روز 5 جمادى الاول سال پنجم هجرت، مقارن با تولد دخترى پاك سيرت و ستوده خصال از خاندان آل رسول (ص) است. بانوى شايستهاى كه الگوى صبر و مقاومت، پاسدارى از ارزشهاى الهى و جلوهاى از فضائل و كمالات اخلاقى و انسانى است.
اين نوزاد مبارك آنچنان ويژگيهاى پدر گرامىاش حضرت على(ع) را در خود جمع كرده بود كه زينب «زينت پدر» نام گرفت و وارث تمام زيبائىهاى خاندان رسالت و امامت در طول تاريخ گرديد.
زينب از همان دوران كودكى پيام آور خصلتهاى والاى انسانى معنوى بود كه بعدها در اثر پيشآمدهاى تلخ و شيرين تاريخى آنها را به فعليت رسانده و جلوهاى از خصائل پسنديده نبوى علوى و فاطمى گرديد، شكيبايى، پارسايى، دانش و بينش، حلم و حزم، تدبير ، سياست و سيادت، بزرگوارى عظمت روح و جلالت شخصيت، پايدارى در راه هدف، قوت قلب و ارادهاى فولادين، راستى و امانتدارى، دفاع از حق و عدل و ارزشهاى معنوى، حمايت از يتيمان و ضعيفان و محرومان، مهر و عطوفت و شفقت، پرورش فرزندان پاك و صالح، همسردارى، خانه دارى، عزت نفس، وفا به عهد، برخى از اوصاف و ويژگيهاى اين دختر رسالت و يادگار امامت مىباشد كه به غير از مادر گرامىاش بانوى ديگرى به آن عظمت نرسيد و به اين جهت به آن حضرت صدّيقه صغرى نيز گفته مىشود.(1)
امّا آنچه اين مقال در پى آنست تبيين مقام علمى و بعد فرهنگى و تربيتى آن بانوى آسمانى از ميان ساير اوصاف والايش مىباشد.
القاب بلند عقيله، عالمه غير معلّمه و محدّثه، نشانگر عظمت علمى و بلاغت و فصاحت آن بانوى گرامى است.
مقام علمى زينب كبرى آنچنان واضح و روشن است كه سخن حضرت سجاد(ع) براى درك عظمت آن بانوى دانشمند كافى است. حضرت سجاد(ع) در مورد جايگاه علمى آن بزرگوار فرمود: «انت بحمداللّه عالمةٌ غير معلّمةٍ و فهمةٌ غير مفهمّةٍ؛(2) عمه جان! به لطف الهى تو دانشورى هستى كه از گنجينه وحى علم آموختهاى و كسى به تو آموزش نداده و انديشمندى هستى كه بدون معلم مىفهمى و تعقل و تدبّر دارى!.»
در مقام تعقّل و انديشه و هوشمندى آنچنان اوج گرفته بود كه حضرتش را به عقيله بنى هاشم موسوم گردانيدند.ابوالفرج اصفهانى در مقاتل الطالبين و در ذيل شرح حال عون بن عبداللّه مىگويد: مادر عون، زينب عقيله، دختر على بن ابى طالب (ع) است. زينب همان بانوئى است كه ابن عباس خطبه فدك فاطمه(س) را از او روايت كرده است. ابن عباس در آغاز نقل خطبه مىگويد: عقيله ما (بنى هاشم) زينب دختر على (ع) اين خطبه را گزارش نموده است.(3) براى توضيح سخن ما فقط به فرازهائى از خطبه حضرت زينب در كوفه مىپردازيم و آن ميراث جاويدان فرهنگى را مورد تجزيه و تحليل قرار مىدهيم. نمونهاى از مقام علمى آن حضرت
با مرورى كوتاه به شرايط و زمينههائى كه خطبه معروف زينب كبرى (ع) در آن بستر زمانى واقع شد مىتوان به اهميت و جايگاه رفيع آن در فرهنگ عالى اهل بيت(ع) واقف شد. سخن گفتن در حال اسارت، بعد از آن همه مصيبت و ناراحتىها و تألمات روحى و جسمى، كه بحرانىترين حالات را براى هر انسانى مىتواند در پى داشته باشد. امّا زينب كبرى(ع) از يك سو به خاطرات گذشته مىانديشد كه چگونه 20 سال قبل از آن با عزت و احترام تمام، در كنار عزيزين اعضاء خانوادهاش با شكوه و عظمت زندگى مىكرد.
او كه در آن شهر معلم و مفسر قرآن براى بانوان بوده است، و از سوئى ديگر امروز حتى نه به صورت فردى عادى و آزاد به اين شهر مىآيد بلكه بعنوان اسير دست دشمن و همراه با سرهاى به نيزه زده شده دلبندهاى عزيزتر از جانش، وارد آن شهر غم زده مىشود. زينب كبرى بدون اينكه خم به ابرو بياورد و ذرّهاى ابراز ذلت و خوارى و شكستگى بكند با سيمائى كاملاً پر صلابت و قاطعيت و گفتارى فصيح و بليغ همچون پدرش على(ع)، به كوهى استوار مىماند كه در برابر طوفان حوادث، سخت و مقاوم حتى واژه بلند شكيبائى و بردبارى در مقابل عظمت و شكوه آن شير زن نينوا به زانو در آمده است. آرى تصور آن لحظات حساس تاريخى به ما مىآموزد كه صبورى و بردبارى نيز از رفتار آن گرامى شگفت زده و متعجب است.
زينب (س) آنچنان در سخنان خويش به آيات الهى و مثلهاى متداول تمسك مىجويد مثل اينكه يك خطيب و مفسر ورزيده در اوج اقتدار و متعادلترين حالات روانى سخن مىگويد. او در خطبهاش تاريخ نكبت بار گذشته و اعمال نفرتانگيز و عبرتآموز كوفيان بى وفا را به رخ آنان مىكشد و آنان را به تفكر و تعقّل در رفتار پيشينيان فرا مىخواند. همچون پيامبرى منذر از فرجام خطرناك اعمالشان آنان را مىترساند. زينب(س) از زحمات رسول گرامى اسلام و خدمات شايان توجّه آن گرامى به اهل اسلام سخن به ميان مىآورد. آرى ايراد يك سخنرانى با رعايت فنون خطابه، منظم و منسجم، بدون دغدغه خاطر، تمام نفسها را در سينهها حبس مىكند. يادآور بليغترين خطابههاى اميرمؤمنان على(ع) به اهل آن ديار مىشود. او براى خداوند عالميان زيباترين ستايشها را به عمل آورده و در مقام شناسائى خود و تبيين جايگاه ارزشمندش در ميان مسلمانان، خود را فرزند حضرت خاتم الانبياء محمد (ص) معرفى مىكند. آرى اين خطابه حماسى، علمى و ادبى يكى از شاهكارهاى اهلبيت و نشانگر بخشى از عظمت علمى آن بانوست.
با توجه به اهميت كلمات آن بانوى شايسته در اين نوشتار نخست متن خطبه را با ترجمه آن مىخوانيم و آنگاه به مواردى از آموزههاى اخلاقى، تربيتى و اعتقادى سخنرانى حضرت زينب (س) در ورود به شهر كوفه در سال 61 قمرى مىپردازيم:
«الحمد للّه و الصّلاة على أبى محمّدٍ و آله الطّيبين الاخيار. أمّا بعد يا اهل الكوفه، يا اهل الختل و الغدر! أتبكون؟! فلا رقأت الدّمعة، و لا هدأت الرّنّة، انّما مثلكم كمثل الّتى نقضت غزلها من بعد قوةٍ أنكاثاً تتخذون ايمانكم دخلاً بينكم. ألا و هل فيكم الّا الصّلف و النّطف و الصّدر الشنف و ملق الأماء و غمز الأعداء؟ أو كمرعى على دمنةٍ او كفضّةٍ على ملحودةٍ، الا ساء ما قدّمتم لأنفسكم ان سخط اللّه عليكم و فى العذاب أنتم خالدون. اتبكون و تنتحبون؟ اى و اللّه فابكوا كثيراً و اضحكوا قليلاً فلقد ذهبتم بعارها و شنارها و لن ترحضوها بغسلٍ بعدها ابداً، و انّى ترحضون قتل سليل خاتم النّبوّةٍ و معدن الرّسالة و سيّد شباب اهل الجنّة و ملاذ خيرتكم و مفزع نازلتكم و منار حجّتكم و مدرة سنّتكم. الا ساء ماتزرون و بعداً لكم و سحقاً. فلقد خاب السّعى و تبّت الايدى و خسرت الصّفقة و بؤتم بغضبٍ من اللّه و ضربت عليكم الذّلة و المسكنة. ويلكم يا اهل الكوفة! أتدرون اىّ كبدٍ لرسول اللّه فريتم؟ و اىّ كريمةٍ له ابرزتم؟ و اىّ دم له سفكتم؟ و اىّ حرمةٍ له انتهكتم؟ لقد جئتم بها صلعاء عنقاء سوداء فقماء كطلاع الارض و ملاء السّماء أفعجبتم ان مطرت السّماء دماً و لعذاب الآخرة اخزى و انتم لاتنصرون، فلا يستخفّنكم المهل فانّه لايحفزه البدار، و لا يخاف فوت الثّار، و انّ ربّكم لبالمرصاد…»
حمد و ستايش خداوند را و درود و صلوات بر پدرم محمد و اهل بيت پاك و برگزيده او. اى مردم كوفه! اى صاحبان مكر و خدعه! آيا بر ما گريه مىكنيد؟ هرگز آب ديدگان شما فرو نايستد و نالههاى شما ساكت نگردد. مثل شما مثل زنى است كه رشتههاى خود را نيكو ببافد و سپس از هم باز كند. شما ايمان خود را مايه مكر و خيانت در ميان خود ساختيد و رشته ايمان را بستيد و دو مرتبه باز كرديد. در ميان شما جز خودستايى و تملقى چون تملق كنيزان و غمازى با دشمنان، خصلتى نيست. شما مانند گياههاى زباله دانها هستيد كه قابل خوردن نيستند و به نقرهاى مىمانيد كه زينت قبور باشد و از آن استفاده نمىگردد و عذاب جاويدان براى شما آماده شد. آيا پس از كشتن ما بر ما گريه مىكنيد و خود را سرزنش مىنماييد؟ آرى، به خدا قسم زياد گريه كنيد و كم بخنديد. همانا شما لكه عار روزگار را به دامان خود افكنديد كه به هيچ آبى نمىتوان شست و شويش داد. چگونه شسته شود قتل پسر پيغمبر و سيد جوانان اهل بهشت و آن كسى كه در جنگها و گرفتاريها ملجأ شما، و در مقام محاجه با دشمنان، رهنماى شما بود، و كسى كه در سختيها به او پناه مىبرديد و دين و شريعت را از او مىآموختيد. بدانيد و آگاه باشيد كه وزر و وبال بزرگى بجا آورديد. دور باشيد از رحمت خدا، و هلاكت بر شما باد. به تحقيق كه كوشش شما به نااميدى كشيد و دستهاى شما (از رحمت) كوتاه شد و معامله شما، موجب خسران و زيانتان گرديد. همانا به غضب خدا بازگشت نموديد و ذلت و بيچارگى شما را احاطه كرد. واى بر شما اى اهل كوفه! آيا مىدانيد چه جگرى از رسول خدا شكافتيد؟ و چه گوهرهايى از حرم او را آشكار ساختيد و چه خونى از او بر زمين ريختيد؟ و چه حرمتى از او هتك نموديد؟! كار زشت و ناشايستهاى انجام داديد و جنايت بزرگى مرتكب شديد و ظلم و ستمى عظيم به بزرگى زمين و آسمان نموديد، آيا تعجب مىكنيد كه آسمان خون باريد؟ و بى شبهه عذاب آخرت سختتر و خوار كنندهتر است و در آن روز شما را ياورى نخواهد بود، پس اين مهلتى را كه خداوند به شما داده است شما را سبك نكند و از حد خود خارج نسازد.(4) مقام عبوديت و بندگى
شكر الهى و حمد و ثناى بر آفريدگار هستى از مهمترين آموزههاى اهل بيت (ع) براى پيروان آنان مىباشد. كه نشانگر نهايت بندگى و عبوديت در برابر حق است و زينب كبرى (س) در اين سخنرانى به ما مىآموزد كه در هيچ حالى ستايش از حق را نبايد فراموش كرد و حمد خداوند جلوهاى از مقام تسليم و رضاست.
آن بانوى خردمند نه تنها از خداوند متعال كوچكترين رنجشى ندارد بلكه به تمام بلاها و سختىهائى كه در راه رضايت الهى مبتلاء مىشود به ديده رضا و كمال معنوى نگاه مىكند.
آرى او از ابتلاءات و آزمايشهاى سخت الهى سربلند و پيروز بيرون آمده و به اين جهت از خدايش راضى و او را در همه حال شكرگزار و سپاسگزار است.
زينب خدا را حمد مىكند چرا كه خداوند او را در ميان ديگران براى اين امتحان و نيل به درجات عالى دنيوى و اخروى انتخاب كرده است.
آنكه در اين بزم مقربتر است
جام بلا بيشترش مىدهند
او در مقابل مصائب و گرفتاريها لحظهاى لب به شكوه نمىگشايد و هيچ جا اظهار ذلت و خوارى نمىكند و با كمال شكوه و عظمت حمد الهى را بر زبان جارى مىسازد چرا كه دختر قهرمان على(ع) معتقد است تمام كارهاى خدا در حق بندگان زيباست نيش و نوش، و قهر الهى همهاش رحمت است و نعمت، و پذيرفته شدن در شايستهترين راه تكامل. او نه تنها همه مشكلات را به جان خريده و آنها را زيباترين لحظات زندگى خود مىداند.(5) بلكه اينها را اولين گام عشق به حق و خدا مىداند و به همين علت به پيروان خود مىآموزد كه در هر شرائطى بايد حمد خدا را گفت و شكر او بجاى آورد. تبيين جايگاه اهل بيت(ع)
زينب كبرى (س) در مراحل نخستين خطابهاش بدون اينكه نظم كلام را به هم بزند به حياتىترين آموزه دينى اشاره مىكند كه مسئله رهبرى جامعه توسط انسانهاى صالح و متعهد است. او بر پيامبر (ص) و آل او بعنوان رهبران صالح، پاك و برگزيده الهى درود مىفرستد و خطر انحراف از رهبرى صالح را با اين جمله گوشزد مىكند و به مردم مىفهماند كه، پيروى نكردن از رهبران شايسته چه نتائج زيانبارى را به دنبال خواهد داشت.
آن حضرت اين نكته ضرورى را يادآور مىشود كه يك مسلمان همواره بايد بعد از ياد خداوند در انديشه پيروى از پيامبر و آل او باشد و اگر اهلبيت را جداى از مسير الهى تلقى كند و راه خداوند را بدون راهبر شايسته طى نمايد به ظلمات و تاريكىها خواهد رسيد.
طى اين مرحله بى همرهى خضر مكن
ظلمات است بترس از خطر تنهائى
در همين زمينه زينب(ع) تصريح مىكند كه مهمترين اشتباه شما در جدائى از اهلبيت(ع) بود كه اينگونه شما را به هلاكت و گرفتارى كشانيد و تأكيد آن گرامى بر اينكه به پيامبر بعنوان پدر سلام مىكند مىخواهد بفرمايد كه شما حتى اهل بيت را از پيامبر جدا مىانگاشتيد و خيال مىكرديد با كشتن فرزندان پيامبر به مقام والائى نزد خدا و رسول او خواهيد رسيد. آرى فاصله گرفتن از پيامبر(ص) و اهل بيت پاكش نه تنها موجب هلاكت و بدبختى در جهان آخرت خواهد بود بلكه در اين جهان نيز سبب ذلت و خوارى و رسوائى و پشيمانى مىشود.
بازتاب اعمال
طبق فرهنگ متعالى قرآن تمام اعمال نيك و بد انسان در اين جهان و دنياى آخرت بازتاب دقيقى دارد. هيچ يك از حوادث و پيشامدهاى روزگار اتفاقى و بدون حساب و كتاب پيش نمىآيد بلكه همه آنها بر اساس برنامهاى منظم و با فرمانى از سوى خداوند عالميان و توسط فرشتگان و ساير عوامل غيبى به مرحله اجرا در مىآيد چرا كه:
جمله ذرّات زمين و آسمان
لشگر حقّاند گاه امتحان
از آنجائى كه انسان سرنوشت خود را با اختيار انتخاب مىكند و تمام اعمال و رفتار خوب و بد وى كيفر و پاداش بدنبال دارد و خداوند متعال به كسى ذرّهاى ستم روا نمىدارد، تمام ذرّات هستى گوئى به فرمان حق بوده و در موارد لازم كيفر و پاداش هر كس را به نسبت به رفتارش انجام مىدهند. و در اين زمينه خداوند به وضعيت ناسپاسان و ستم گران اشاره كرده و مىفرمايد: «ذلك جزيناهم بما كفروا و هل نجازى الّا الكفور؛(6) ما اين كيفر را( به قوم سبا به خاطر ناسپاسى و كفران نعمت) بر آنان نازل كرديم و آيا ما به غير از ناسپاسان را كيفر مىكنيم؟!»
زينب كبرى طبق اين انديشه قرآنى اهل كوفه را به خاطر پيمان شكنى، ناسپاسى، و خيانت به رهبر الهى مورد مذمت و سرزنش قرار داده و از آينده وخيم و دردناك آنان خبر مىدهد و اشاره مىكند كه: خوارى و خفّت، روزهائى ترسناك و نگران كننده، برانگيختن خشم الهى و بالاخره عذاب دردناك جهنم را بايد منتظر باشند و اين همان بازتاب اعمال و رفتار آنان در حادثه كربلا است. تكيه بر كلام وحى
زينب كبرى(ع) در اين خطبه كوتاه ولى بجا و دقيق و پربار بارها بر كلام وحى تكيه كرده و از آيات حياتبخش آن در القاء سخن خود به مردم بهره مىبرد. و اين از تسلط عميق آن تربيت يافته مكتب وحى به كلام خدا دارد. آن حضرت بى وفائى و خيانت كوفيان را به زنى مثال مىزند كه رشتههاى خود را بعد از بافتن پنبه مىكند و تمام زحمات خود را بدون علت تلف مىسازد. اين سخن بانوى كربلا برگرفته از آيه 92 سوره نحل است كه خداوند متعال در مورد وفاى به عهد و اهميت آن سخن گفته آنگاه مىفرمايد: «ولاتكونوا كالّتى نقضت غزلها من بعد قوّةٍ انكاثا؛(7) و همانند آن زن سبك مغز نباشيد كه پشمهاى تابيده خود را پس از كامل شدن دوباره وا مىتابيد!»
عقيله خاندان وحى در فراز ديگرى از خطبه پرمايهاش با اقتباس از آيات وحيانى خداوند، وجدان عهد شكنان را به محاكمه كشيده و به آنان هشدار مىدهد كه: «الا ساء ما يزرون؛ بدانيد كه شما خيلى بد عمل كرديد. و اين لكّه ننگ با هيچ وسيلهاى پاك شدنى نيست. و اين همان هشدار قرآن كريم است كه در آيه 31 سوره انعام، به دنياپرستان و آنانكه زندگى ناچيز دنيا را در مقابل ارزشهاى الهى و زندگى جاويدان آخرت خريدهاند بيان شده است. خداوند با اشاره به حسرت و ندامت و زيانكارى آنان در روز قيامت، به آنان خداوند تأكيد مىفرمايد كه: «قالوا يا حسرتنا على ما فرّطنا فيها و هم يحملون اوزارهم على ظهورهم الاساء مايزرون؛ آنان مىگويند: افسوس بر ما كه درباره (حق) كوتاهى كرديم! و آنها بار سنگين گناهانشان را به دوش مىكشند چه بد بارى به دوش خواهند كشيد.
وعده عذاب الهى و عاجز و ناتوان شدن معاندان، كافران و دشمنان اسلام در مقابل آن از نكته هائى است كه قرآن بارها به آن پرداخته است. قرآن كريم در مورد قوم عاد بعد از نزول بلاء و هلاكت آن قوم سركش مىفرمايد: «ولعذاب الآخرة اخزى و هم لاينصرون؛(8) عذاب آخرت از عذاب دنيا(دردناكتر و) سختتر خواهد بود و آنان هيچگونه يارى نخواهند شد.
زينب (ع) بعد از آنكه جنايات كوفيان را شرح داده و زشتى كارشان را كاملاً نمايان مىسازد با اشاره به عذاب وجدان و گرفتاريهاى دنيوى آنان كه در پيش خواهند داشت. با استناد به آيه فوق، عذاب اخرويشان را خيلى شكنندهتر و خوار كنندهتر از عذاب دنيوى مىداند. و بالاخره خطابه حماسى و آتشين بانوى كربلا و پرچمدار عدل و آزادى با اقتباس از آيهاى ديگر از سوره فجر به پايان مىرسد. در آن آيه خداوند متعال به اقتدار و تسلط خود بر تمامى انسانها اشاره كرده و حضور خويش و فرشتگان آسمانى را در تمام صحنهها و حوادث روزگار اعلام داشته، طرحها، نقشهها و تمام تلاشهاى ستم گران را در مقابل حق و پيام آوران حقيقت بيهوده دانسته و مىفرمايد: «انّ ربّك لبالمرصاد؛(9) به يقين پروردگار تو در كمين (ستمگران و مخالفان حق) مىباشد و زينب كبرى به كوفيان فرمود: «انّ ربّكم لبالمرصاد؛ مطمئن باشيد كه پروردگارتان در كمينگاه است و در مورد لازم شما را به سزاى اعمالتان خواهد رسانيد. افزون بر آيات وحى، استفاده از تمثيل، استدلال منطقى و عقلى، عبرت اندوزى و مقايسه اعمال گذشته و حال و آينده و تحريك عواطف از ديگر فنون خطابه است كه به وضوح در كلام دختر بلاغت و فرزند فصاحت ديده مىشود. اين خطابه به بررسى كاملى نياز دارد كه مجال را گنجايش آن نيست.
همچنين در حاشيه خطابه جلوه صفات اخلاقى و كمالات انسانى همچون حيا، عفت، امر به معروف و نهى از منكر و تبليغ عملى و گسترده آموزههاى دينى كاملاً نمايان است. دستآوردهاى فرهنگى
كوفيان گرچه به اعمال ناپسندى دست زدند و گناهى را مرتكب شدند كه هيچگاه فراموش نمىشود. امّا زينب كبرى(س) با خطابه روشنگر و آتشين خود چنان تحولى در آنان ايجاد نمود كه نسلهاى بعدى آنان با الهام از سخنان آن بانوى عصمت به سوى كمال گام برداشتند. آن حضرت تخم و بذرى را در دل كوفيان پاشيد كه ثمره آن در دهههاى بعدى حاصل شد.
آرى شيعيان كوفه بعد از تجربههاى تلخى كه در آن شهر نسبت به اهل بيت(ع) امام على (ع) و امام حسن و امام حسين(ع)) صورت گرفته بود از كرده خود پشيمان شدند و علاوه بر شركت در قيامهاى سياسى همچون قيام توابين و مختار به سوى اهل بيت روى آوردند به همين جهت بسيارى از ياران، شاگردان و دوستان امام سجاد(ع)، امام باقر و امام صادق(ع) را كوفيان تشكيل مىدهند. امام صادق(ع) براى اولين بار در زمان ابوالعباس سفاح به كوفه آمد و مورد تكريم او قرار گرفت. حتى امام صادق(ع) بسيارى از شاگردان خود را در كوفه تربيت نمود.(10)
آرى خطابه زينب در سال 61 هجرى روح ايمان را دوباره در كوفيان زنده كرد و آن زحمات در پنجاه سال بعد ثمره داد و اينك نام بخشى از مردان و زنان كوفى كه پاسدار فرهنگ اهل بيت بعد از حماسه عاشورا و از ياران امام سجاد(ع) و امام باقر (ع) و امام صادق(ع) و ائمه بعدى محسوب مىشدند به اختصار ذكر مىشود:
1- ابراهيم بن حيّان اسدى كوفى.
2- بشربن غالب اسدى كوفى.
3- ثابت بن دينار معروف به ابوحمزه ثمالى.
4- سعيد بن جبير كه بعدها در مكه ساكن شد(از شاگردان امام سجاد(ع)).
5 – منهال بن عمرواسدى.
6- مفضل بن عمر كوفى .
7- عبداللّه بن ابى يعفور عبدى كوفى.
8 – زرارة بن اعين.
9- ام اسود دختر اعين شيبانى و خواهر زرارة بن اعين.
10 – ام خالد عبدى كه مورد توجه امام صادق(ع) بود.(11) پاورقي ها:پىنوشتها: – 1. مستدرك سفينة البحار، ج 4، ص 313. صاحب تنقيح المقالى در مورد حضرت زينب(س) مىنويسد: زينب و ما زينب و ما ادراك ما زينب هى عقيلة بنى هاشم و قد حازت من الصفات الحميدة مالم يحزها بعد امّها احد حتى حق ان يقال هى الصديقة الصغرى…(تنقيح المقالى، ج 3، باب فضل النساء، ص 79). 2. الاحتجاج، ج 2، ص 305. 3. الانوار العلويه، ص 434. 4. اللهوف فى قتلى الطفوف، سيد ابن طاووس حسنى، ص176. 5. لهوف، سيد بن طاووس، ص 292. 6. سوره سباء، آيه 17. 7. زينب عقيله خاندان وحى، ص 46. 8. سوره فصلت، آيه 16. 9. سوره فجر، آيه 14. 10. كوفه و نقش آن در قرون نخستين اسلامى، ص 56. 11. رجال شيخ طوسى، ياران امام چهارم و پنجم و ششم ؛ زنان دانشمند و راوى، ص 298.
