوگیری از اشعه­ی خورشید استفاده کنید.

11- در مدت اقامت در منی همانند عرفات، از مصرف غذاهای پخته خودداری نمائید و
بیشتر از غذاهای ساده مانند، نان، پنیر، ماست و هندوانه استفاده کنید چون احتمالا
ابتلا به اسهال، بعلت استفاده از غذاهای پخته وجود دارد.

بازگشت به مکه معظمه

حجاج بیت الله الحرام پس از پایان اعمال و وقوف در منی، روز دوازدهم ذیحجه پس
از اذان ظهر، به طرف مکه مکرمه حرکت مینمایند. زائرین عزیز هنگام ورود به مکه مکرمه
بهتر است که دوش بگیرند تا گرد و خاک و عرقی که طی سه روز بر بدن آنها نشسته است
پاک شود. و چون معمولا خسته نیز هستند لازم است کمی استراحت کنند سپس برای انجام
طواف بطرف مسجد الحرام حرکت نمایند.

حرکت به طرف جده و ایران

روزهای آخر اقامتتان در عربستان سپری شده است و اکنون آماده­ی حرکت بسوی جده
هستید تا به ایران وطن عزیز اسلامی خود بازگردید. در این مقطع از زمان که از مدینه
و مکه به طرف جده حرکت مینمائید، سعی کنید به هیچوجه در طول مسیر راه غذای پخته با
خود حمل ننمائید و از مصرف آن جداً خودداری فرمائید تا خدای ناکرده مبتلا به اسهال
نشوید.

مدیران محترم کاروانها این مطلب را با جدیت کامل رعایت نمایند تا خاطره­ی تلخ
سال 1362 تکرار نشود. در این سال در یکی از کاروانها، به علت مصرف غذا(مرغ) پخته
شده از قبل، تقریبا همه­ی افراد کاروان مبتلا به اسهال خونی شدند. بازگشت آن
زائران بعلت بستری شدن در بیمارستانهای جده و مکه حدود یکهفته بتأخیر افتاد اما
خوشبختانه در این حادثه مرگ و میری نداشتیم.

مطالبی که قبلا درباره­ی فرودگاه جده گفته شد، هم چنان می­بایست رعایت گردد.
از سوی دیگر بعلت خستگی سفر و مشقت اعمال، امکان دارد صبر و حوصله حجاج همانند روز
ورود به جده نباشد لذا لازم است که ضمن حفظ خونسردی کامل، در این روزهای آخر تحمل
و شکیبائی خود را از دست ندهید، و با رعایت نظم و نظافت در محیط فرودگاه، کما کان
بهداشت خود را تأمین نمائید. چرا که عزیزان چشم براه شما در وطن، وقتی شما را با
سلامتی در آغوش می­گیرند، خوشحالیشان چند برابر میشود.

به دعا از خدای کعبه میخواهیم که همه زائران عزیز ایرانی، صحیح و سالم و با نشاط،
به خانه­های خود بازگردند، و همچون گذشته، حضور دائمی خود را در صحنه­های انقلاب
تداوم بخشند. انشاءالله….

حجتان مقبول، سعیتان مشکور، امامتان سلامت، مکتبتان پیروز، و دشمنانتان نابود
باد.