زيارت، ديدارى با بركت
قسمت اول
غلامرضا گلى زواره
معناى زيارت
زيارت در لغت ديدار كردن با قصد را گويند كه در ريشه اين واژه مفهوم ميل و گرايش نهفته است، گويى زائر از ديگران روى گردانيده و به سوى زيارت شونده قصد كرده است.(1) در عرف عموم مردم، قصد زيارت كننده يك نوع اكرام و تعظيم مىباشد.(2) همچنين زائر با يك نوع اميدوارى به سوى زيارت شونده مىرود و در صدد است بر اثر ارتباطى معنوى يا از بار خطاهاى خود كم كند يا آن كه با اين حضور روحانى از گرفتارىهاى خويش بكاهد. در هر حال زائر در اين برنامه با بركت و معنوى يك نوع ترقى و تعالى را طالب است و مىخواهد ظرفيتهاى خويش را به سوى خوبىها و خصلتهاى ارزنده ارتقاء دهد.(3)
زيارت معصومين در حال حيات يا شهادت تفاوتى ندارد چنان چه قرآن مىفرمايد: «ولاتحسبنّ الذين قتلوا فى سبيل اللّه امواتاً بل احياءٌ عند ربّهم يرزقون؛(4) و كسانى را كه در راه خدا كشته شدهاند مرده مپندار، بلكه زندهاند و نزد پروردگارشان روزى مىخورند.»
اقسام زيارت
مقصود اصلى زيارت اين است كه انسان مسلمان و معتقد به مشاهد متبرك و بقاع مقدّس برود و با تكيه بر متون مأثور و مستند كه از اهل بيت رسيده است با مقام معصومين يا اولاد آنان ارتباط قلبى و معنوى برقرار كند، امّا گاهى از راه دور اين اتصال روحانى برقرار مىگردد، در اعمال عبادى سياسى حج نيز خانه خدا طى اعمال خاصى توسط حاجيان زيارت مىشود.
علاوه بر اين، زيارت قبور مؤمنين و مؤمنات نيز در اين مقوله مىگنجد كه استحباب آن در منابع روايى مورد تأكيد قرار گرفته است و فوايد اخلاقى و مزاياى عبرت انگيزى دارد، نوع ديگر، ديدار مؤمنان در حال زنده بودنشان، هنگام سلامتى يا بيمارى است كه از جمله آداب مهم دينى و اجتماعى است و در احاديث معتبر به آن تأكيد شده و پاداشهاى فراوانى براى اين عمل خير بيان گرديده است،
زيارت برادران دينى نيز آدابى دارد و بايد براى ميزبان تكلّف و زحمت بوجود نياورد، ميزبان بايد به استقبال زيارت كننده بيايد و در تكريم او بكوشد و در حد توان از وى پذيرايى كند.(5)
گاهى ديدار با مشاهير و علما و شخصيتهاى برجسته دينى نيز مفهوم زيارت را در ذهن متبادر مىكند.(6)
متون زيارتى
متن هايى كه به كمك آنها يكى از ائمه يا اولادشان را مىتوان زيارت كرد از متون معتبر و مستند هستند كه امام معصوم نقل نموده و يا توسط ائمه هدى بر خواندن آنها تأكيد گرديده است. عبارت هايى فصيح، جمله بندىهاى ظريف، معانى دقيق، محتواى سازنده و رشد دهنده مضامينى كه عقايد شيعه را مطرح مىكند، جبههگيرى در برابر ستمگران و دفاع از مظلومان و محرومان، همراهى با حماسه آفرينان و تقاضاى همگامى با نوريان و پاكان و نفرت از اهل شرارت از ويژگىهاى مهم متون زيارتى مىباشد.
شيوايى كلام، والايى مضمون و معارف و كمالاتى كه در زيارت نامههاى مستند موج مىزند خود گوياى اصالت و معرّف دانش ارجمند و الهى گوينده آن است.
زيارت جامعه كبيره از متون بسيار معتبرى است كه هر يك از ائمه هدى را مىتوان با آن زيارت كرد، اين زيارت به سندهاى موثق از امام هادى(ع) روايت شده و جمع بسيارى از علما و مؤمنين به خواندن آن مداومت داشتهاند. سند آن به موسى بن عبداللّه نخعى مىرسد كه امام هادى(ع) وى را به اين متن بليغ و كامل براى زيارت هر كدام از امامان تعليم فرموده است.(7) زيارت آل يس، زيارت رجبيه و زيارت عاشورا نيز شهرت فراوانى دارند. در كتاب هايى چون كامل الزيارات ابن قولويه، مصباح المتهجد شيخ طوسى، مصباح الزائر سيد بن طاووس، اقبال الاعمال ابن طاووس، المزار الكبير شيخ محمد بن جعفر مشهدى، مهج الدعوات ابن طاووس، مصباح كفعمى، مفتاح الفلاح شيخ بهايى، تحفةالزائر علامه مجلسى و نيز مصباح المنير و مفاتيح الجنان، متون زيارتى متعددى درج گرديده است.(8)
زيارت در قرآن
در قرآن مىخوانيم: قال الّذين غلبوا على امرهم لنتخذنّ عليهم مسجداً؛(9) ولى آنان كه از رازشان آگهى يافتند و ماجراى اصحاب كهف را دليلى بر بروز رستاخيز ديدند گفتند ما در كنار (مدفن)آنها مسجدى بنا مىكنيم(تا ياد و خاطره آنان فراموش نگردد). اين موضوع نشان مىدهد كه ساختن عبادت گاه به احترام مرقد و بارگاه بزرگان دين نه تنها خلاف نمىباشد و آن چنان كه فرقه منحرف وهابى حرام مىپندارند نيست، بلكه كار خوب و شايستهاى خواهد بود. اصولاً بناهاى يادبود كه خاطره افراد برجسته را احياء مىكند يك نوع قدردانى از تلاش آنان و نيز تشويقى براى آيندگان است. علامه طباطبايى(ره) ذيل آيه فوق حديثى را نقل كرده است كه ترجمه آن چنين مىباشد: ملك گفت سزاوار است اين جا مسجدى ساخته شود تا آن را زيارت كنيم از اين آيه و نيز روايت استفاده مىشود كه محل دفن افراد مؤمن و موحّد و مجاهدان در راه اعتلاى توحيد را مىتوان زيارت كرد و حتى بر مزارشان مسجدى بنا كرد كه در آن ذكر پروردگار گفته شودو سازندگان مسجد نيز خداپرست و عابد بودهاند.(10)
در آيه ديگرى آمده است:
«ولو انّهم اذ ظلموا انفسهم جاؤك فاستغفروا اللّه و استغفر لهم الرسول لوجدوا اللّه توّاباً رحيماً؛(11) هنگامى كه به خود ستم مىكردند(اى پيامبر) نزد تو مىآمدند و از خدا طلب آمرزش مىكردند و پيامبر هم برايشان استغفار مىكرد(پس) خدا را توبهپذير و مهربان مىيافتند.»
اين آيه با صراحت مىگويد پيامبر را مىتوان به درگاه خدا شفيع قرار داد و توسط او رحمت و مغفرت الهى را جلب كرد. همچنين از اين كلام وحى بر مىآيد كه توسّل جستن به پيامبر و امام نه تنها شرك نمىباشد و رواست و در زيارتها مؤمنين از مقام معصوم مىخواهند براى قبول توبه آنان در پيشگاه خداوند واسطه باشند و نيز از منزلت معنوى ائمه براى مغفرت و بخشش خطاهاى خود استفاده مىكنند و نورالدين فرزند سمهورى از سبكى نقل مىكند اين آيه علاوه بر اين كه به طلب استغفار نزد پيامبر تأكيد دارد مبيّن آن است كه چنين حالتى با رحلت آن حضرت قطع نمىگردد و اضافه مىكند: با اين وصف مىتوان بر كنار مرقد آن حضرت از پيشگاه حق تعالى طلب استغفار كرد.(12)
قرآن مىفرمايد: «ذلك و من يعظّم حرمات اللّه فهو خيرله…؛(13) و هر كس برنامههاى الهى را بزرگ دارد برايش نزد پروردگار بهتر است»، روشن است كه منظور از حرمات در اين آيه اشاره به اعمال و مناسك حج است اما در منابع تفسيرى و تاريخى اهل سنت و شيعه مراعات احترام و تكريم مقام نبى اكرم(ص) جزو حرمات الهى است و هرگونه تعدى به اين حريم مقدّس در ايمان و تقواى آدمى خلل ايجاد مىكند چرا كه آيه ديگرى مىفرمايد: «ذلك و من يعظّم شعائر اللّه فانّها من تقوى القلوب».(14) و نيز قرآن تأكيد مىفرمايد: «انّ الذين يؤذون اللّه و رسوله لعنهم اللّه فى الدنيا و الآخرة».(15) و نيز خداوند فرموده است: «و اذان من اللّه و رسوله الى الناس يوم الحج الاكبر انّ اللّه برىٌ من المشركين و رسوله»(16) و طبيعى است وقتى چنين حرمتى براى رسول اكرم(ص) اثبات گرديد، تكريم شئونات اهل بيت او نيز ملازم و مقرون با آن است چرا كه قرآن مىفرمايد: «انّما يريد اللّه ليذهب عنكم الرّجس اهل البيت و يطهركم تطهيراً؛(17)و نيز آيه مودّت دليلى براى چنين ادعايى است: «قل لا اسألكم عليه اجراً الّا المودة فى القربى».(18) و مگر نه اين است كه طبق قول پروردگار: خداوند و فرشتگان بر پيامبر درود مىفرستند و از مؤمنان خواسته شده است چنين كنند: «ان اللّه و ملائكته يصلون على النبى يا ايهاالذين آمنوا صلّوا عليه و سلّموا تسليما».(19)
در منابع مستند روايى آمده است كه خداوند به پيامبر اكرم(ص) مقام و فضلى داده كه اين ويژگى به ديگر پيامبران اختصاص داده نشده است از جمله آن كه خداوند در قرآن بر نوح، ابراهيم، موسى و هارون(عليهم السلام) درود مىفرستد: «سلام على نوح فى العالمين»(20) «سلام على ابراهيم»،(21) «سلام على موسى و هارون»(22) در اين آيات هيچ گاه به خاندان نوح، ابراهيم، موسى و هارون درود فرستاده نمىشود،امّا در روايت معتبرى آمده است منظور از يس، رسول اكرم(ص) است «و سلام على آل ياسين»(23) يعنى درود بر خاندان پيامبر اكرم(ص) اين حديث را حضرت امام رضا(ع) در يك اجتماعى بزرگ كه مأمون و عدّهاى از دانشمندان عراق و خراسان حضور داشتند نقل كردهاند.(24)
سيوطى در تفسير خويش ذيل آيه: «فى بيوت اذن اللّه ان ترفع ويذكر فيها اسمه(25)» گفته است وقتى اين آيه را پيامبر تلاوت فرمود، مردى از جاى برخاست و پرسيد منظور كدام خانههاست، رسول اكرم(ص) فرمود:بيوت انبياء و چون آن مرد پرسيد آيا مصداق آن بيت، خانه حضرت على(ع) و فاطمه (س) است، پيامبر فرمود:آرى، از افضل آنهاست و برحرمت آن تأكيد فرمود و افزود رعايت احترام آن همان است كه خداوند به آن امر كرده است.(26) و نيز ابوسعيد خدرى گفته است رسول اكرم فرمودهاند: حُرُمات الهى سه تاست، حرمت اسلام، حرمت من و حرمت عترت من.(27)
در سيره و سخن حضرت محمد(ص)
در منابع روايى و كتب حديث معتبر آمده است رسول اكرم(ص) به زيارت قبر مادرش آمنه بنت وهب مىرفت و مىگريست و مسلمين از گريه آن حضرت، مىگريستند.(28) نقل نمودهاند هنگام بازگشت از نبرد بدر اولين كس از مهاجرين كه در مدينه فوت كرد، عثمان بن مظعون بود كه پيامبر به زيارت قبرش رفت،(29) همچنين آن حضرت بر سر مزار شهداى اُحُد حاضر مىگرديد و اين آيه را تلاوت مىفرمود: «سلام عليكم بما صبرتم فنعم عقبى الدّار»(30) و چون آن حضرت به زيارت قبور بقيع مىرفت مىفرمود: السلام عليكم دار قوم مؤمنين و اتاكم ماتوعدون غداً مؤجّلون، و انّا ان شاء اللّه بكم لاحقون، اللهم اغفر لاهل البقيع الغرقد.(31) عايشه نقل مىكند پيامبر فرمود: جبرئيل نزدم آمد و گفت: پروردگارت به تو امر مىكند در قبرستان بقيع حاضر گردى و براى آنان طلب آمرزش كنى.(32)
انس بن مالك از پيامبر نقل كرده است كه آن حضرت فرمود: هر كس بعد از وفاتم مرا زيارت كند چنان است كه در حال حيات مرا زيارت كرده باشد و هر كس قبرم را زيارت كند روز رستاخيز شفاعتم بر او واجب مىگردد.(33)
آن حضرت فرمودهاند: هر كس توانايى مالى داشته باشد و به زيارت من نيايد، به من جفا كرده است و نيز تأكيد نمودهاند: هر كس به زيارت من آيد و هيچ قصدى غير از آن نداشته باشد بر خداى سبحان سزاوار است كه من شفيع او در روز قيامت باشم، غزالى كه اين روايتها را در كتابش آورده است در آن هنگام از بزرگان اهل سنت بود ولى بعد به مذهب اهل بيت مشرف گرديده است، او در همان زمان و قبل از شيعه شدن در اثر معروفش نوشته است يكى از آداب حج اين است كه به مدينه بروى و مرقد پيامبر را زيارت كنى و اين زيارت نامه را بخوانى و متن زيارتى را آورده است وى افزوده است مستحب مىباشد كه به قبرستان بقيع رفته و قبر چهار امام را زيارت كنى.(34)
امام صادق(ع) از رسول اكرم(ص) نقل فرموده است: كسى كه به زيارت خانه خدا به حج برود و مرا در مدينه زيارت نكند در روز قيامت به او بى اعتنايى مىكنم(او را مشمول شفاعت خود قرار نمىدهم).(35)
رسول اكرم(ص) خطاب به حضرت على(ع) مىفرمايند: آنان كه قبور شما را زيارت كنند مانند كسانى هستند كه بعد از حج واجب، هفتاد حج به جاى آورده باشند و به هنگام بازگشت از زيارت شما همانند روزى هستند كه از مادر متولد شدهاند، از گناهان پاك مىگردند. اى على دوستانت را بشارت باد به نعمت هايى كه چشمى نديده، گوشى نشنيده و بر قلب بشرى خطور نكرده است ولى افراد فرومايه زائران قبر شما را نكوهش مىكنند گويى به گناه ناشايستى دست يازيدهاند، آنها بدترين امّت من هستند، شفاعت من به آنها نمىرسد و بر حوض كوثر بر من وارد نمىگردند.(36)
رسول اكرم(ص) تأكيد نمودهاند زيارت اهل قبور عموماً تذكرى براى آخرت و موجب زهد ورزى در دنياست، قلب را رقت مىدهد و اشكها را جارى مىسازد، آن حضرت فرمودهاند قبور مردگان خود را زيارت كنيد و بر آنان سلام بفرستيد كه ياد آنها مايه پند شماست و نيز فرمودند: هر كس هر جمعه قبر پدر و مادر خود يا يكى از آنان را زيارت كند خداوند او را مورد آمرزش قرار مىدهد و در شمار كسانى خواهد بود كه درباره والدين خود نيكى و وظيفه فرزندى را ادا كرده باشد.(37)
در سيره و سخن معصومين(ع)
حضرت فاطمه زهرا(س) هر روز به زيارت مرقد پدرش مىرفت و مىگريست و مىفرمود: پدرم بر من مصائبى نازل شد كه اگر بر روزها وارد مىشد، به شب تبديل مىگرديدند.(38)
حضرت على(ع) براى همسرش حضرت زهرا(س) مكانى به نام بيت الاحزان ساخت كه در آن به گريه و زارى مىپرداخت و نيز در بسيارى اوقات آن بانوى دو سرا به قبرستان بقيع مىرفت حضرت زهرا(س) هر دو سه روز يك بار قبر حمزه سيدالشهداء را زيارت مىكرد، آن بانو مرقد شهداى اُحُد را نيز مورد زيارت قرار مىداد و در آن جا مىگريست.(39)
حضرت على(ع) نيز قبر رسول اكرم(ص) و فاطمه(س) را زيارت مىنمود، او بر سر مزار پيامبر مىگفت: گريستن جز بر فقدان آن حضرت روا نمىباشد، آنگاه صورت خويش را بر خاك مىنهاد و مىگريست و ناله مىكرد. حضرت امام حسين(ع) هنگام غروب هر جمعه قبر برادرش امام حسن مجتبى(ع) را در بقيع زيارت مىنمود. ساير ائمه نيز مرقد رسول اكرم(ص)، حضرت على(ع) و امام حسين(ع) را زيارت مىكرده و اصحاب و ياران و ساير مؤمنين را بر اين امر توصيه مىنمودهاند.(40)
روش دانشمندان شيعه
امام خمينى در تمام ايّام اقامت در نجف جز موارد استثنايى برنامه زيارت هر شب خود را ترك نكرد و در اغلب ايّام زيارتى در كنار بارگاه امام حسين(ع) در كربلا بسر مىبرد و هر روز زيارت عاشوراى معروفه را با صد مرتبه سلام و سد مرتبه لعن مىخواند و مىتوان گفت از رمزهاى موفقيت امام همين ارتباط معنوى با ائمه و توجه، اشتياق و توسّل به آن وجودهاى مبارك مىباشد.(41)
وحيد بهبهانى زمانى كه براى زيارت به حرم سيد الشهداء مشرف مىشد، اوّل آستان كفش كن آن جناب را مىبوسيد و روى و محاسن خويش را بدان مىماليد، پس از آن با خضوع و خشوع و رقت قلب به اندرون حرم مشرف مىشد و زيارت مىكرد.(42)
شهيد قدوسى مىگفت: علامه طباطبايى در ايام محرم و صفر زيارت عاشوراى خود را ترك نمىكرد و به زيارت جامعه هم اهتمام داشت و معتقد بود از نسخهاى معتمد استفاده كند.(43)
شهيد قدوسى نيز به اين امور تقيّد زيادى داشت. شهيد مصطفى خمينى هر سال به مناسبتهايى از جمله در نيمه شعبان، عرفه، اربعين، اول و نيمه رجب كه مردم از نجف به كربلا مىرفتند با پاى پياده به اين مكان مقدس مىرفت و گاهى مىشد كه بر پايش تاولهايى مىزد كه از آنها خونابه راه مىافتاد و كاملاً مجروح مىشد ولى بازهم براى زيارت با پاى پياده مصمّم بود.(44) مرحوم ميرزا حسين نورى صاحب مستدرك الوسايل هم اين گونه بود و اصولاً پياده روى از نجف به كربلا در دوران شيخ انصارى متداول بود ولى پس از چندى ترك شد.
مرحوم نورى چون وضع را بدين منوال ديد بدين شيوه شايسته همت گماشت و به آن ملتزم گرديد و در عيد اضحى براى حمل اثاث و بار سفر حيوان كرايه مىكرد ولى خود و يارانش پياده راه مىرفتند و چون دچار ضعف مزاج گرديد اين مسير را سه شب طى مىكرد.(45)
ملاصدرا در هنگامى كه به حالت تبعيد در كهك(حوالى قم) بسر مىبرد و مشغول بررسى مسايل عرفانى و فلسفى بود، گاه از اين ديار به قم مىآمد و ضمن زيارت بارگاه حضرت فاطمه معصومه، از روح مقدّس آن بانو براى رفع معضلات علمى و اجتماعى استمداد مىجست.(46)
و از اين نمونهها در سيره علما بسيار زياد است و ما به همين مقدار بسنده مىكنيم.
حكمت زيارت
محبوبترين بندگان نزد خداوند همان برگزيدگانى هستند كه قلّههاى بلند تقوا و فضيلت را بوجود آوردهاند، چهارده نور مقدسى كه به انسان و فرشتگان پرستش ذات بارى تعالى را آموختند، معصومانى كه خداوند ايشان را از هر لغزش، اشتباه، خطا، نادرستى و… پاك و دور نگاه داشته شدهاند، محبت ورزيدن به اين وجودهاى مبارك يك دستور الهى است و نيز كسى كه آنها را دوست بدارد، خدا را دوست داشته و دشمنان آنان در رديف دشمنان خداوند هستند.(47)
خداوند خطاب به حضرت آدم مىفرمايد: اهل بيت پيامبر بهترين مخلوقات من مىباشند كه به سبب وجود آنان به بندگان ثواب و عقاب داده مىشود و بايد در درگاه من به آنان توسّل جُست و هرگاه به تو ابتلائات دست دهد اين وجودها را نزدم شفيع قرار ده به وسيله آنان طلب حاجتنما و من سوگند ياد كردهام هر كس ايشان را در درگاه من شفيع خود قرار دهد و به وسيله آنان نياز خود را مطرح كند درخواستش را اجابت كرده و شفاعت آنان را بپذيرم.(48)
رسيدن به مقامات معنوى و كمالات ملكوتى بدون دوستى اولياء الهى امكانپذير نمىباشد و پذيرش اعمال هر مسلمان در گرو محبت و ولايت اهل بيت خواهد بود پس به قول مولوى:
هر كه خواهد همنشينى با خدا
او نشيند در كنار اولياء
و به قول شاعرى ديگر:
ما بدان مقصد عالى نتوانيم رسيد
هم مگر پيش نهد لطف شما گامى چند
زيارت از بهترين طريقههاى ارتباط با پيشوايان معصوم است كه موجب جلب معنويت خواهد شد. زيارت حضور عارفانه در ديار معشوق، ديدار عاشقانه زائر از سراى زيارت شونده، اظهار ارادت نسبت به محبوب و دل دادن صميمانه در كوى دل دار است.
زائر در برنامه زيارت در برابر پارسايان برگزيده فروتنى مىنمايد، وفادارى صادقانه مريد نسبت به مراد در زيارت آشكار مىگردد، زائر خود را فراموش مىكند تا مبادا ديانت و ارزشها فراموش گردند و يا به حاشيه رانده شوند. از راههاى تكريم مفاخر و صاحبان كمال، زيارت آنان است كه در حقيقت موجب استمرار راه و مسير معنوى آنان خواهد شد.
حرمهاى شريف و مشاهد متبرك محل تردد فرشتگان، ارواح انبياء و اولياء و محل حضور روح زيارت شونده است به همين دليل در اين فضاى معنوى زائر يك نوع پالايش و پاكى را در خود احساس مىكند و دعايش در مظان استجابت قرار مىگيرد، وجود انبوه زائران در اين گونه مكانها موجب ترويج فرهنگ يكتاپرستى، گسترش فرهنگ اهل بيت، افزايش مودّت و رحمت بين مؤمنين و ايجاد اتحاد و انسجام بين مسلمانان خواهد شد و افراد با آگاهى از برخى دشوارىهاى يكديگر اولاً از بار مشكلات خود مىكاهند و كمتر دچار فشار روحى مىشوند و ثانياً براى برداشتن بارى از دوش ديگران مصممتر مىگردند و اين روند كارنامه اعمال آنان را درخشان مىنمايد، به علاوه حرمهاى شريف امامان در طول تاريخ از مراكز مهم گسترش و نشر علم، تبليغ و ترويج دين، مبدأ قيامها و نهضتها و محل رويش و شكلگيرى انقلابهاى رهايى بخش و جنبشهاى ضد ستم و استكبار بوده است.
زائر در برنامه مذكور احساس مىكند در فضايى قرار گرفته كه مىتواند با زيارت شونده يك نوع ارتباط قلبى برقرار كند و از اين رهگذر در يك حالت آرام بخش و نويد دهنده مىتواند با امام يا امامزاده درد دل كند، گرفتارىها و نابسامانىهاى خود را نزد او مطرح نمايد و با زبان سر و دل با او به گفتگو بنشيند و با زمزمه كردن با او به زيباترين گويش عاطفى سخن مىگويد و به دليل آن معرفتى كه در اين مكانها احساس مىگردد و بر آن فضاى روحانى حاكم است زائران به قدر ظرفيتها كه دارند مىتوانند از سرچشمه زلال معارف ناب خاندان عترت بهرهمند شوند.
مكانهاى زيارتى، پناهگاه امنى براى بندگانى هستند كه مىخواهند به درگاه حق تعالى استغفار كنند، تضرع نمايند و ميثاق خويش را با خداى خود تجديد كنند، قلب زائر همچون لامپى با يك منبع توليد كننده انرژى چنان ارتباط برقرار مىكند كه نوعى انس معنوى با بوستان ملكوتى در خود احساس كرده و بدين گونه از تاريكىهاى خلاف و گناه فاصله مىگيرد و صفحه دل را براى تابش نور حق مهيّا مىكند، در اخلاق و رفتار خود تجديد نظر كرده، محاسباتى در زندگى خود انجام داده و موازين شرع مقدّس را بيش از گذشته در نظر مىگيرد. راستى كجا بهتر از اين فضاها است كه در آنها آدمى متوجه آخرت مىگردد، به خود مىآيد، پوستههاى غفلت و نسيان را دور مىريزد و خود را براى اعمال صالح و تقويت ايمان و پارسايى آمادهتر مىبيند:
در بارگهت به صد اُميد آمدهام
با موى سيه رفته سپيد آمدهام
نقش تربيتى زيارت
زايرين در كنار مراقد مقدّس به خواندن متونى روى مىآورند كه محتوايى عميق و سازنده دارند و از باورهاى دينى، كمالات معصومين، اولياء، صالحين و فرزندان اهل بيت حكايت دارند. در اين زيارت نامهها آن چنان مضامين بكر و عبارتهاى جاويدان و بارقههاى معنوى ديده مىشود كه با وجود آن كه زائر بارها اين متون معتبر و موثق را مىخواند خسته نمىشود بلكه چشمههاى شوق، صفا و معرفت در اعماق روح و ذهنش به جوشش در مىآيد و هر لحظه كه در اين نوشتههاى نورانى دقت مىنمايد معانى و نكات لطيفترى را بدست مىآورد گويى در اقيانوسى از حكمت و فضيلت غواصى مىكند و مشغول بدست آوردن مرواريدها و گوهرهاى گرانبها مىباشد.
نقش پرورشى و هدايتى اين گونه متنهاى مقدّس براى شخص زائر بسيار قابل توجه و درخور تعمّق و بررسى است چرا كه در زيارات معتبر مباحث اعتقادى، امامت و ولايت و ارتباط آن با توحيد به شيوهاى محكم و متين مطرح مىشود كه اولين ثمرات آن اين است كه زندگى انسان را هدف دار و جهت دار مىنمايد و در قلب و روح او نوعى اطمينان، آرامش و اميدوارى ايجاد مىكند. اين كه زائر در چنين مكانهاى منوّرى به درگاه خداوند التماس مىكند تا به اذن الهى آن وجودهاى مقدّس برايش شفاعت كنند و يا از خداوند مىخواهند كه شفاعت اين پاكان را شامل حال او كنند، او به رحمت الهى اميدوار مىگردد و اين ويژگى مسلمين و مؤمنين زائر را از غمهاى جانكاه، نگرانىهاى فرساينده و آشفتگىهاى روانى مىرهاند. زيارت هم به عنوان توسّل به درگاه معصومين است و تقاضاى شفاعت اين پاكان نزد پروردگار و هم نوعى دعا و سخن گفتن با معبود است اما بطور غير مستقيم و باواسطه و از اين روى مىتواند درهاى رحمت الهى را به سوى زائر بگشايد. در هنگام زيارت افراد احساس مىكنند در فضايى ملكوتى اوج گرفتهاند و فيوضات ربّانى از هر سو به طرف آنان جارى است. نسبت مسافرت براى زيارت و نيز برنامههاى گوناگون زيارتى از چنان غناى فكرى و فرهنگى و بركات فراوان معنوى و حتى مادى برخوردار است كه در طول زمان نه تنها كهنه و فرسوده نشده بلكه با كنار رفتن حجابهاى جهل، غفلت و خرافات مفاهيم آنها روز به روز روشنتر، رساتر و كاملتر شده است و اعتقاد به اين مسئله اختصاص به شيعه نداشته و در گذشته در انجام اين اعمال مستحبى تفاوتى بين شيعيان و اهل سنت نبوده است زيرا همه مسلمانان به زيارت مرقد معصومين و افرادى از خاندان آنان مىشتافتهاند اما متأسفانه از زمان پيدايش فرقه گمراه كننده وهابيت عليه اين سنت نيكو و مصداق بارز شعائر الهى تبليغات منفى گستردهاى راه اندازى شد و برخى افراد كم بهره از خرد و منطق فريب شايعات اين گروه منحط را خورده و تصور كردهاند زيارت از مسايل مختص شيعه است و نادانسته و گاهى هم مغرضانه آن را مورد هجوم تبليغات مسموم خود قرار دادهاند و مسلمانان را از مزاياى فراوان يك برنامه تربيتى و رشد دهنده محروم كردهاند چرا كه به قول ابن سينا وقتى به زيارت اهل قبور مىرويم چون روح زيارت شونده فارق از دنيا و ماده است مىتواند بر زائر اثرات زيادى بگذارد و خيرات و بركات زي
ادى را براى وى به ارمغان آورد و مزاجش را به سوى خوبىها و فضايل راغبتر سازد.(49)
شيخ شهاب الدين سهروردى هم تأكيد مىنمايد وقتى اهل سلوك معنوى با خلوص نيت و نوعى استقامت و بردبارى درب بيوت نورانى را مىكوبند فرشتگان با هداياى آسمانى از آنان پذيرايى مىكنند و بديهى است نفوس كاملى كه در مراتب معرفتى ترقى كردهاند با انوار و اشراقهاى خود نفسهاى ناقص را به فيض مىرسانند.(50)
فخرالدين رازى مىگويد: وقتى انسان در كنار قبرى حاضر مىگردد، روح زائر با آن تربت ارتباط برقرار مىكند و چون روح فرد در گذشته با آن خاك در اتصال است در اين هنگام اين دو روح، هم را ملاقات كرده و مثل دو اينه در برابر هم قرار مىگيرند و تابش هر كدام به ديگرى سرايت مىكند و معارف و مكارم هر كدام به آن فرد مىرسد.(51)
عرفا، عالمان و اهل حكمت معتقدند هيچ چيزى براى دلهاى غافل مفيدتر از زيارت اهل قبور نمىباشد، دل هايى كه به زنگار دنيا آلوده شدهاند و از مكارم معنوى فاصله گرفتهاند با حضور در اين مكانها موعظه مىشوند، عبرت مىگيرند و با مشاهده امور درگذشتگان از بسيارى امراض اخلاقى چون حسد، طمع،
حرص، آرزوهاى دراز، معالجه مىگردند، آدمى با زيارت اهل قبور از خواب غفلت بيدار مىشود، فريب دنيا را نمىخورد و متوجه مىشود از امكانات اين سراى فانى بايد سرمايهاى براى آخرت خود تدارك ببيند، ياد مرگ در اين مواقع در دل انسان زنده مىشود و اين پديده آرزوهاى غير الهى را كوتاه مىكند، قساوت دل بر اثر اين برنامه برطرف مىگردد.
حضرت على(ع) پس از تلاوت آيه: «الهاكم التكاثر حتى زرتم المقابر»(52) فرمودند: شگفتا! چه مقصد بسيار دورى و چه زيارت كنندگان بى خبرى و چه كار دشوار و مرگبارى.(53)
وقتى انسان قبرى را مشاهده مىكند به ياد احوال در گذشته مىافتد و متوجه مىشود او هم مدتى در اين دنيا زيسته و اكنون بدنش اسير خاك شده و روحش در عالم برزخ است اين تفكر توأم با يك بيدارى بوده و مانع دنيا زدگى و عافيتطلبى او مىشود، همچنين وقتى آدمى مشاهده مىكند مردم نسبت به مرقد يك انسان برجسته، پاك و پارسا اقبال فراوانى نشان مىدهند و مقام او را تكريم كرده و به او توسل جسته و نذر و نياز برايش اختصاص مىدهند و بر عكس براى مردگان دنيا طلب و دور از معنويت هيچ رغبتى نشان نمىدهند، مىفهمد خوب زيستن و درست زندگى كردن حتى در زندگى دنيايى اثر دارد چه رسد به سراى جاويد به همين دليل در ديندارى و پرواپيشگى اهتمام مىورزد و از تشريفات دنيايى روى گردان مىشود و اين روند در خودسازى و رهايى وى از خسران آشكار بسيار مؤثر است.(54)
پىنوشتها:
1. معجم مقابيس اللغعة، ج 3،ص 36.
2. مجمع البحرين، ج 2، ص 305، المصباح المنير، ص354.
3. كشف الاريتاب، سيد محسن امين، ص 459، دائرة المعارف الاسلاميه الشيعه، سيد حسن امين، الجزء 12، ص 67.
4. سوره آل عمران، آيه 169.
5. دائرة المعارف تشيع، ج 8، ص 566.
6. لغت نامه دهخدا، ج 9، ص 13054.
7. اين زيارت در «من لايحضره الفقيه، ج 1، ص 3، عيون اخبار الرضا، ج 2، ص 277؛ تهذيب الاحكام، ج 6، ص 95 و ديگر منابع روايى نقل شده است.
8. موسوعه زيارات المعصومين كه توسط مؤسسه امام هادى تدوين گرديده در برابر سند و مدارك اين متون پژوهشهاى جالبى دارد.
9. سوره كهف، آيه 21.
10. تفسير الميزان، ج 13، ص 300 و 385؛ تفسير نمونه، ج 12، ص 388.
11. سوره نساء، آيه 64.
12. وفاء الوفاء باخبار دارالمصطفى، ج 4، ص 1360 و 1364.
13. سوره حج، آيه 31.
14. همان، آيه 32.
15. سوره احزاب، آيه 57.
16. سوره توبه، آيه 3.
17. سوره احزاب، آيه 33.
18. سوره شورى، آيه 23.
19. سوره احزاب، آيه 56.
20. سوره صافات، آيه 79.
21. همان، آيه 109.
22. همان، آيه 120.
23. همان، آيه 130.
24. تحف العقول، ابن شعبه حرانى، ص 323.
25. سوره نور، آيه 36.
26. الدرالمنثور، جلال الدين سيوطى، ج 5، ص 50.
27. خصال، شيخ صدوق، ص 146، بحار الانوار، ج 24، ص 185.
28. طبقات كبرى، ابن سعد، ج 1، ص 78.
29. موسوعه زيارات المعصومين، مقدمه، ص 96.
30. سوره رعد، آيه 24.
31. موسوعه زيارات المعصومين، همان، ص 97.
32. الغدير، علامه امينى، ج 5، ص 148.
33. همان، ص 170، احياء علوم الدين، غزالى، ج 1، ص 81.
34. احياء علوم الدين، ج 1، ص 83 – 82.
35. التهذيب، ج 6، ص 4، ح 5.
36. بحارالانوار، ج 100، ص 121؛ سفينة البحار، محدث قمى، ج 3، ص 516.
37. بحار الانوار، ج 102 (كتاب المزار) باب زيارة المؤمنين و آدابها.
38. تاريخ الخمسين، ج 2، ص 173.
39. مقدمه موسوعة زيارت المعصومين، ص 99.
40. درباره اهتمام ائمه هدى به زيارت مشاهد معصومين بنگريد به مأخذ قبل، ص 102 – 100.
41. فرازهاى فروزان، از نگارنده، ص 158 – 157.
42. قصص العلماء، تنكابنى، ص 202.
43. جرعههاى جان بخش، از نگارنده، ص 265.
44. سيماى فرزانگان، رضا مختارى، ص 190.
45. همان، ص 193.
46. فوائد الرضويه، محدث قمى، ص 380.
47. فرازى از زيارت جامعه كبيره.
48. تفسير جامع، ج 1، ص 148.
49. رسايل ابن سينا، ج 1، ص 338.
50. مجموعه مصنفات شيخ اشراق، ج 2، ص 245 – 244.
51. نك: المطالب العالية من العلم الالهى، ج 7، ص 277 – 275.
52. سوره تكاثر، آيه 1.
53. تفصيل كلام حضرت در خطبه 221 نهج البلاغه آمده است.
54. ترجمه و شرح رساله زيارة القبور فخر رازى (فلسفه زيارت)، تأليف و تحقيق، احمد عابدى، ص 30 – 29.
