عسکرى اسلامپور کریمى
مقدمه
آزادى بحث و انتقاد در مسائل مذهبى، یکى از ویژگیهاى بارز شریعت حیاتبخش اسلام است. در تاریخ زندگى پیامبر اکرم(ص) و ائمه اطهار (ع) و حتىّ رهبران تشیّع، موارد فراوانى یافت مىشود که مخالفان اسلام با آنان به مناظره، بحث و گفتگو مىنشستند و اشکالات خویش را به اصول یا فروع اسلام، با کمال آزادى و صراحت، بیان مىکردند و بدون این که مورد کوچکترین اهانتى قرار گیرند، ایرادهاى آنان بررسى و پاسخ داده مىشد. مطالعه تاریخ صدر اسلام و عصر حضرات ائمه معصوم(ع) گواهى روشن براین مدّعاست.
در میان حضرات ائمه معصوم(ع) سه امام در خردسالى به امامت رسیدند: امام جواد(ع) در هفت سالگى، امام‌هادى(ع) در نه سالگى و حضرت مهدى(عج) در پنج سالگى؛ از اینرو، از همان عصر امامت امام رضا(ع) به بعد، این سؤال مطرح شد که: با توجه به مقام بسیار ارجمند امامت، چگونه انسانى در خردسالى به امامت مىرسد؟ زیرا دوران شکوفایى رشد و عقل در مردان، به طور معمول از پانزده سالگى شروع و در چهل سالگى به تکامل مىرسد.
براین اساس در عصر امامت حضرت جواد الائمه (ع) برخى این سؤال را مطرح مىکردند: آیا مىتوان رهبرى جامعه را به کودک هفت ساله سپرد؟ آیا یک کودک هفت ساله مدیریت، دور اندیشى و درایت یک مرد کامل را دارد؟ این مسائل در آن عصر، از جنجالىترین مسائل روز بود.
هچنین برخى از مخالفان و معاندان، به ویژه عباسیان و در رأس آنها مأمون عبّاسى تلاشهاى زیادى کردند با دستاویز قرار دادن این مسئله از آن در جهت مطامع شوم خود بهرهجویند؛ آنان با ترتیب مناظرات مختلف سعى مىکردند شخصیّت علمى آن حضرت را خدشهدار سازند. امّا پیروزى امام جواد(ع) در مناظرات با پاسخهاى قاطع و روشنگر، هرگونه شک و تردید را در مورد پیشوایى او و نیز اصل امامت از بین برد، و همه نقشههاى معاندان و مخالفان و خلیفه مکّار عبّاسى را نقش بر آب نمود. در این نوشتار مختصر برآنیم با ارائه گوشههایى از برخى از مناظرات آن امام همام، خوشهاى از خرمن علم و فضل و کمال عقل آن وجود گرامى برگیریم، و فراروى اندیشه خویش قرار دهیم.
علّت پیدایش مناظرات در عصر امام جواد (ع)
خردسالى آن حضرت هنگام عهده دارى این منصب الهى (امامت)، پدیدهاى بىسابقه بود و پیامدها و واکنشهایى در پى داشت. برخى در جبهه خودى، در میان پیروان اهلبیت، این شبهه را مطرح کردند که آیا ممکن است کسى پیش از بلوغ به مقام امامت برسد؟ در پى بروز این شبهه در محافل علمى و کلامى، جامعه شیعى دچار اضطراب و پراکندگى شد. بنابراین علّت اصلى پیدایش مناظرات در عصر آن امام همام این بود که از یک طرف، امامت حضرت به دلیل کمى سن براى بسیارى از افراد، حتّى شیعیان کاملاً ثابت نشده بود (گرچه بزرگان و دانایان شیعه بر اساس عقیده شیعه هیچ شک و تردیدى در این زمینه نداشتند) ازاین رو، براى اطمینان خاطر و به عنوان آزمایش، سؤالات فراوانى از آن حضرت مىکردند.
از طرف دیگر، در آن مقطع زمانى، قدرت “معتزله” افزایش یافته بود و مکتب اعتزال به مرحله رواج و رونق گام نهاده بود و حکومت عبّاسى در آن زمان از آنان حمایت و پشتیبانى مىکرد و از سلطه و نفوذ خود و دیگر امکانات مادى و معنوى حکومتى، براى استوارى و تثبیت خطّ فکرى آنان و ضربه زدن به گروههاى دیگر و تضعیف موقعیت و نفوذ آنان و خدشهدار کردن مقام امامت و ولایت، به هر شکلى بهره بردارى مىکرد. به طورى بسیارى از آن مناظرات با اقدام و نیرنگ مأمون عبّاسى برپا مىشد، وى با گردآورى دانشمندان از فرقههاى مختلف و ترتیب مجالس بحث و مناظره با امام جواد (ع)، کوشید آن حضرت را از نظر علمى شکست دهد.
فرقه افراطى معتزله دستورها و مطالب دینى را به عقل خود عرضه مىکردند و آنچه را که عقلشان صریحاً تأیید مىکرد، مىپذیرفتند و بقیه را رد و انکار مىکردند و چون نیل به مقام امامت امّت در سنین خردسالى با عقل ظاهر بین آنان قابل توجیه نبود، سؤالات دشوار و پیچیدهاى را مطرح مىکردند تا به پندار خود، آن حضرت را در میدان رقابت علمى شکست بدهند! ولى در همه این بحثها و مناظرات علمى، حضرت جواد (در پرتو علم امامت) با پاسخهاى قاطع و روشنگر، هرگونه شک و تردید را در مورد پیشوایى خود از بین مىبرد و امامت خود و نیز اصل امامت را تثبیت مىنمود. به همین دلیل بعد از آن حضرت در دوران امامت حضرت‌هادى(ع) این موضوع (تصدى امامت در خردسالى) مشکلى ایجاد نکرد، زیرا دیگر براى همه روشن شده بود که خردسالى تاثیرى در برخوردارى از این منصب الهى ندارد.
مناظرات روشنگر امام خردسال
یکى از اصول پذیرفته شده تشیع این است که امام معصوم مىتواند با علم الهى پرسشهاى مردم را پاسخ دهد. شیعیان با توجه به سن کم امام جواد(ع) با انواع سؤالات و برپایى مجالس مناظره مى خواستند علم الهى امام را دریابند.
پس از شهادت امام رضا(ع) شیعیان گرد آمدند تا مسئله جانشینى را حل کنند. یونس عبد بن الرحمان که از شیعیان قابل اعتماد، نزد امام رضا(ع) بود گفت تا زمانى که این فرزند- امام جواد (ع) – بزرگ شود باید چه کنیم؟ ریّان بن صلت از جاى برخاست و با اعتراض به او گفت: تو خود را در ظاهر مؤمن به امام جواد(ع) نشان مىدهى، ولى پیداست که در باطن در امامت او تردید دارى. اگر امامت وى از جانب خداوند باشد حتى اگر طفل یک روزه هم باشد به منزله شیخ است و چنانچه از طرف خداوند نباشد حتى اگر هزار سال هم عمر کرده باشد مانند سایر مردم است. سرانجام در ایّام حج تعداد بسیار زیادى به قصد دیدار امام جواد(ع) عازم زیارت خانه خدا شدند. زمانى که به مدینه رسیدند وارد محل اقامت امام جواد(ع) شدند. ابتدا نزد عبدا…بن موسى برادر امام رضا(ع) رفتند. مردم سؤالات خود را از وى پرسیدند، اما از پاسخهاى بى پایه وى تعجب کردند در این هنگام امام جواد(ع) وارد مجلس شد.
آن حضرت به سؤالات حاضران پاسخ گفت و شیعیان از پاسخهاى آن حضرت که نشان از امامت و علم الهى بود شادمان شدند. سپس مردم به امام جواد(ع) روى آوردند و آنچه از مسائل دینى بر آنها مبهم بود از حضرت سؤال کردند و امام در حالى که کودکى خردسال بیش نبود به دلیل الهى بودن علم امامت قادر بود تمام مسائل علمى و فقهى شیعیان را پاسخگو باشد.
از روشهایى که مأمون در مورد حضرت رضا(ع) به کار مىبست ، تشکیل مجالس بحث و مناظره بود. مأمون و بعد معتصم عبّاسى مىخواستند از این راه – به گمان باطل خود – امام (ع) را در تنگنا قرار دهند. در مورد فرزندش حضرت جواد(ع) نیز چنین روشى را به کار بستند. به خصوص که در آغاز امامت هنوز سنى از عمر امام جواد(ع) نگذشته بود. مأمون نمىدانست که مقام ولایت و امامت که موهبتى است الهى، بستگى به کمى و زیادى سالهاى عمر ندارد.
این خلیفه مکّار کار زهر دادن به امام رضا(ع) را بسیار سرّى و مخفیانه انجام داده بود و سعى داشت جامعه از این جنایت آگاهى نیابد. امّا با همه پرده پوشى و ریاکارى، سرانجام بر علویان آشکار گردید که قاتل امام جز مأمون کسى نبوده است، وى براى پیشگیرى از عواقب امر، توطئه دیگرى آغاز کرد و با تظاهر به مهربانى و دوستى نسبت به امام جواد(ع)تصمیم گرفت دختر خود را به حضرت تزویج کند تا استفادهاى را که از تحمیل ولیعهدى بر امام رضا(ع) در نظر داشت از این وصلت به دست آورد. بر اساس همین طرح بود که امام جواد (ع) را در سال ( ۲۰۴ ه.ق) یعنى یک سال پس از شهادت امام رضا(ع) از مدینه به بغداد آورد. در نخستین مناظره علمى که در مجلس مأمون برپا شد عالم برجسته دربار، یحیى بن اکثم به فضل و مرتبت علمى امام اعتراف کرد و سر خضوع و تسلیم در برابر او فرود آورد و مردم نیز دریافتند چهرهاى دانشمندتر از امام جواد(ع) در میان مسلمانان نیست. این روند محبوبیت روزافزون امام را در پى داشت. مأمون به دنبال مذاکراتى که در جلسه مناظره امام با یحیى بن اکثم گذشت، دختر خود “ام الفضل” را به همسرى حضرت در آورد!
(البته این، قصد ظاهرى مأمون بوده و گرنه قصد اصلى وى کنترل امام بوده است) که با وجود مخالفت بنىعباس و اثبات فضیلت امام، جلسه مناظره امام با یحیى بن اکثم را ترتیب داده و در آنجا ثابت نمود که امام با وجود کودکى از نظر فضل و معرفت و حلم، سرآمد دیگران است. و ترتیب ازدواج امام با امفضل را مهیا نمود و چنین گفت: “الحمدللّه على ما منّ به علىّ من السداد فىالامر والتوفیق فى الرأى” و أقبل على أبى جعفر و قال: “إنّى مزوّجک ابنتى أمالفضل و ان رغم أنوف قوم…”۱
شبلنجى عالم اهلسنت مىگوید: “مأمون شیفته او شد، زیرا با وجود کمى سن، فضل و علم و کمال عقل خود را نشان داده، عظمت خود را آشکار ساخت.”۲
“ابن حجر هیثمى” از علماى اهلسنت مىنویسد: “مأموناو را به دامادى انتخاب کرد، زیرا با وجود کمى سن، از نظر علم و آگاهى و حلم بر همه دانشمندان برترى داشت.”۳
از امام جواد(ع) مناظرات متعددى نقل شده۴ است که به عنوان نمونه به برخى از آنها اشاره مىکنیم.
مناظره با یحیى بن اکثم۵
وقتى “مأمون” از “طوس” به “بغداد” آمد، نامه اى براى حضرت جواد – علیه السلام- فرستاد و امام را به بغداد دعوت کرد. البته این دعوت نیز مثل دعوت امام رضا به طوس، دعوت ظاهرى و در واقع سفر اجبارى بود.
حضرت پذیرفت و بعد از چند روز که وارد بغداد شد، مأموناو را به کاخ خود دعوت کرد و پیشنهاد تزویج دختر خود “امالفضل” را به ایشان کرد.
امام در برابر پیشنهاد او سکوت کرد. مأموناین سکوت را نشانه رضایت حضرت شمرد و تصمیم گرفت مقدمات این امر را فراهم سازد.
او در نظر داشت مجلس جشنى تشکیل دهد، ولى انتشار این خبر در بین بنى عباس انفجارى به وجود آورد: بنى عباس اجتماع کردند و با لحن اعتراض آمیزى به مأمون گفتند: این چه برنامهاى است؟
اکنون که على بن موسى از دنیا رفته و خلافت به عباسیان رسیده باز مىخواهى خلافت را به آل على برگردانى؟! بدان که ما نخواهیم گذاشت این کار صورت بگیرد، آیا عداوتهاى چند ساله بین ما را فراموش کردهاى؟!
مأمونپرسید: نظر شما چیست؟
گفتند: این جوان خردسال است و از علم و دانش بهرهاى ندارد.
مأمونگفت: شما این خاندان را نمىشناسید، کوچک و بزرگ اینها بهره عظیمى از علم و دانش دارند و چنانچه سخن من مورد قبول شما نیست او را بیازمایید و مرد دانشمندى را که خود قبول دارید بیاورید تا با این جوان بحث کند و صدق گفتار من روشن گردد.
عباسیان از میان دانشمندان، “یحیى بناکثم” را (به دلیل شهرت علمى وى) انتخاب کردند و مأمون جلسهاى براى سنجش میزان علم و آگاهى امام جواد (ع) ترتیب داد. در آن مجلس یحیى رو به مأمون کرد و گفت: اجازه مىدهى سؤالى از این جوان بنمایم؟
مأمون گفت: از خود او اجازه بگیر.
یحیى از امام جواد(ع) اجازه گرفت. امام فرمود: هر چه مىخواهى بپرس.
یحیى گفت: درباره شخصى که “مُحْرِم” بوده و در آن حال حیوانى را شکار کرده است، چه مىگویید؟ (یکى از اعمالى که براى اشخاص در حال احرام، در جریان اعمال حج یا عمره حرام است شکار کردن است. در میان احکام فقهى، احکام حج، پیچیدگى خاصى دارد، ازینرو افرادى مثل یحیى بن اکثم، از میان مسائل مختلف، احکام حج را مطرح مىکردند تا به پندار خود، امام را در بن بست علمى قرار دهند!)
امام جواد (ع) فرمود: آیا این شخص، شکار را در حِلّ (خارج از محدوده حرم) کشته است یا در حرم؟ عالم به حکم حرمت شکار در حال احرام بوده یا جاهل؟ عمداً کشته یا بخطا؟ آزاد بوده یا برده؟ براى اوّلین بار چنین کارى کرده یا براى چندمین بار؟ شکار او از پرندگان بوده یا غیر پرنده؟ از حیوانات کوچک بوده یا بزرگ؟ باز هم از انجام چنین کارى اِبا ندارد یا از کرده خود پشیمان است؟ در شب شکار کرده یا در روز؟ در احرام عمره بوده یا احرام حج؟!
یحیى بن اکثم از این همه فروع که امام براى این مسئله مطرح نمود، متحیّر شد و آثار ناتوانى در چهرهاش آشکار گردید و زبانش به لُکنت افتاد، به طورى که حضّار مجلس ناتوانى او را در مقابل آن حضرت نیک دریافتند.
در پى آن مأمون به بستگان و افراد خاندان خود نظر انداخت و گفت: آیا اکنون آنچه را که نمىپذیرفتید دانستید؟!)۶(
حکم کلى شکار براى فرد “مُحْرِم”: آنگاه پس از مذاکراتى که در مجلس صورت گرفت، مردم پراکنده گشتند و جز نزدیکان خلیفه، کسى در مجلس نماند. مأمون رو به امام جواد(ع) کرد و گفت: قربانت گردم خوب است احکام هر یک از فروعى را که در مورد کشتن صید در حال احرام مطرح کردید، بیان کنید تا استفاده کنیم.
امام جواد(ع) فرمود: بلى، اگر شخص مُحرم در حِلّ (خارج از حرم) شکار کند و شکار از پرندگان بزرگ باشد، کفّارهاش یک گوسفند و اگر در حرم بکشد کفّارهاش دو برابر است؛ اگر جوجه پرندهاى را در بیرون حرم بکشد کفّارهاش یک برّه است که تازه از شیر گرفته شده باشد، و اگر آن را در حرم بکشد هم برّه و هم قیمت آن جوجه را باید بدهد؛ و اگر شکار از حیوانات وحشى باشد، چنانچه گورخر باشد کفّارهاش یک گاو است و اگر شترمرغ باشد کفّارهاش یک شتر است و اگر آهو باشد کفّاره آن یک گوسفند است و اگر هر یک از اینها را در حرم بکشد کفّارهاش دو برابر مىشود.
اگر شخص مُحرم کارى بکند که قربانى بر او واجب شود، اگر در احرام حج باشد باید قربانى را در “منى” ذبح کند و اگر در احرام عمره باشد باید آن را در مکه قربانى کند. کفّاره شکار براى عالم و جاهل به حکم، یکسان است؛ ولى در صورت عمد، (علاوه بر وجوب کفّاره) گناه نیز کرده است، اما در صورت خطا، گناه از او برداشته شده است.
کفّاره شخص آزاد بر عهده خود اوست و کفّاره برده به عهده صاحب او است و بر صغیر کفّاره نیست، ولى بر کبیر واجب است و عذاب آخرت از کسى که از کردهاش پشیمان است برداشته مىشود، اما آن که پشیمان نیست، کیفر خواهد شد.۷
سؤال امام جواد (ع) از یحیى بن اکثم
مأمون گفت: احسنت اى اباجعفر! خدا به تو نیکى کند! حال خوب است شما نیز از یحیى بن اکثم سؤالى بکنید همان طور که او از شما پرسید.
در این هنگام امام(ع) به یحیى فرمود: بپرسم؟ یحیى گفت: اختیار با شماست فدایت شوم، اگر توانستم پاسخ مىگویم و گرنه از شما بهرهمند مىشوم.
حضرت فرمود: به من بگو در مورد مردى که در بامداد به زنى نگاه مىکند و آن نگاه حرام است، و چون روز بالا مىآید آن زن بر او حلال مىشود، و چون ظهر مىشود باز بر او حرام مىشود، و چون وقت عصر مىرسد بر او حلال مىگردد، و چون آفتاب غروب مىکند بر او حرام مىشود، و چون وقت عشاء مىشود بر او حلال مىگردد، و چون شب به نیمه مىرسد بر او حرام مىشود، و به هنگام طلوع فجر بر وى حلال مىگردد؟
این چگونه زنى است و با چه چیز حلال و حرام مىشود؟
یحیى گفت: نه، به خدا قسم من به پاسخ این پرسش راه نمىبرم، و سبب حرام و حلال شدن آن زن را نمىدانم، اگر صلاح مىدانید از جواب آن، ما را مطلع سازید.
امام فرمود:
این زن، کنیز مردى بوده است. در بامدادان، مرد بیگانهاى به او نگاه مىکند و آن نگاه حرام بود، چون روز بالا مىآید، کنیز را از صاحبش مىخرد و بر او حلال مىشود، چون ظهر مىشود او را آزاد مىکند و بر او حرام مىگردد، چون عصر فرامىرسد او را به حباله نکاح خود درمىآورد و بر او حلال مىشود، به هنگام مغرب او را “ظهار” مىکند.۸ و بر او حرام مىشود، موقع عشا کفّاره ظهار مىدهد و مجدداً بر او حلال مىشود چون نیمى از شب مىگذرد او را طلاق مىدهد و بر او حرام مىشود و هنگام طلوع فجر رجوع مىکند و زن بر او حلال مىگردد.۹
جلوههایى از اقیانوس بیکران علوم جوادی (ع)
رسوایى حدیث سازان
نقل شده است که پس از آن که مأمون دخترش را به امام جواد تزویج کرد در مجلسى که مأمون و امام و یحیى بن اکثم و گروه بسیارى در آن حضور داشتند، یحیى عرض کرد: اى پسر رسول خدا! نظر شما درباره روایتى که (در مدارک اهل سنت) نقل شده است: که جبرئیل به حضور پیامبر رسید و گفت: یا محمد! خدا به شما سلام مىرساند و مىگوید: “من از ابوبکر راضى هستم، از او بپرس که آیا او هم از من راضى است؟”. نظر شما درباره این حدیث چیست؟۱۰
امام فرمود: من منکر فضیلت ابوبکر نیستم، ولى کسى که این خبر را نقل مىکند باید خبر دیگرى را نیز که پیامبر اسلام در حجه الوداع بیان کرد، از نظر دور ندارد. پیامبر فرمود: “کسانى که بر من دروغ مىبندند، بسیار شده‌اند و بعد از من نیز بسیار خواهند بود. هر کس بعمد بر من دروغ ببندد، جایگاهش در آتش خواهد بود. پس چون حدیثى از من براى شما نقل شد، آن را به کتاب خدا و سنت من عرضه کنید، آنچه را که با کتاب خدا و سنت من موافق بود، بگیرید و آنچه را که مخالف کتاب خدا و سنت من بود، رها کنید”.
امام جواد(ع) افزود: این روایت (درباره ابوبکر) با کتاب خدا سازگار نیست، زیرا خداوند فرموده است: “وَلَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنسَانَ وَنَعْلَمُ مَا تُوَسْوِسُ بِهِ نَفْسُهُ وَنَحْنُ أَقْرَبُ إِلَیْهِ مِنْ حَبْلِ الْوَرِیدِ”۱۱ ما انسان را آفریدیم و مىدانیم در دلش چه چیز مىگذرد و ما از رگ گردن به او نزدیکتریم.
آیا خشنودى و ناخشنودى ابوبکر بر خدا پوشیده بوده است تا آن را از پیامبر بپرسد؟! این عقلاً محال است.
یحیى گفت: روایت شده است که: “ابوبکر و عمر در زمین، مانند جبرئیل در آسمان هستند”.
حضرت فرمود: درباره این حدیث نیز باید دقت شود، زیرا جبرئیل و میکائیل دو فرشته مقرّب درگاه الهىاند و هرگز گناهى از آن دو سر نزده است و لحظهاى از دایره اطاعت خدا خارج نشدهاند، ولى ابوبکر و عمر مشرک بودهاند، و هر چند پس از ظهور اسلام مسلمان شده‌اند، امّا اکثر دوران عمرشان را در شرک و بتپرستى سپرى کردهاند، بنابراین محال است که خدا آن دو را به جبرئیل و میکائیل تشبیه کند.
یحیى گفت: همچنین روایت شده است که: “ابو بکر و عمر دو سرور پیران اهل بهشتند” درباره این حدیث چه مىگویید؟۱۲
حضرت فرمود: این روایت نیز محال است که درست باشد، زیرا بهشتیان همگى جوانند و پیرى در میان آنان یافت نمىشود (تا ابو بکر و عمر سرور آنان باشند!) این روایت را بنىامیه، در مقابل حدیثى که از پیامبر اسلام (ص) درباره امام حسن و حسینعلیهما السلامنقل شده است که “حسن و حسین دو سرور جوانان اهل بهشتند” ، جعل کردهاند.
یحیى گفت: روایت شده است که “عمر بن خطاب چراغ اهل بهشت است”.
حضرت فرمود: این نیز محال است؛ زیرا در بهشت، فرشتگان مقرّب خدا، آدم، محمد(ص) و همه انبیاء و فرستادگان خدا حضور دارند، چطور بهشت با نور اینها روشن نمىشود، ولى با نور عمر روشن مىگردد؟!
یحیى اظهار داشت: روایت شده است که “سکینه” به زبان عمر سخن مىگوید (عمر هر چه گوید، از جانب ملک و فرشته مىگوید).
حضرت فرمود: من منکر فضیلت عمر نیستم؛ ولى ابوبکر، با آن که از عمر افضل است، بالاى منبر مىگفت: “من شیطانى دارم که مرا منحرف مىکند، هرگاه دیدید از راه راست منحرف شدم، مرا به راه درست باز آورید”.
یحیى گفت: روایت شده است که پیامبر فرمود: “اگر من به پیامبرى مبعوث نمىشدم، حتماً عمر مبعوث مىشد.”۱۳
امام فرمود: کتاب خدا (قرآن) از این حدیث راستتر است، خدا در کتابش فرموده است: “وَإِذْ أَخَذْنَا مِنَ النَّبِیِّینَ مِیثَاقَهُمْ وَمِنکَ وَمِن نُّوحٍ… “۱۴ به خاطر بیاور هنگامى را که از پیامبران پیمان گرفتیم، و از تو و از نوح… .
از این آیه صریحاً برمىآید که خداوند از پیامبران پیمان گرفته است، در این صورت چگونه ممکن است پیمان خود را تبدیل کند؟ هیچ یک از پیامبران به قدر چشم به هم زدن به خدا شرک نورزیدهاند، چگونه خدا کسى را به پیامبرى مبعوث مىکند که بیشتر عمر خود را با شرک به خدا سپرى کرده است؟! و نیز پیامبر فرمود: “در حالى که آدم بین روح و جسد بود (هنوز آفریده نشده بود) من پیامبر شدم”.
باز یحیى گفت: روایت شده است که پیامبر فرمود: “هیچگاه وحى از من قطع نشد، مگر آن که گمان بردم که به خاندان خطاب (پدر عمر) نازل شده است”، یعنى نبوّت از من به آنها منتقل شده است.
حضرت فرمود: این نیز محال است، زیرا امکان ندارد که پیامبر در نبوّت خود شک کند، خداوند مىفرماید: “اللَّهُ یَصْطَفِى مِنَ الْمَلَائِکَهِ رُسُلًا وَمِنَ النَّاسِ إِنَّ اللَّهَ سَمِیعٌ بَصِیرٌ”۱۵ خداوند از فرشتگان و همچنین از انسانها رسولانى برمىگزیند. (بنابراین، با گزینش الهى، دیگر جاى شکى براى پیامبر در باب پیامبرى خویش وجود ندارد).
یحیى گفت: روایت شده است که پیامبر(ص) فرمود: “اگر عذاب نازل مىشد، کسى جز عمر از آن نجات نمىیافت”.
حضرت فرمود: این نیز محال است، زیرا خداوند به پیامبر اسلام فرموده است: “وَمَا کَانَ اللّهُ لِیُعَذِّبَهُمْ وَأَنتَ فِیهِمْ وَمَا کَانَ اللّهُ مُعَذِّبَهُمْ وَهُمْ یَسْتَغْفِرُونَ”۱۶ و مادام که تو در میان آنان هستى، خداوند آنان را عذاب نمىکند و نیز مادام که استغفار مىکنند، خدا عذابشان نمىکند.
مىبینید که براى نزول عذاب دو مانع ذکر شده است و لا غیر؛
الف) وجود مبارک پیامبر(ص) در بین مردم.
ب) توبه و استغفار مردم.
بدین ترتیب تا زمانى که پیامبر در میان مردم است و تا زمانى که مسلمانان استغفار مىکنند، خداوند آنان را عذاب نمىکند.۱۷
اعتراف یحیى بن اکثم
یحیى بن اکثم(دشمن خاندان نبوت و امامت) که در مقاطع مختلف و در حضور خلیفه عباسى و سایر بزرگان بنى عباس، مغلوب امام جواد نه ساله شده است۱۸ اعتراف مىکند:
روزى نزدیک تربت پیامبر، امام جواد(ع) را دیدم، با او در مسائل مختلفى به مناظره پرداختم و همه را پاسخ داد. گفتم: به خدا سوگند! مىخواهم چیزى از شما بپرسم ولى شرم دارم. امام فرمود: من پاسخ را بدون آن که سؤال خود را به زبان بیاورى، به تو مىگویم؛ تو مىخواهى بپرسى “امام” کیست؟ گفتم: آرى، به خدا سوگند! پرسشم همین است. فرمود: امام، منم. گفتم: نشانهاى بر این ادّعا دارید. در این هنگام، عصایى که در دست امام بود، به سخن آمد و گفت: او، مولاى من و حجّت خداست.۱۹
فتواى قضائى امام و شکست فقهاى دربارى
امام جواد (ع) غیر از مناظرات، گاه از راههاى دیگر نیز بىمایگى فقها و قضات دربارى عباسیان را روشن نموده برترى خود بر آنان را در پرتو علم امامت ثابت مىکرد و از این رهگذر اعتقاد به اصل “امامت” را در افکار عمومى تثبیت مىنمود.
از آن جمله فتوایى بود که امام در مورد چگونگى قطع دست دزد صادر کرد که تفصیل آن بدین قرار است:
“زرقان”۲۰ که با “ابن ابىدؤاد”۲۱ دوستى و صمیمیت داشت، مىگوید: یک روز “ابن ابى دؤاد” از مجلس معتصم بازگشت، در حالى که بشدت افسرده و غمگین بود. علت را جویا شدم. گفت: امروز آرزو کردم که کاش بیست سال پیش مرده بودم! پرسیدم: چرا؟
گفت: به خاطر آنچه از ابوجعفر (امام جواد) در مجلس معتصم بر سرم آمد!
گفتم: جریان چه بود؟
گفت: شخصى به سرقت اعتراف کرد و از خلیفه (معتصم) خواست که با اجراى کیفر الهى او را پاک سازد. خلیفه همه فقها را گرد آورد و “محمد بن على” (حضرت جواد) را نیز فراخواند و از ما پرسید: دست دزد از کجا باید قطع شود؟
من گفتم: از مچ دست.
گروهى از فقها در این مطلب با من موافق بودند و مىگفتند: دست دزد باید از مچ قطع شود، ولى گروهى دیگر گفتند: لازم است از آرنج قطع شود، و چون معتصم دلیل آن را پرسید، گفتند: منظور از دست در آیه وضو: “فاغْسِلُواْ وُجُوهَکُمْ وَأَیْدِیَکُمْ إِلَى الْمَرَافِقِ”۲۲ صورتها و دستهایتان را تا آرنج بشویید” تا آرنج است.
آنگاه معتصم رو به محمد بن على (امام جواد) کرد و پرسید: نظر شما در این مسئله چیست؟
گفت: اینها نظر دادند، مرا معاف بدار.
معتصم اصرار کرد و قسم داد که باید نظرتان را بگویید.
محمد بن على گفت: چون قسم دادى نظرم را مىگویم. اینها در اشتباهند، زیرا فقط انگشتان دزد باید قطع شود و بقیه دست باید باقى بماند.
معتصم گفت: به چه دلیل؟
امام جواد (ع) فرمودند:
زیرا رسول خدا(ص) فرمود: سجده بر هفت عضو بدن تحقق مىپذیرد: صورت (پیشانى)، دو کف دست، دو سر زانو، و دو پا (دو انگشتبزرگ پا). بنابراین اگر دست دزد از مچ یا آرنج قطع شود، دستى براى او نمىماند تا سجده نماز را به جا آورد، و نیز خداى متعال مىفرماید: “وَأَنَّ الْمَسَاجِدَ لِلَّهِ فَلَا تَدْعُوا مَعَ اللَّهِ أَحَدًا”۲۳ “سجدهگاهها (هفت عضوى که سجده بر آنها انجام مىگیرد) از آن خداست، پس، هیچ کس را همراه و همسنگ با خدا مخوانید (و عبادت نکنید)”۲۴ و آنچه براى خداست، قطع نمىشود.
“ابن ابىدؤاد” مىگوید: معتصم جواب محمد بن على را پسندید و دستور داد انگشتان دزد را قطع کردند (و ما نزد حضار، بى آبرو شدیم!) و من همانجا (از فرط شرمسارى و اندوه) آرزوى مرگ کردم!۲۵
نتیجه
انجام چنین مناظرات و پیروزى امام جواد (ع) آثار و برکات مثبتى داشت از جمله این که:
با توجّه به این که امام جواد (ع) در خردسالى به امامت رسید، عبّاسیان و در رأس آنها خلیفه عباسى (مأمون) فکر مىکردند آن حضرت از نظر علمى ناتوان است و از اینرو با ترتیب چنین مناظراتى سعى مىکردند شخصیت آن امام همام را خورد کنند. پیروزى امام در مناظره با پاسخهاى قاطع و روشنگر، هرگونه شک و تردید را در مورد پیشوایى او و نیز اصل امامت از بین برد.
اینگونه مناظرات خط بطلانى بر بسیارى از احادیث جعلى کشید. احادیثى که به دستور حاکمان غاصب و براى تثبیت حکومت غصبى آنان توسط عدهاى انسان خود فروخته جعل شده و موجب انحراف در امّت اسلامى بود.
دستگاه خلافت عباسى در عصر دو امام بزرگوار (امام رضا و فرزند گرانقدرش امام جواد)، با اهدافى خاص، از اندیشه وران مذهب و فرقههاى گوناگون دعوت مىکرد و آنان را رو در روى آنان قرار مىداد. با مطالعه در شخصیت، روحیّات و افکار مأمون، آشکار مىشود که او از تشکیل چنین جلسات و همایشهایى اهدافى سیاسى را دنبال مىکرد. هرچند شخصاً به مباحثات علمى علاقمند بود، ولى مأمون خلیفه شخصى نبود که بخواهد با این گونه مناظرات، عظمت و حقانیت خاندان پیامبر(ص) را به نمایش بگذارد و شخصیتى را که مورد توجه انقلابیون آل على (ع) بود در جامعه مطرح کند و علم و شکوه و شایستگى و برترى آنان را به دیگران بنمایاند. بلکه در این تلاشها اهدافى سیاسى داشت و چه بسا بى میل نبود که در این نشستها، براى یکبار هم که شده آن بزرگواران از پاسخگویى به پرسشها عاجز بمانند. به هر حال گذشته از اهدافى که مأمون بهدنبال داشت، ولى نتایج آن جلسات مایه شکوه و عظمت ائمه(ع) و بهره علمى و اعتقادى شیعه شد.
پىنوشتها:
- مؤمن بن حسن شبلنجى، نورالابصار فى مناقب آل بیت النبىّ المختار، ص ۱۶۰، قاهره، مکتبه المشهد الحسینى.
- همان، ص ۱۶۱٫
- ابن حجر هیثمى، صواعق المحرقه، ص ۲۰۵، قاهره، مکتبه القاهره، چاپ دوم، ۱۳۸۵ ق.
- احمد طبرسى، الاحتجاج، ج ۲،ص ۴۸۱، قم، انتشارات اسوه، چاپ اول، ۱۴۱۳٫
- یحیى یکى از دانشمندان نامدار زمان مأمون، خلیفه عباسى، بود که شهرت علمى او در رشته‌هاى گوناگون علوم آن زمان زبانزد خاص و عام بود. او در علم فقه تبحر فوق العاده اى داشت و با آن که مأمون خود از نظر علمى وزنه بزرگى بود، ولى چنان شیفته مقام علمى یحیى بود که اداره امور مملکت را به عهده او گذاشت و با حفظ سمت، مقام قضاء را نیز به وى واگذار کرد. یحیى علاوه بر اینها دیوان محاسبات و رسیدگى به فقرا را نیز عهده دار بود. خلاصه آن که تمام کارهاى کشور اسلامى پهناور آن روز زیر نظر او بود و چنان در دربار مأمون تقرب یافته بود که گویى نزدیکتر از او به مأمون کسى نبود. اما متاسفانه یحیى، با آن مقام بزرگ علمى، از شخصیت معنوى برخوردار نبود. او علم را براى رسیدن به مقام و شهرت و به منظور فخر فروشى و برترى جویى فراگرفته بود. هر دانشمندى به دیدار او مىرفت، آنقدر از علوم گوناگون از وى سؤال مى کرد تا طرف به عجز خود در مقابل وى اقرار کند!
- علامه مجلسى، بحارالانوار، ج ۵۰،ص ۷۷ – ۷۶، چاپ سوم، تهران، مکتبه الاسلامیه، ۱۳۹۵ق؛ شیخ مفید، الارشاد، ص ۳۱۹ – ۳۲۱، قم، مکتبه بصیرتى؛ احمد طبرسى، الاحتجاج، ص ۲۴۵،نجف، المطبعه المرتضویه، ۳۵۰ ق.
- بحارالانوار، ج ۵۰،ص ۷۷ ؛ الارشاد شیخ مفید، ص ۳۲۲ ؛ طبرسى، الاحتجاج، ص ۴۶۲٫
- ظهار عبارت از این است که مردى به زن خود بگوید: پشت تو براى من یا سبتبه من، مانند پشت مادرم یا خواهرم، یا دخترم هست، و در این صورت باید کفاره ظهار بدهد تا همسرش مجددا بر او حلال گردد. ظهار پیش از اسلام در عهد جاهلیت نوعى طلاق حساب مىشد و موجب حرمت ابدى مىگشت، ولى حکم آن در اسلام تغییر یافت و فقط موجب حرمت و کفاره (به شرحى که گفته شد) گردید.
- بحارلانوار، ج ، ۷۸ قزوینى، همان کتاب، ص۱۷۵ ؛ شیخ مفید، الارشاد، ص ۳۲۲ ؛ طبرسى، همان کتاب، ص ۲۴۷٫
- علامه امینى در کتاب الغدیر (ج ۵ص ۳۲۱) مىنویسد: این حدیث دروغ و از احادیث مجعول محمد بن باب شاذ است.
- سوره ق، آیه ۱۶٫
- علامه امینى این حدیث را از برساختههاى “یحیى بن عنبسه” شمرده و غیر قابل قبول مىداند، زیرا یحیى شخصى جاعل حدیث و دغلکار بوده است (الغدیر، ج ۵،ص ۳۲۲٫”ذهبى” نیز “یحیى بن عنبسه” را جاعل حدیث و دغلکار و دروغگو مىداند و او را معلوم الحال شمرده و احادیثش را مردود معرفى مىکند) میزان الاعتدال، تحقیق: على محمد البجاوى، ج ۴، ص ۴۰۰، چاپ اول، دار احیاء الکتب العربیه، ۱۳۸۲ ق.
۱۳٫یحیى گفت: روایت شده است که پیامبر فرمود: “اگر من به پیامبرى مبعوث نمىشدم، حتما عمر مبعوث مىشد.”
- سوره احزاب،آیه ۷٫
- سوره حج، آیه ۷۵٫
- سوره انفال،آیه ۳۳٫
- مرحوم طبرسى، احتجاج، ج ۲، ص ۲۴۷ – ۲۴۸، نجف، المطبعه المرتضویه، ۱۳۵۰ ق؛ علامه مجلسى، بحار الانوار، ج ۵۰، ص ۸۰ – ۸۳ الطبعه الثانیه، تهران، المکتبه الاسلامیه، ۱۳۹۵ ق؛ سید عبد الرزاق مقرم، نگاهى گذرا بر زندگانى امام جواد (ع)، ترجمه دکتر پرویز لولاور، ص۹۸ -۱۰۰ مشهد، بنیاد پژوهشهاى اسلامى آستان قدس رضوى، ۱۳۷۰ ش. البته ناگفته نماند کهامام (ع) با حفظ تقیه، این مناظره را انجام دادهاست.
- نورالابصار، ص ۲۴۵ ؛ الفصول المهمّه، ص ۲۶۹٫
- اصولکافى،ج ۱،ص ۲۰ .۳۵۳٫ اصول کافى، ج ۱، ص ۳۵۳ ؛ بحارالانوار، ج ۵۰، ص ۶۸٫
- زرقان، لقب ابوجعفر بوده که مردى محدث بوده است و فرزندش بنام “عمرو” استاد اصمعى محسوب مىشده است (بحارالانوار، ج ۵۰، ص ۵ پاورقى).
۲۲٫ابن ابى دؤاد، در زمان خلافت مأمون، معتصم، واثق و متوکل عباسى، قاضى بغداد بوده است ( بحارالانوار، ج ۵۰، ص ۵ پاورقى).
- سوره مائده،آیه ۷٫
- سوره جن، آیه ۱۸٫
- مسجد (بکسر جیم، یا بفتح آن) به معناى محل سجده است، و همان طور که مسجدها و خانه خدا و مکانى که پیشانى روى آن قرار مىگیرد، محل سجده هستند، خود پیشانى و شش عضو دیگر نیز که با آنها سجده مىکنیم محل سجده محسوب مىشوند و به همین اعتبار در این روایت “المساجد” به معناى هفت عضوى که با آنها سجده مىشود، تفسیر شده است. (طبرسى، تفسى مجمعالبیان، ج ۱۰، ص ۳۲۷، شرکه المعارف الاسلامیه، ۱۳۷۹ ق).
- عیاشى، کتاب التفسیر، تصحیح و تعلیق: حاج سید‌هاشم رسولى محلاتى، ج ۱،ص ۳۲۰، قم، چاپ علمیه؛ بحارلانوار، ج ۵۰، ص ۱ – ۵ ؛ شیخ حر عاملى، وسائل الشیعه، ج ۱۸، ص ۴۹۰؛ ابواب حد السرقه، باب ۴ بیروت، دار احیاء التراث العربى.