اخلاق و تربیت
اسلامی
قسمت هشتم
حجه الاسلام محمد
حسن رحیمیان
صبر
قبل از آغاز بحث
دربارۀ نقش اخلاق در عبادات و عبادات در اخلاق بر اساس دستور و روش قرآن مجید باید
مسأله مهم دیگری مورد بررسی قرار گیرد و آن مسألۀ صبر است.
در صحنۀ نبرد سخت
و سرنوشت ساز درونی که به «جهاد اکبر» تعبیر شده است و قبلا ً دربارۀ آن سخن گفتیم
برای تضمین پیروزی کشش ملکوتی بر خواسته‌های حیوانی، در کنار ایمان به خدا که در
حکم سکوی پرواز و محور اصلی حرکت به سوی خداست، قرآن مجید ما را موظف و راهنمائی
به کمک جستن از خدا فرموده است:
«ایّاک نعبد و
ایّاک نستعین»:
فقط تو را می‌پرستیم
و تنها از تو کمک می‌جوئیم.
و در آیۀ دیگر
بیش و پیش از هر چیز دیگر دو عنصر مهم را به عنوان دو «وسیله» برای کمک جستن از
خدا مورد تأکید قرار داده است:
در آغاز، صبر! و
سپس نماز
« $ygr‘¯»t z`Ï%©!$# (#qãZtB#uä (#qãYÏètGó$# Îö9¢Á9$$Î/ Ío4qn=¢Á9$#ur 4 ¨bÎ) ©!$# yìtB tûïÎÉ9»¢Á9$#» (بقره/
153).
ای ایمان
آوردگان، کمک جوئید به وسیله «صبر» و «نماز» که همانا خدا با صابران است.
قابل توجه است از
آیه استفاده می‌شود که:
اولا ً- در میان
عبادات که همگی وسائل تقرّب به حقّ هستند مهمتر از همه صبر و نماز است.
ثانیا ً- قرار
گرفتن صبر- به عنوان یک فضیلت اخلاقی در کنار و قبل از نماز- به عنوان کاملترین
عبادت، بیانگر اهمیت فضائل اخلاقی و یگانگی مفهوم و هدف در اخلاق و عبادت است.
ثالثا ً- دستور و
امر به کمک گرفتن «استعینوا» آن هم به مؤمنین نشانه این واقعیت است که عروج به سوی
کمال و تقرّب به خدا به ویژه در آغاز راه، همچون صعود بر قلّه کار آسانی نیست و
بدون وسیلۀ کمکی میّسر نمی‌باشد و بهمین دلیل مکتب انسان ساز قرآن بدور از
خیالپردازیها و فلسفه‌بافیهای صرفا ً ذهنی به شکلی دقیق و شیوه‌ای حکیمانه و
حسابشده، و منطبق با ویژگی‌های تکوینی انسان، ضمن روشن کردن راه از چاه «قد تبین
الرشد من الغی» و مشخص کردن هدف و مرجع نهائی انسان «ایمان» و راهی که به سوی آن
منتهی می‌شود «عمل صالح = عبادت»، از میان عبادات- که همه وسیلۀ تقرّب به خدا و
صعود به سوی کمال هستند- صبر و نماز را به عنوان دو وسیله ممتاز برای کمک گرفتن از
آنها مورد تأکید قرار داده است.
با توجه به نقش
کارساز و اهمیت این دو عنصر خواهیم دید که مکتب تربیتی قرآن چگونه همه چیز را به
صورت دقیق و عملی برای تکامل بخشیدن به انسان، منظور فرموده و در روند کامل و روش
جامع آن، هیچ چیز را از قلم نینداخته است. در آغاز صبر را و سپس نماز را، آنهم هر
دو بعد از ایمان!
صبر
صبر به معنی خاص
در مقابل فزع است و عبارت است از: ثبات نفس در برابر گرفتاریها و مصائب بگونه‌ای
که مانع از اضطراب خاطر شود.
و به معنی گسترده‌تر،
عبارت است از: ایستادگی و پایداری روان در برابر هواها و تمایلات نفسانی و شکیبائی
بر ترک آنها، بدانگونه که موجب غلبه کششهای ملکوتی در انسان شود و حرکت در این
مسیر را میسر نماید.
و بدینسان پایگاه
صبر و نقش ممتاز آن شناخته می‌شود که در هنگام جهت‌یابی و جهت‌گیری انسان به سوی
کمال و سعادت یا خسران و شقاوت و سقوط در ورطۀ ضلالت: «اولئک کالانعام بل هم اضل
سبیلا» اگر این عنصر کارساز در این صحنه «جهاد اکبر» همواره حاضر نباشد، انگیزه‌های
الهی مقهور هواهای نفسانی و شهوات لجام گسیخته می‌شود و انسان نمی‌تواند کوچکترین
گامی را در صراط مستقیم و رسیدن به کمال بردارد.
قرآن مجید راه
رسیدن به بهشت موعود و سعادت جاودانی را در دو جمله خلاصه فرموده:
«و امّا من خاف
مقام ربّه» (ایمان)
«و نهی النّفس عن
الهوی» (صبر)
«فانّ الجنّه هی
الماوی» (بهشت جاوید)
کسی که از مقام
پروردگارش ترسید و نفس خویش را از هوی باز داشت پس همانا بهشت جایگاه او است.
و حضرت
امیرالمؤمنین (علیه السّلام) در اهمیت صبر چنین فرموده:
«… و علیکم
بالصّبر فانّ الصّبر من الایمان کالرّاس من الجسد ولاخیر فی جسد لاراس معه ولا فی
ایمان لاصبر معه».
(نهج البلاغه، حکمت 79)
… و بر شما باد
به صبر پس به تحقیق که صبر نسبت به ایمان همچون سر است نسبت به بدن و خیری در بدن
بدون سر و ایمان بدون صبر نیست!
با صبر است که
انسان می‌تواند تمام فضائل اخلاقی را تحصیل و همۀ رذائل اخلاقی را از خود زائل
نماید. صبر در جنگ، شجاعت و صبر بر گرفتاریها، سعۀ صدر، صبر از دلبستگی به دنیا،
زهد و صبر بر تعدیل شهوت، عفت وو… و عدم صبر بر آنها رذائلی مانند: جبن، ضیق
صدر، حرص، بی‌عفتی وو… را موجب می‌شود.
مراتب صبر
صبر در آغاز ممکن
است، همراه با تکلّف و مشقّت باشد که آن را «تصبر» می‌نامند ولی با استمرار و
تداوم بر آن کم کم به شکل یک ملکه راسخ و صفت ثابت در نفس تبدیل می‌شود که دیگر در
آن سختی و مشقّت نیست:
«فامّا من اعطی
واتّقی و صدّق بالحسنی فسنیسره للیسری»
(سورۀ لیل، آیات 5 تا 7)
پس آنکس که حقوق
الهی را اداء کرد و از گناهان پرهیز نمود و روش نیکی را تصدیق کرد پس بر او آسان
کنیم فرمانبرداری را.
صبر در مراتب
تکاملی، مقام رضا و سپس مقام محبت را در پی دارد. پس اگر چه صبر در آغاز ممکن است
توأم با سختی باشد ولی کم کم عادی و آسان شده و پس از آن همراه با رضایت و طیب
خاطر و سرانجام لذت بخش خواهد شد.
اگر لذّت ترک
لذّت بدانی دگر لذّت نفس لذّت ندانی
فضیلت صبر
از موقعیت و نقش
خطیر صبر می‌توان به فضیلت و پاداش آن و از فضیلت و پاداش آن می‌توان به اهمیت و
جایگاه والای صبر پی برد.
در فضیلت صبر
آیات و روایات بیشماری وارد شده است که در این مختصر فقط بذکر برخی از آنها اشاره
می‌کنیم:
«انّما یوفّی
الصّابرون اجرهم بغیر حساب»
فقط صابران را
خداوند اعطاء فرماید اجرشان را بدون حساب.
پاداش تمام فضائل
و عبادات دارای اندازه و حساب است مگر صبر که طبق این آیه صابران را پاداشی بی‌شمار
است (به یک معنی) و معنی دیگر این که پاداش صابران اعطاء می‌شود بدون آن که اعمال
آنان را محاسبه نمایند و توازنی بین عمل و پاداش آن برقرار نمایند.
در آیۀ دیگر
خداوند وعده داده که همواره با صابران است:
«واصبروا انّ
الله مع الصّابرین»
و صبر کنید، به
یقین خداوند با صابران است.
و صابران را
بشارت فرموده به صلوات، رحمت و هدایت خود:
«…و بشّر
الصّابرین الّذین اذا اصابتهم مصیبه قالوا انّا لله و انّا الیه راجعون اولئک
علیهم صلوات من ربّهم و رحمه و أولئک هم المهتدون» (156 و 157، بقره)
… و بشارت ده
صابران را آنان که هرگاه مصیبتی بر آنها وارد شود چنین گویند: بی‌گمان ما از آن
خدا هستیم و بی‌شک بازگشت کننده به سوی او. بر آنان است درودهای پروردگارشان و
رحمت او آنانند پذیرندگان هدایت الهی.
در قرآن بیش از
هفتاد آیه در رابطه با صبر و فضیلت آن آمده که بررسی تمام آنها نیاز به کتابی
مستقل دارد.
و از حضرت رسول
اکرم (ص) در محجه البیضاء نقل شده که:
«الصّبر نصف
الایمان» صبر نصف ایمان است.
«فی الصّبر علی
ماتکره خیر کثیر» در صبر بر آنچه نمی‌پسندی خیر فراوان است.
«الصّبر کنز من
کنوز الجنّه» صبر گنجی از گنجهای بهشت است.
و حضرت امیرالمؤمنین
علیه السّلام در بیان صفات متقین فرموده:
«صبروا ایّاما ً
قصیرهً اعقبتهم راحه طویله»
(نهج البلاغه- خطبه متقین)
روزگاری کوتاه
صبر کردند که آسایش طولانی را برای ایشان در پی آورد.
و امام محمد باقر
علیه السّلام چنین فرموده:
«الجنّه محفوفه
بالمکاره و الصّبر فمن صبر علی المکاره فی الدّنیا دخل الجنّه و جهنّم محفوفه باللذّات
و الشّهوات فمن اعطی نفسه لذّتها و شهوتها دخل النّار»
(اصول کافی- باب الصبر)
و روایات نیز در
فضیلت صبر فراوان است که در کتب حدیث ذکر شده و قسمتی از آنها در کتاب محجه
البیضاء باب الشکر و الصبر و جامع السعادات ج 3 ص 230 الی 235 گردآوری شده است.
ادامه دارد