گویا کرونا نیامده که برود و دست‌کم این ویروس در کنار سایر میکروب‌ها و ویروس‌ها جا خوش خواهد کرد. اگر خیلی خوش‌بینانه بیندیشیم، به نظر می‌رسد در آینده قرار است که این ویروس با وجود کنترل شدن، هرازگاهی انسان‌ها را بیازارد و یا بیشتر به بهداشت و پیشگیری دعوت کند. در دوران کرونا، دین‌گرایی، خداباوری و اساساً باورها شکل و شمایل متفاوتی یافته‌اند و گویا باید توجه بیشتر به دین و خداگرایی گسترده‌تری را انتظار داشته باشیم و پایبندی به باورها عمدتاً شکل جدی‌تر و جدیدتری به خود خواهد گرفت. هر چند این یکی از فرصت‌ها و زیبایی‌های جدید در زندگی ماوراگرایی ماست، اما تهدیدات ویژه‌ای را هم در پاسخ به نیازهای عاطفی و زندگی دینی انسان معاصر به ارمغان می‌آورد.
در این نوشتار سعی خواهد شد در گونه تبیینی ـ توصیفی و به صورتی آینده‌پژوهانه، زندگی پساکرونا را به شیوه اسنادی و طوفان ذهنی ترسیم کنیم و پاره‌ای از صورت‌های زندگی دینی پیش رو را با زبان حدس به نظاره بنشینیم.
۱٫ دین‌گرایی در پساکرونا
حوادث و بیماری‌ها باعث می‌شوند که انسان افزون بر توجه به پاسخگویی به نیازهای جسمی و درمانی، به نیازهای روحی و روانی نیز اهمیت دهد. در این میان دینداران و مذهبی‌ها به سبب وابستگی به آئینی خاص می‌توانند موجبات التیام خود و دیگر انسان‌ها را فراهم آورند؛ اما غیرمتدیّنان از خلأ معنوی رنج می‌برند. پیروان ادیان، بهویژه دین اسلام با کتاب و سنت به یاری خود و دیگران می‌آیند. شیعه و مکتب اهل‌بیت«ع» دارای آموزه‌های الهی، توصیه‌های معصومان«ع» و بهویژه ادعیه و پناهگاه تمام لحظه‌های مراجعه‌کنندگان است. این مکتب با برخورداری از قرآن مجید، نهج‌البلاغه، صحیفه سجادیه، مفاتیح‌الجنان از چنان غنائی برخوردار است که هر زمانی که به آن مراجعه شود، آموزه یا دعایی برای درمان نگرانی و ایجاد آرامش دارد. سرعت حوادث در هنگام گسترش کرونا نشان داد که مسلمانان، به‌خصوص شیعیان بارها به این گنج عظیم پناه و از آن سود برده‌اند. این ظرفیت پس از کرونا نیز در زندگی افراد باقی می‌ماند و به‌نحوی در سبک رفتاری آنان نهادینه می‌شود.
۲٫ رفتار دینی در بوته آزمایش تغییر و تسامح
اگر واکسن کرونا یا داروی آن کشف نشود یا دیر و یا حتی زود کشف شود، طبق نظر دانشمندان ویروس‌شناس، با وجود درمان و دارو، باز احتمال دارد که این ویروس بماند و همانند دیگر ویروس‌ها، تا آخر حیات جهان، انسان را تهدید کند.(۱) بنابراین دیگر نباید انتظار رفتارهای دینی پیش از کرونا را داشته باشیم. کرونا باعث شده که در مورد بسیاری از روش‌ها در انجام امور دینی تجدید نظر شود و رویکردهای جدید حتی به‌نحوی به صورت عادت درآیند.
این تغییر رفتار به یقین آسیب‌هایی نیز خواهد داشت، زیرا دسترسی حضوری و یادگیری امور دینی از مبلغان و عالمان دینی را کاهش می‌دهد، برداشت‌های شخصی نسبت به آموزه‌های دینی بیشتر می‌شوند و عمل طبق سلیقه فردی نهادینه می‌شود. همچنین وقتی حضور چندان مرسوم نباشد، نرفتن به اماکن مذهبی کم‌کم برای برخی از افراد بی‌رونق می‌شود و انجام امور دینی را به بعد موکول و چه بسا فراموش می‌کنند. مثلاً کسی که شب‌های جمعه برای دعای کمیل به مسجد و در روز جمعه برای نماز به مصلی می‌رفت، دیگر نمی‌تواند همواره خود را پایبند به استفاده از آنها در فضای مجازی کند. فراموشی یا تقلیل رفتار دینی برای برخی از دینداران، آسیب پساکرونا خواهد بود. این رویکرد باعث می‌شود که کم‌کم شاهد تسامح در دینداری و حتی سکولاریسم باشیم. در این‌گونه موارد دیگر شاهد حساسیت‌ها و غیرت دینی نیستیم و در فضای مجازی نیز دین‌گرایی به سبب عدم حضور در مراکز دینی از دست می‌رود.
از جمله اموری که از حساسیت آن کاسته می‌شود امر به معروف و نهی از منکر است چون جمع چندانی وجود ندارد تا یکدیگر را به نیکی‌ها دعوت و از بدی‌ها نهی کنیم. اگرچه شکل جدید آن در فضای مجازی قابل تصور و بعضاً سهل‌تر است؛ اما به سبب کاهش ارتباطات فیزیکی و حضوری، آگاهی از رفتارهای درست و اصلاح آنها در اجتماعات دینی کاهش می‌یابد و تسامح بیشتری روی می‌دهد.
از نمونه‌های دیگر در تغییر رفتار دینی، نگاه عاطفی و اخلاقی و حتی بوسیدن بزرگ‌ترها و بچه‌هاست که در آموزه‌های دینی سفارش می‌شود؛ ولی در ایام کرونا، پزشکان عفونی توصیه کرده‌اند که برای همیشه باید این رفتار را کنار گذاشت، زیرا ممکن است کسی کرونا داشته باشد و به نوزادان، کودکان و بزرگسالان انتقال دهد.(۲) نتیجه این دستور حذف بسیاری از رفتارهای عاطفی و دینی است، چه رسد به بوسیدن پای والدین که بعضاً مورد سفارش اخلاقیون و عرفای اسلامی است. سورالمؤمن جای خود را دارد که وارد بحث آن نمی‌شویم.
۳٫ خداگرایی از نتایج کرونا و شرور
حوادث و شرور طبیعی و حتی انسانی ممکن است برای برخی از اشخاص، ضعف‌های اعتقادی و اخلاقی به وجود آورد؛ ولی برای اکثر انسان‌هایی که فطرتشان پاک یا کمتر آلوده شده است، زمینه روی آوردن به خدا و دین‌گرایی بیشتر فراهم می‌شود. قرآن، فلسفه وجود شرور و مشکلات را آزمایش معرفی می‌کند: «ما شما را به بد و نیک و خیرات و شرور عالم مبتلا می‌کنیم تا شمارا بیازماییم.»(۳)
۴٫ دعوت لینک‌ها و ربات‌ها به زیارات و عبادات
یکی از آداب زیارت و آرامش‌بخشی برای مردم، حضور زائر نزد مزور (زیارت شونده) و زیارت از نزدیک و بعضاً لمس و گرفتن ضریح است. در زمان اپیدمی کرونا این رفتارها ممکن نیست و پس از بازگشایی حرم‌ها و زیارتگاه‌ها هم پیوسته سفارش می‌شود که به این مکان‌ها نزدیک نشویم و آنها را لمس نکنیم؛ یعنی زیارت و توسل با فاصله مکانی. وقتی این رفتار را در کنار زیارت‌های مجازی‌ای که توسط لینک‌ها تحقق یافته‌اند قرار می‌دهیم، به‌نحوی می‌توانیم رفتار آینده متدینان را در زیارت شخصیت‌ها و حرم‌ها حدس بزنیم.
در این راستا داشتن فهرستی از لینک‌های دینی، مذهبی و معنویت‌افزا برای دینداران، عادی و بخشی از آیکون‌های گوشی‌های مشتاقان خواهد بود. اما سئوال اساسی این است که آیا این رویکرد می‌تواند عطش زیارت را سیراب کند و تسکین نیازهای عاطفی افراد باشد؟
۵٫ احیای سنت‌های بهداشتی دینی
اسلام پاکیزگی را نشانه ایمان می‌داند. آموزه‌هایی چون «وَاللَّهُ یُحِبُّ الْمُطَّهِّرِینَ؛»(۴) «اِنَّ اللهَ طَیِّبٌ یُحِبُّ الطِّیبَ، نَظیفٌ یُحِبُّ النَّظافَه»؛(۵) « النَّظافَه مِنَ الایمان»(۶) کافی هستند تا سبک زندگیمان را با بهداشت و پیشگیری از هر نوع ویروس و میکروب سازگار کنیم. توصیه به شستن دست‌ها در پیش از غذا و تأکید بر تمیزی پیش از عبادات با غسل و وضو و تأکید فراوان بر بهداشت ظاهری و باطنی در اسلام و آموزه‌های مکتب اهل‌بیت«ع»، نمونه‌های بارز این نکته هستند. نظافت و پاکیزگی قبل از عبادت از آموزه‌های منحصر به فرد این مکتب آسمانی است. در برخی از آموزه‌های اسلامی آمده است: «نخستین چیزی که بنده مورد حسابرسی قرار می‌گیرد، مسئله پاکیزگی و طهارت اوست.»(۷)
بنابراین افزون بر ضرورت تبعیت از حضرت حق در همه عرصه‌ها، رعایت آموزه‌های بهداشتی دین، به نفع جسم و جان است. در میان کتب فقهی شاید هیچ کتابی به تفصیل کتاب طهارت وجود نداشته باشد. کرونا باعث شد که انسان امروز به اصل و فطرت پاک خود برگردد و پاکی ظاهری و باطنی را توأمان مد نظر قرار دهد.
بهداشت روانی و مراجعه به فطرت درونی افراد روی دیگر سکه بهداشت است؛ زیرا فطرت پاک اشخاص، آنان را به سوی یکی از مهم‌ترین گزاره‌های نجات آخرالزمانی و منجی آن سوق خواهد داد. در این صورت اعتقاد به منجی آخرالزمان و سپردن زمانه به گره‌گشای ارتباط زمین و آسمان، استغاثه، تقرّب اجتماعی، سیاسی و مدیریتی به سوی جامعه منتظر عمومی را موجب می‌شود که خود زمینه‌ساز ظهور منجی خواهد بود. شاید در گذشته تصور دقیقی از این موضوع نداشتیم که جهان چگونه می‌تواند مملو از ظلم و جور یا به تعبیر قرآنی «ظَهَرَ الْفَسَادُ فِی الْبَرِّ وَالْبَحْرِ بِمَا کَسَبَتْ أَیْدِی النَّاسِ»(۸) شود؟ امروز با جهانگیر شدن کرونا در زمانی محدود، آیات و روایات مربوط به ظهور برایمان باورپذیرتر شده‌اند.
۶٫ اسباب‌کشی از زندگی حقیقی به مجازی!
کارشناسان در کنار دیدگاه‌های گوناگونی که برای سبک زندگی آینده حدس می‌زنند، ظهور یک زندگی مجازی و فراگیر به جای زندگی فعلی را پیش‌بینی می‌کنند. زندگی حقیقی و مجازی جابه جا خواهند شد. سئوال اساسی این است که در آن فضای جدید که حاکمیت با فضای ابری و مجازی است، آیا این حکمرانی «بر» فضای مجازی است یا «در» آن؟!
برای تأیید این نظر می‌توان وضعیت زمان کرونا را مؤید آورد. اینکه عبور از جامعۀ حقیقی به جامعۀ مجازی و ایجاد بستر برای پذیرشِ حل و فصل امور (تحصیل، اشتغال و سایر ارتباطات اجتماعی) در فضای مجازی و قرائن فراوان دیگر، بهویژه قرار گرفتن در شرایطِ یک رزمایش بزرگِ زیست در فضای مجازی که آخرین مقاومت‌ها در برابرِ آن در حال فروریختن است و…، مؤیداتی بر این احتمال هستند. تأکید رهبر انقلاب بر قوی شدن در فضای مجازی در کنار قوی شدن در عرصه‌های مختلف دیگر را باید در همین راستا تفسیر کرد.(۹)
پی‌نوشت‌ها (منابع و مآخذ):
۱- گروه بین‌الملل خبرگزاری دانشجو (۱۹/۱/۱۳۹۹): دکتر «آنتونی فائوچی» مدیر مؤسسه آلرژی و بیماری‌های عفونی آمریکا روز گذشته تأکید کرد که جهان هرگز به روال عادی قبل از شیوع ویروس کرونا باز نخواهد گشت، زیرا این ویروس حتی بعد از کشف واکسن و درمان نیز همچنان باقی خواهد ماند.
۲- پایگاه خبری صراط: ۲/۴/۱۳۹۹: پزشکان توصیه اکید دارند که کودکان نیز مانند بزرگسالان از ماسک استفاده و دقیقاً مشابه سایر اقشار جامعه از حضور در تجمعات پرهیز کنند. یکی از پزشکان مشهدی که در زمینه درمان بیماران کودکان مبتلا به کرونا فعال است، در پستی اینستاگرامی از والدین و مادربزرگ و پدربزرگ‌ها خواسته است اکیداً از بوسیدن نوزادان خودداری کنند.
- سوره مبارکه انبیاء، آیه ۳۵: «وَنَبْلُوکُمْ بِالشَّرِّ وَالْخَیْرِ فِتْنَهً».
۴- توبه، ۱۰۸؛ خداوند پاکیزگان را دوست دارد.
۵- رسول‌الله(ص) فرمودند: «خداوند پاک است و پاکی را دوست دارد. پاکیزه است و پاکیزگی را دوست دارد.» محمدی ری‌شهری، محمد، میزان الحکمه، قم، مؤسسه دارالحدیث، ح ۲۰۳۱۴٫
۶- طب النبی(ص)، ص ۳؛ و ر.ک: الطهور نصف الإیمان: پاکیزگی نیمی از ایمان است. (جامع السعادات، ج ۳، ص ۲۴۸).
۷- اوّل ما یحاسب به العبد طهوره (متقی هندی، کنز العمال (المرشد الی کنز العمال فی سنن الاقوال و الافعال)، چ ۳، مؤسسه الرساله، بیروت، ۱۴۰۹ ق، ح ۲۶۰۱۰).
۸- روم، ۴۱: «ظَهَرَ الْفَسَادُ فِی الْبَرِّ وَالْبَحْرِ بِمَا کَسَبَتْ أَیْدِی النَّاسِ لِیُذِیقَهُمْ بَعْضَ الَّذِی عَمِلُوا لَعَلَّهُمْ یَرْجِعُونَ؛ به سبب آنچه دست‌های مردم فراهم آورده، فساد در خشکى و دریا نمودار شده است تا [سزاى] بعضى ازآنچه را که کرده‌اند به آنان بچشاند، باشد که بازگردند».
۹- این گزاره مطرح‌شده از سوی رهبر انقلاب اسلامی در خطبه‌های نماز جمعه ۲۷ دی‌ماه ۱۳۹۸ نوعی جمع‌بندی کلانِ ناظر به وظایف عموم مردم و مسئولین از سوی ایشان بود: «باید ملّت ایران و مسئولین کشور تلاششان برای قوی شدن کشور و قوی شدن ملت باشد، با اتحاد، حضور، صبر و استقامت و کار سخت و پرهیز از تنبلی، اگر این امر به توفیق و به فضل الهی محقق شد، ملت ایران در آینده‌ای نه‌چندان دور چنان خواهد شد که دشمنان حتی جرئت تهدید هم پیدا نکنند.»