مباني رهبري
در اسلام
قسمت سي و
هفتم
حجة الاسلام
و المسلمين محمدي ري شهري
نقش مشورت در
رهبري
در قسمت
گذشته سخن درباره يکي از شرايط رهبري تحت عنوان «استقلال رأي» بود. در ادامه بحث
به اينجا رسيديم که استقلال رأي بحسب ظاهر شباهت به استبداد رأي دارد ولي در واقع
استقلالي که شرط رهبري در اسلام است دو ويژگي دارد که آن را از استبداد جدا مي
کند. يکي مشورت و ديگري عدول از خطا.
مشورت در
مسائل حکومتي و مديريتي يکي از مهمترين اموري است که اسلام بر آن تأکيد دارد و
همان طور که توضيح داديم نه تنها با استقلال رأي منافات ندارد بلکه در کنار
استقلال رأي و شرط استقلال و مانع استبداد است و لذا در ادامه تبيين شرطيت استقلال
رأي در رهبري اسلامي، توضيح نقش مشورت در رهبري از ديدگاه اسلام ضروري است.
از نظر اسلام
رهبري و هدايت و مديريت جامعه اسلامي نياز به تبادل نظر و مشورت دارد، در سوره اي
که به مناسبت تأکيد قرآن کريم بر ضرورت مشورت، سوره شورا ناميده شد، قرآن کريم ضمن
بيان ويژگيهاي جامعه اسلامي مي فرمايد:
«وامرهم شوري
بينهم».[1]
–
کارشان رابا مشورت
يکديگر انجام دهند.
يکي از
مشخصات جامعه اسلامي اين است که مردم امور خود را بر اساس شور و تبادل نظر اداره
مي کنند.
قرآن کريم
صريحاٌ به پيامبر اسلام(ص) دستور مي دهد که در امور مديريتي با مردم مشورت کند.
«و شاورهم في
الامر».[2]
–
با آنها در
امر«مديريت» مشورت کن.
بديهي است
اموري که قرآن به پيغمبر اسلام دستور مي دهد درباره آنها مشورت کند، امور مربوط به
احکام الهي و آنچه مأمور به تبليغ آن است نيست، بلکه اموري است مربوط به مديريت
سياسي، اجتماعي و نظامي امت اسلام.
تنها کسي که
نيازمند مشاور نيست
وقتي قرآن،
رهبر رهبران تاريخ و امام ائمه، پيغمبر اسلام(ص) را مکلف به مشورت کند، تکليف
ديگران معلوم است، اين بدان معنا است که لااقل در ميان انسانهاي غير معصوم کسي
يافت نمي شودکه نياز به مشورت نداشته باشد.
تنها کسي که
نيازمند مشورت نيست و مشاور ندارد خداوند تبارک و تعالي است.
مرحوم محدث
قمي در مفاتيح الجنان دعائي را آورده به نام «دعاي يستشير»، کلمه «يستشير» از ريشه
«شور» و اين نامگذاري بدان جهت است که در اين دعا خداوند متعال با اين صفت که در
تدبير امور نياز به مشاور ندارند مورد ستايش قرار گرفته است.
امام علي(ع)
روايت کرده که پيامبر اسلام(ص) اين دعا را به من تعليم کرد و دستور داد که براي هر
شدت و رخا آن را بخوانم و تعليم نمايم به خليفه بعد از خود و ترک ننمايم آن را تا
حق تعالي را ملاقات کنم و فرمود: يا علي هر صبح و شام اين دعا را بخوان که گنجي
است از گنجهاي عرش الهي. متن آغاز دعا اين است:
«الحمدلله
الذي لا اله الا هوالملک الحق المبين المدبر بلا وزير و لا خلق من عباده يستشير»[3]
–
ستايش ويژه خدايي است
که خداوندي جز او نيست، او فرمانرواي حق آشکار، مديري بي نيزا از وزير و مشاور
است….
شايد يکي از
نکاتي که موجب گرديده همه رهبران الهي بر اين دعا هر صبح و شام مداومت کنند همان
نکته باشد که نام دعا اشاره بدان است و در آغاز دعا بر آن تأکيد شده که تنها خدا
است که مي‌تواند بدون وزير و معاون و مشاور امور جهان رااداره کند. جز اوتنها با
امداد و ابزاري که او در اختيارش مي گذارد قادر به تدبير امور ومديريت صحيح است.
باري بررسي
سيره مديريتي پيامبر اسلام و ائمه هدي صلوات الله عليهم اجمعين به خوبي نشان مي
دهد که آنها براي مشورت با ديگران جايگاه ارزش ويژه اي قائل بودند.
حسن بن جهم
روايت کرده که روزي نزد حضرت رضا(ع) بوديم، سخن از پدر آن بزرگوار امام کاظم(ع) به
ميان آمد، امام فرمود:
او با اين که
از نظر انديشه و فکر قابل مقايسه با انديشه ديگران نبود، چه بسا با خدمتکاران سياه
چهره خود مشورت مي کرد، به اوايراد گرفتند که شما با مثل چنين افرادي مشورت مي
کنيد؟![4]
فرمود: آري،
چه بسا خداوند آنچه خير است را بر زبان آنان جاري سازد!
مشورت با
دشمنان
يکي از
رهنمودهاي مهم مديريتي در زمينه مشورت با ديگران که در سخننان امام علي(ع) ديده مي
شود، مشورت با دشمنان است. متن سخن اين است:
«استشر
اعداءک تعرف مقدار عداوتهم و مواضع مقاصدهم».
–
با دشمنان خود مشورت
کن، ثمره اين مشورت شناخت اندازه دشمني و پي بردن به اهداف آنها است.[5]
نکاتي درباره
مشورت رهبر
در سيره
رهبران بزرگ الهي در زمينه نقش مشورت در رهبري و حکومت و مديريت چند نکته برجسته
وجود دارد که توجه به آن ضروري است.
الف: مشورت
نه اطاعت!
برخي از
مديران تازه کار و بسياري از مشاورين پرتوقع، تصور مي کنند وقتي مدير با فرد يا
افرادي مشورت کرد در نهايت بايد همان کار را انجام دهد که مشاور مي گويد و گرنه،
مدير، فردي است مستبد و نالايق!
ولي حق چيز
ديگراست، مسئوليت تصميم و تبعات آن متوجه مدير است، اوست که بايد پاسخگوي خداوند
متعال، قانون و مردم باشد. مشاور به او کمک مي کند که تمام ابعاد تصميم خود و
تبعات آن را ببيند و درست تر تصميم بگيرد. حال، اگر به نظر او رأي مشاور درست نيست
يا آراء مشاورين متناقض است، ترديدي نيست که مدير بايد آنچه به نظرش درست است
انجام دهد، چون مسئوليت با اوست.
خاطره‌اي از
امام
از خاطرم نمي
رود در آغاز تأسيس وزارت اطلاعات وقتي که براي نخستين بار پس از پذيرفتن مسئوليت
همراه هيئت دولت به مناسبت هفته دولت[6]
خدمت امام (ره) رسيدم، موقع خداحافظي عمداً خود را کنار کشيده بودم تا جزء آخرين
کساني باشم که با امام خداحافظي مي کنند و بيشتر از محضر نوراني او استفاضه کنم.
دوسه نفر
بيشتر باقي نمانده بود، جلو رفتم دست مبارکش را بوسيدم، امام اشاره کردند که شما
بنشين.
از آنجا که
در آن موقعيت انتظار چنين توفيقي را نداشتن، متوجه نشدم، مي خواستم از اطاق خارج
شوم مجدداً اشاره کردند که…
آخرين نفر از
اعضاء هيئت دولت از اطاق خارج شد، جز من و برادر عزيزم حاج احمد آقاي خميني فرزند
گرامي امام، کسي در حضور او نبود.
بدون مقدمه
فرمودند:
«وزارت
اطلاعات، وزارت کشاورزي نيست! مواظب باش! در رابطه با انتخاب افراد براي
مسئوليتهاي کليدي با آقاي[7]….
و مشورت کن».
عرض
کردم:«حتماً طبق فرمايش شما عمل خواهم کرد ولي چون مسئوليت کار با من است، و از
سوي ديگر چون اين بزرگواران در مورد افرادي که بايد انتخاب شوند ممکن است اختلاف
نظر داشته باشند، پس از مشورت، خود تصميم خواهم گرفت».
امام فرمودند
«مقصودم همين است».
اضافه کردم
که:«اطلاعات کشور در حال حاضر هفت خط[8]
بر آن حاکم است، من اگر بر اساس هر يک از اين سليقه ها عمل کنم ديگري گله مند
خواهد شد و اگر مستقل عمل کنم- که چنين خواهم کرد- همه گله خواهند داشت. و لذا
ممکن است از اين به بعد در اين زمينه شکايات فراواني خدمت شما برسد».[9]
امام در پاسخ
خيلي لطف فرمودند و مطالبي مطرح کردند که ذکر آن ضرورتي ندارد.
باري، از
ديدگاه اسلام مدير شايسته کسي است که در عين اجتناب از استبداد و بها دادن به آراء
ديگران و مشورت گرفتن از افراد صاحبنظر، در مقام عمل استقلال خود را حفظ کند. بدين
معنا که اگر تشخيص داد آنچه مشاور مي گويد درست است بدان عمل کند وگرنه آنچه راحق
تشخيص مي دهد قاطعانه اجراء نمايد.
و اين درس
مديريتي ارزنده اي است که نهج البلاغه به ما آموخته است.
عبدالله بن
عباس يکي از ياران دانشمند، خوش فکر و صاحبنظر امام علي(ع) بود، او هم مثل بسياري
از افراد صاحبنظر توقع داشت که امام طبق نظر اوتصميم بگيرد، در حادثه‌اي که متم آن
در نهج البلاغه نيامده، نظر خود را که به مصلحت امام مي دانست ابراز کرد ولي امام
با عقيده او موافق نبود. ابن عباس اصرار مي کرد که رأي خود را بر امام تحميل کند،
امام فرمود:
«لک أن تشير
علي و أري، فان عصيتک فاطعني».[10]
–
تو حق داري نظر
مشورتي خود را به من بگويي ولي من مجبور نيستم که هر چه مشاور مي گويد عمل کنم
بلکه بايد درباره آن بينديشم. بنابراين اگر من در عمل با تو مخالفت کردم لازم است
از من اطاعت کني.
نکته مهمي که
در ذيل کلام امام آمده اين است که مشاور نه تنها حق ندارد که نظر خود را بر رهبر
تحميل کند، بلکه پس از اين که رهبر جامعه اسلامي نظر و تصميم خود را اعلام کرد، او
و همه کساني که مانند او فکر مي کنند نيز بايد مانندهمه مردم طبق نظر رهبر عمل
نمايند.
بنابراين
معناي ولايت مطلقه فقيه در نظام اسلامي استبداد نيست بلکه استقلال به مفهومي است
که شرح آن گذشت.
به عبارت
واضح، فقيه جامع شرايط رهبري، در نظام اسلامي مسئول اصلي نظام است، اوست که امروز
پاسخگوي مردم و فردا در محضر حق تعالي پاسخگوي او در زمينه حفظ دستاوردهاي انقلاب
و رشد و شکوفايي ارزشهاي اسلامي است. قواي سه گانه و نيروهاي مسلح درواقع معاونين
و مشارين رهبر محسوب مي شوند.
تا آنجا که
اين ارگانها به تشخيص رهبر در راستاي قوانين اسلام و منافع ملت حرکت کند تصميمات
آنها طبق ضوابط قانوني نافذ است ولي در مواردي که رهبر، اقدامي را بر خلاف اسلام و
يا مصالح مردم بداند، حق ندارد اجازه اقدام دهد بلکه موظف است پس از مشورتهاي لازم
طبق نظر خود عمل کندو همه مکلف به تبعيت از اويند.
ب: مشورتهاي
زيانبار
برخي از
مشورتها از نظر سياسي براي رهبري زيانبار است و آن مشورت با کساني است که مشاورت
خود را بهانه براي اجراء مقاصد سياسي خود قرار مي دهند.
رهبربايد از
مشورت با اين گونه اشخاص اجتناب کند. اين درس رهبري نيز در نهج البلاغه آمده است:
امام علي(ع)
از يک سو با اصرار از مردم مي خواهد که هر ايرادي در نحوه مديريت و رهبري او
ملاحظه مي کنند به او بگويند و هر نظري در زمينه تلاش براي تحقق عدالت اجتماعي
دارند با صراحت بيان کنند و اعلام مي نمايد:
«فلا تکفو
عني عن مقالة بحق أو مشورة بعدل فاني است في نفسي بفوق أن أخطي و لا آمن ذلک من
فعلي الا أن تکفي الله من نفسي ما هو املک به مني».[11]
–
پس، از گفتار حق و
مشورت به عدل خودداري نکنيد زيرا من خود را بالاتر آن که خطا کنم نمي‌دانم و از
خطا در کار خويش ايمن نيستم مگر که خداوند کفايت
کند مرا آنچه او مالک تر است به آن از من!
و از سوي
ديگر، وقتي شخصيتهاي سياسي خوش سابقه و معروفي مانند طلحه و زبير با اصرار از او
مي خواهند به عنوان مشاور و معاون از آنها استفاده کند به شدت امتناع مي ورزد:
«و الله ما
کانت لي في الخلافة رغبة و لا في الولاية اربة و لکنکم دعوتموني اليها و حملتموني
عليها فما افضت الي نظرت الي کتاب الله و ما وضع لنا و امرنا بالحکم به فاتبعته و
ما استن النبي (ص) فاتقديته، فلم احتج في ذلک الي رأيکما و لا رأي غيرکما و لا وقع
حکم جهلته، فاستشيرکما و اخواني المسلمين، و لو کان ذلک لم ارغب عنکما و لا عن
غيرکما».[12]
–
به خدا، که مرا به
خلافتي رغبتي نبود و بخ حکومت حاجتي نه، شما بوديد که مرا به اين کار دعوت و وادار
کرديد، آنگاه که حکومت به من رسيد، من کتاب خدا را ملاحظه کردم، هر دستوي که به ما
داده پيروي و اجراء کردم، و سنت هاي پيامبر درود خدا بر او و خاندانش باد-را نيز
مورد توجه قرار داده به آن اقتدا نمودم، بنابراين نيازي به رأي شما و ديگران
نداشتم، موضوعي هم پيش نيامده که حکم آن را ندانم و ناگزير درباره اش با شما و
برادران مسلمانم مشورت کنم، و اگر پيش مي آمد از تبادل نظر با شما و ديگران روي
گردان نبودم!
اين دو سخن
متناقض نيست، آنجا با اصرار از مردم مي خواهد بدون ملاحظه موقعيت سياسي او نظر
مشورتي خود را در زمينه اجراء حق و عدل به او ارائه کنند، و در اين جا- همان طور
که از ادامه خطبه معلوم مي شود- نظريه مشورتي بزرگان قوم، اين است که اجراء عدالت،
در تقسيم بيت المال خلاف عدالت و مصلحت است. و در حکومت اسلامي بايد به کساني که
از سابقه و نفوذ و قدرت بيشتري برخوردارند، سهم بيشتري از بيت المال واگذار شود.
به عبارت
واضح‌تر مخالفين سياسي امام در برخورد با او مي خواستند از اسلام، حقوق انسان و
شورا به عنوان ابزاري براي مقاصد سياسي و اقتصادي خود استفاده کنند همان گونه که
امروز قدرتهاي استکباري از شورا و دمکراسي و حقوق بشر براي اين مقاصد استفاده مي
نمايند.
اين است که
امام به آنها جواب سربالا مي دهد و مي گويد من اسلام را بهتري از شما و ديگران مي
فهمم و براي اجراء عدالت نيازي به مشورت باشما و امثال شما ندارم.
ج: مشورت و
تزلزل در تصميم
پذيرفتن
نظريه مشاور قبل از اخذ تصميم، مفيد، و بعد از اخذ تصميم به دليل آن که موجب ترديد
و تزلزل مديريت و فرماندهي است زيانبار است، مگر در مواردي که خطا بودن تصميم به
صورت قطعي کشف شود.
در جنگ احد
نيروهاي قريش روز پنجشنبه پنجم شوال سال سوم هجري در دامنه کوه احد پياده شد،
پيامبر همان روز و شب جمعه را در مدينه ماند و روز جمعه شوراي نظامي تشکيل داد و
در نحوه دفاع از افسران و دورانديشان نظر خواست.
در يک
گردهمايي بزرگ که افسران و سربازان دلير ارتش اسلام حضور داشتند، پيامبر با نداي
رسا فرمود: «اشيروا الي» نظر مشورتي خود را در زمينه کيفيت برخورد با دشمن بيان
کنيد.
دو نظريه
وجود داشت:
1-
نظريه عبدالله بن ابي
که از منافقان مدينه بود، او نظريه «قلعه داري» را پيشنهاد کرد بدين ترتيب که
مسلمانان از مدينه بيرون نروند و از برجها و ساختمانها استفاده کنند، زنان از
بالاي بام‌ها و برج ها به روي دشمن سنگ بريزند و مردان در کوچه ها تن به تن نبرد
کنند.
او در
استدلال براي اثبات صحت نظريه خود گفت: «ما در گذشته از طريق قلعه داري استفاده مي
کرديم. زنها از بالاي بام ها ما را ياري مي کردند از اين جهت شهرستان «يثرب» هنوز
دست نخورده باقي مانده است. دشمن تا کنون از آن نتوانسته استفاده کند و هر موقع ما
براي دفاع از اين راه وارد شديم، پيروز گشتيم و هر موقع از شهر بيرون رفتيم، آسيب
ديديم».
2-
نظريه افسران و
سربازان جوان خصوصاً کساني که در جنگ بدر شرکت کرده بودند،آنها با نظر اول سخت
مخالف بودند، آنها مي گفتند که «اين طرز دفاع موجب جرأت دشمن مي شود و آن افتخاري
که در جنگ «بدر» نصيب ما شده است از دست مي رود…»
پيران و
سالخوردگان از مهاجر و انصار نظر اول را تأييد مي کردند، حمزه، سعد بن عباده و
اکثريت قاطع ياران پيامبر نظر دوم را.
پيامبر
اکرم(ص) نظر دوم را پذيرفت و خروج از شهر را بر قلعه داري و جنگ تن به تن ترجيح
داد و پس از تعيين خط دفاع، وارد خانه شد لباس رزم پوشيد و با تجهيزات کامل جنگي
از خانه بيرون آمد.
جمعي از همان
ها که در مقام مشورت از نظريه دوم دفاع مي کردند با ديدن اين منظره به ترديد
افتادند که نکند اصرار ما سبب شد پيغمبر نظر دوم را ترجيح دهد…، از نظر خود عدول
کردندو گفتند ما تابع نظر شما هستيم هر طور که مصلحت مي دانيد عمل کنيد.
پيغمبراکرم(ص)
اين بار به نظر آنان اعتنا نکرد و با قاطعيت فرمود:
«ما ينبغي
لنبي اذا لبس لامته أن يضعه حتي يقاتل».
–
شايسته نيست براي
پيامبري هنگامي که زره پوشيد آن را بيرون آورد تا زماني که با دشمن نبرد کند.[13]
اين پاسخ در
واقع يک درس بزرگ و ارزنده مديريت و رهبري خصوصاً در زمينه فرماندهي نظامي است، و
اشاره به اين که مدير شايسته و رهبر لايق کسي است که پس از مشورت و اخذ تصميم، با
ترديدها و پيشنهادها قاطعيت خود را از دست ندهد و به آنچه تصميم گرفته عمل کند.
بنابراين هر
چند احترام به آراء ديگران از نظر اسلام در مديريت يک اصل معتبر و لازم الرعايه
است، لکن اين احترام و اعتبار تا جايي است که
مانع قاطعيت و موجب ترديد و تزلزل در تصميم گيري نگردد. ادامه دارد