دکتر مرضیه مختاری‌پور
مقدمه
خداوند عزوجل در قرآن کریم به برخی از آیات موجود در هستی اشاره کرده و در آنها به بیان برخی از حقایق طبیعت پرداخته که مردم از وجودشان بی‌خبر بوده‌اند، حقایقی که حتی عده‌ای از فیلسوفان و فیزیکدانان گذشته، وجود برخی یا همه آن حقایق را انکار می‌کردند. علت انکارشان این بود که در آرا، نظرات، ملاحظات و تفاسیرشان پیرامون هستی دچار خطا و اشتباه شده و تصویری دور از حقیقت را از آن ارائه کرده بودند. در نتیجه پیشرفت‌ها و تحقیقات بیشتر، سرانجام بشر به کشف حقایقی نایل گشت که قرآن به صراحت یا به صورت ضمنی به آنها اشاره کرده است.
به هر حال این واقعیت خارق‌العاده یکی از معجزات بی‌شمار قرآن عظیم‌الشأن و خود، دلیل نزول آن از سوی آفریننده هستی است. خدایی که از بزرگ و کوچک، آشکار و نهان این جهان پهناور آگاه است.(۱)
به همین جهت،کسانی که به خدا و کتاب آسمانیش ایمان دارند، آرا و نظرات فیلسوفان و دانشمندان علوم طبیعی را که مخالف با مضمون آیات و سوره‌های قرآن کریم باشند رد می‌کنند و از پذیر‌ش آنها سر باز می‌زنند، زیرا می‌دانند که آفریدگار هستی بر تمام امور آگاه است و امکان ندارد چیزی را در کتابش نازل فرماید، مگر آنکه واقعیت داشته باشد. صاحبان فکر و اندیشه در عصر حاضر بر این پدیده و معجزه قرآنی عنوان اعجاز علمی قرآن نهاده‌اند. اعجازهای گیاه‌شناسی در قرآن به شرح زیر هستند:
۱ـ جنبش، پرورش و رشد دانه
«
«وَتَرَى الْأَرْضَ هَامِدَهً فَإِذَا أَنزَلْنَا عَلَیْهَا الْمَاء اهْتَزَّتْ وَرَبَتْ وَأَنبَتَتْ مِن کُلِّ زَوْجٍ بَهِیجٍ: و زمین را بی‌گـیـاه می‌بـیـنـی، ولی هـمـیـن کـه آب بر آن نازل می‌کنیم به جـنـب و جـوش درمی آیـد و می‌پـرورانـد و انـواع گـیـاهـان نـشـاط انـگـیـز را می‌رویـانـد».(۲)
زمین در این آیه البته مجاز و منظور از آن دانه است. با نازل شدن آب بر زمین، زمین به جنبش در می‌آید، پروریده می‌شود و می‌رویاند. در خاک دانه‌های بسیار ریزی وجود دارند که ما آنها را نمی‌بینیم و قطر آنها حدود ۳ هزارم میلیمتر و هرکدام از آنها حاوی مواد مختلف و لایه لایه هستند. از آنجا که دانه‌ها از مواد مختلفی تشکیل شده‌اند، همین که باران بر آنها ببارد، لایه‌ها بار الکتریسیته مختلفی را به خود می‌گیرند و این باعت ایجاد جنبش آنها می‌شود. جنبش لایه‌ها باعث نفوذ آب در میان آنها می‌شود. سپس دانه‌ها با مواد غذایی درون خود که از مادر به ارث برده‌اند، پرورده می‌شوند و می‌رویند. دقیقاً همان مراحل و وضعیتی که قرآن گفته است.(۳)
۲ـ پیدایش گیاه‌وار انسان
« وَاللَّهُ جَعَلَ لَکُمُ الْأَرْضَ بِسَاطًا: خدا شما را گیاه‌وار از زمین رویانید».(۴) این آیه سخن حضرت نوح«ع» به قوم خود است. تـشـبیـه رویـش انـسـان از زمـیـن مانند رویش گیاه بـه این معنی است که انسان طی مراحلی گیاه‌وار آفـریده شده است. گـیـاه، یعـنی دانه‌ای که منجر به پـیدایش گیاه می‌شود، در ابتدا عنصری بسیار ساده و در آب و خاک است، بنابراین موجود زنده‌ای هم که منجر به پیدایش انـسـان شـده، در ابـتـدا می‌بـایست عنصری ساده در آب و خاک بوده باشد.
بر اساس شناخت امروزی ما از حیات اولـیه، گـیـاه به‌تدریج جـوانه می‌زند و شـاخ و بـرگ می‌دهد، بـنابرایـن آن عـنصر حیاتی اولیه نیز به‌تدریج پیچیده‌تر و صاحب شاخ و برگ یعنی دست و پا و غـیره شده است.(۵)
فراوانی و تنوع گیاهان، امکان تبیین و آموزش مفاهیم و حقایق را برای همگان فراهم می‌سازد، زیرا همه انسان‌ها همواره با گیاهان در ارتباط‌اند و چگونگی رویش و زیست و مرگ آنها را می‌شناسند.
در آیه ۴۵ سوره کهف و ۲۰ سوره حدید توجه به زندگی انسان و گیاه و نسبت با یکدیگر آمده است تا انسان متوجه شود که همانند گیاه رشد و نمو دارد.
گیاه را می‌توان نماد زندگی و حیات دانست، از این رو در نوروز بر سر هر سفره هفت سینی، سبزه به عنوان نماد زندگی قرار می‌گیرد. زندگی گیاه و سبزه نشانه‌ای از ناپایداری حیات نیز هستند که هر انسان خردمندی بدان توجه و در آن تدبر و تفکر می‌کند. بسیاری از گیاهان چند هفته یا چند ماه بیشتر، از سبزی و طراوات و زندگی بهره‌ای نمی‌برند. در حقیقت خداوند، زندگی کوتاه و ناپایدار گیاه را نشانه قرار داده است تا کم‌ارزشی و غیراصیل بودن زندگی دنیا را به انسان بفهماند و نیز حقیقت رستاخیز و زندگی جاودان و ابدی را برای او تبیین نماید. اینجاست که به رویش گیاهان پس از بارش باران اشاره می‌کند و می‌فرماید در رستاخیز همانند گیاهان سر از خاک برمی‌دارید و دو باره زنده می‌شوید.(۶)
از ظاهر آیه ۱۷ سوره نوح و نیز آیه ۳۷ سوره آل‌عمران برمی‌آید که انسان نیز خود نبات و گیاهی است که رشد و نمو دارد. خداوند در باره مادر حضرت مریم«س» می‌فرماید: « فَتَقَبَّلَهَا رَبُّهَا بِقَبُولٍ حَسَنٍ وَأَنْبَتَهَا نَبَاتًا حَسَنًا وَکَفَّلَهَا زَکَرِیَّا کُلَّمَا دَخَلَ عَلَیْهَا زَکَرِیَّا الْمِحْرَابَ وَجَدَ عِنْدَهَا رِزْقًا قَالَ یَا مَرْیَمُ أَنَّى لَکِ هَذَا قَالَتْ هُوَ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ یَرْزُقُ مَنْ یَشَاءُ بِغَیْرِ حِسَاب: پس پروردگارش، وی (مریم) را با حسن قبول پذیرا شد و او را گیاهی نیکو رویانید و بار آورد و زکریا را سرپرست وی قرار دارد. زکریا هر بار که در محراب بر او وارد می‌شد، نزد او خوراکی می‌یافت و می‌گفت: «ای مریم، این از کجا برای تو آمده است؟» و او در پاسخ می‌گفت: «این از جانب خداست که به هر کس بخواهد، بی‌شمار روزی می‌دهد.»
شباهت بی‌نظیر انسان و گیاه که در این آیات بر آن تأکید شده، برای آن است که انسان‌ها بتوانند با مشاهده زندگی گیاهان، زندگی خود را تبیین و تفسیر کنند. به دیگر سخن، اگر انسان بداند که زندگی او همانند زندگی گیاهان است، می‌تواند درک درستی از زندگی خود به دست آورد. زندگی گیاه در دنیا کوتاه و ناپایدار است و زندگی انسان نیز چنین است.
دیگر آنکه گیاه دو باره با بارانی از خاک برمی‌آید و انسان نیز در رستاخیز، چون گیاه از زیر خاک سر برمی‌آورد و سرسبزتر از گذشته می‌روید. خداوند به صراحت در آیاتی چند ارتباط تنگاتنگ زندگی بشر و گیاه در موضوع رستاخیز را تبیین کرده است. از جمله می‌فرماید: «و اوست که بادها را پیشاپیش باران رحمتش مژده‌رسان می‌فرستد تا آنگاه که ابرهای گرانبار را بردارند، آن را به سوی سرزمینی مرده برانیم و از آن باران فرود آوریم و هرگونه میوه‌ای را از خاک برآوریم. بدین سان مردگان را نیز از قبرها خارج می‌سازیم، باشد که شما متذکر شوید.»(۷)
همان گونه که خداوند با آب باران، زمین و گیاهان مرده را زنده می‌کند و به آنها جان می‌بخشد، انسان‌های مرده را نیز در رستاخیز زنده می‌کند و چون گیاه از خاک برمی‌انگیزاند. همین معنا نیز در آیه ۵ سوره ق بیان شده است. خداوند در این آیه می‌فرماید: « رِزْقًا لِلْعِبَادِ ۖ وَأَحْیَیْنَا بِهِ بَلْدَهً مَیْتًا َکذَلِکَ الْخُرُوجُ : اینها همه برای روزی بندگان من است و با آن آب، سرزمین مرده‌ای را زنده گردانیدیم، رستاخیز نیز چنین است.»
خداوند، فصل بهار را زمان رستاخیز زمین می‌داند و در آیاتی از جمله ۹ تا ۱۱ سوره ق، آن را همانند رستاخیز انسان می‌شمارد. انسان می‌بایست از رستاخیز زمین عبرت گیرد و همان طور که تن و خانه را از غبار ایام می‌زداید و به پالایش آلایش‌ها می‌پردازد، جان و روان خویش را نیز از غبار کینه‌ها و زشتی‌ها بپالاید و خود را به خوبی‌ها و زیبایی‌ها بیاراید. از این رو تزکیه به معنای پاک‌سازی و خودسازی، یک برنامه اصلی در برنامه هدایتی وحی معرفی شده است و قرآن خواهان خانه تکانی و تخلیه برای تحلیه است و از انسان می‌خواهد زشتی‌ها را از تن و روان بزداید و دمی در این کار سستی نورزد. پس باید دل را به برخی از خصوصیات و فضایل اخلاقی آراست، زشتی‌ها و رذایل را از خانه دل بیرون راند، برخی از خصلت‌ها را اصلاح و به آب محبت و مودت آبیاری کرد.(۸)
۳ـ ماده سبـز گیاهی
« وَهُوَ الَّذِیَ أَنزَلَ مِنَ السَّمَاء مَاء فَأَخْرَجْنَا بِهِ نَبَاتَ کُلِّ شَیْءٍ فَأَخْرَجْنَا مِنْهُ خَضِرًا نُّخْرِجُ مِنْهُ حَبًّا مُّتَرَاکِبًا وَمِنَ النَّخْلِ مِن طَلْعِهَا قِنْوَانٌ دَانِیَهٌ وَجَنَّاتٍ مِّنْ أَعْنَابٍ وَالزَّیْتُونَ وَالرُّمَّانَ مُشْتَبِهًا وَغَیْرَ وَغَیْرَ مُتَشَابِهٍ انظُرُواْ إِلِى ثَمَرِهِ إِذَا أَثْمَرَ وَیَنْعِهِ إِنَّ فِی ذَلِکُمْ لآیَاتٍ لِّقَوْمٍ یُؤْمِنُونَ»: اوست که از ابر، باران می‌فرستد و با آن، جوانه انواع رستنی‌ها و ماده سبز را بیرون می‌آورد و دانه‌های خوشه‌ای درست می‌کند و از تاره‌های نـخل، پَـنگهای خـوردنی درست می‌کند و باغ‌های انگور و زیتون و انار را که ترکیبات مشترک زیادی دارند ولی همانند نیستند، می‌آفریند».(۹)
در سلول گیاهی کیسه‌های غشایی هست که در آن کلروفـیل ساخته می‌شود. کلروفـیل یا سبزینه گیاهی که معادل آن در عربی «خـَضِـر» است، انرژی خورشید را جذب و به انرژی شیمیایی تـبـدیـل می‌کند. ریشه‌های گیاه، آب و مواد معدنی را از خـاک می‌مکـنـد و بـه طـرف بـرگـ‌ها می‌فرستند. بـرگ‌هـا نیز از هوا دی اکسید می‌گیرند. سپس خَـضِر (کـلـروفـیل)، مواد غـذایی مورد نیاز درخت را تولید می‌کند و به سراسر آن می‌فرستد و اجزای مختلف درخت را تغذیه می‌کند.
کیسه غشایی (کلروپلاست) که در سلول قرار دارد، حدوداً یک پانصدم میلیمتر است. سلول برخی از گیاهان صدها کلروپلاست دارند که درون آن انبوهی از غـشاء حاوی خَـضِـر (کـلـروفـیـل) وجود دارد. همچنین ثمرات نخل و انگور و انار و زیتون ضمن اینکه مانند یکدیگر نیستند، حاوی ترکیبات مشترک زیادی چون روغن، آب، پروتئین، مـواد معدنی و مواد قـندی هستند.(۱۰)
شکل گرفته شده از سایت http://www.quranology.com
۴ـ نگهداری محصول در خوشه
« قَالَ تَزْرَعُونَ سَبْعَ سِنِینَ دَأَبًا فَمَا حَصَدتُّمْ فَذَرُوهُ فِی سُنبُلِهِ إِلاَّ قَلِیلاً مِّمَّا تَأْکُلُون» : یوسف گفت هفت سال افزون بر سال‌های گذشته بکارید. هر چه درو را کردید در خوشه باقی بگذارید، به‌جز بخش کمی که می‌خورید».(۱۱)
دأب به معنی جنب و جوش و فعالیت افزون بر سنت‌ها (مانند آداب و رسوم و شعائر و کشت و غیره) است. پادشاه مصر خواب ۷ گاو فربه را می‌بیند که ۷ گاو لاغر آنها را می‌خورند و خواب ۷ خوشه سبز و ۷ خوشه خشک را می‌بیند. یوسف در تأویل خواب وی می‌گوید که ۷ سال افزون بکارید و تولید کنید. غیر از بخشی از آن را که بخورید و باقی را در خوشه باقی بگذارید و پس از آن ۷ سال خشکسالی خواهد آمد.
نکته مهم این است که یوسف می‌گوید غیر از بخشی از آن محصول که می‌خورید، باقی را که برای انبار و ذخیره است، در خوشه باقی بگذارید. امروزه بررسی‌های علمی نشان می‌دهند که بهترین روش نگهداری دراز مدت حبوبات، انبار کردن آنها به شکل خوشه است تا رطوبت طبیعی خود را حفظ کند.(۱۲)
۵ـ خصوصیات درخـتـان و گیاهان
« وَفِی الأَرْضِ قِطَعٌ مُّتَجَاوِرَاتٌ وَجَنَّاتٌ مِّنْ أَعْنَابٍ وَزَرْعٌ وَنَخِیلٌ صِنْوَانٌ وَغَیْرُ صِنْوَانٍ یُسْقَی بِمَاء وَاحِدٍ وَنُفَضِّلُ بَعْضَهَا عَلَی بَعْضٍ فِی الأُکُلِ إِنَّ فِی ذَلِکَ لَآیَاتٍ لِّقَوْمٍ یَعْقِلُون» : و در زمین مزرعه‌های کوچک ناهمگون در جوار همدیگرند و در آنها باغ‌های انگور، کشت و درخت‌های خرما از نوع صنو و غـیر صنو وجود دارند که همه با یک آب آبیاری می‌شوند، ولی از نظر محتوا بر یکدیگر برتری دارند. در این برای کسانی که اهل تفکرند، نشانه‌هایی وجود دارد».(۱۳)
شکل گرفته شده از سایت http://www.quranology.com
درختی که از درخت دیگر روییده باشد صِـنـْـو و درختی که از بذر روییده باشد غیرصنو نامیده می‌شود. این آیه صفات و خصوصیات درختان را ناشی از صنو و غیرصنو بودن آنها می‌داند. واقعیت هـم همین است. درخت صِنو، تمام صفات و خصوصیات وراثتی درخت مادر را دارد و از نظر رنگ، طـعـم، مـزه و غــیـره دقـیـقـاً مانـنـد درخـت مـادر است، ولی صفات و خصوصیات درخـتی که از بذر روییده باشد، ترکیبی است از ویژگی‌های درخت مادر به علاوه درخت پدر است.
منظور از نشانه‌ها، وجود هـدایت خداوندی است. در این آیه به این نکته اشاره شده است که در صورت نبودن هدایت در پشت پدیده‌ها، در یک خاک و آب منطقاً می‌بایست فقط یک نوع گیاه می‌رویید، نه اینکه مثلاً درخت خرما در انواع خاک‌ها بروید.
در موجودات زنده از جمله گیاهان عنصری وجود دارد که گیاه را هدایت می‌کند. این عنصر ژن نامیده می‌شود که حاوی اطلاعاتی از ویژگی‌های پدیده خود است و پدیده بر اساس آن اطلاعات، خود را هدایت می‌کند.(۱۴)
۶ـ دلیل تنوع گیاهان و درختان
« وَ أَنْبَتْنا فِیها مِنْ کُلِّ شَیْءٍ مَوْزُون» : و در زمین هر نوع گیاهی را در تعادل و توازنی آفریدیم».(۱۵)
همه درختان و گیاهان از مواد اساسی مشترکی چون کربن، اکسیژن، نیتروژن و فسفـر ساخته شده‌اند. تنها اختلاف میان انواع گـیـاهـان و درخـتان، نسبت این عناصر در آنهاست .(۱۶)
شکل گرفته شده از سایت http://www.quranology.com
در زمین قطعات مختلفی وجود دارند که با وجود اتصال به هم، هر یک ساختمان و استعداد مخصوصی دارند. بعضی محکم، بعضی نرم، بعضی شور و بعضی شیرین و هر یک برای پرورش نوع خاصی از گیاهان و درختان میوه و زراعت استعداد دارند. نیازهای انسان‌ها و جانوران و گیاهان بسیار متفاوت‌اند و گویی هر قطعه از زمین مأموریت برآوردن یکی از این نیازها را دارد. اگر همه زمین‌ها یکنواخت بودند و یا استعداد‌ها به شکلی متوازن در قطعات زمین تقسیم نشده بودند، انسان برای تامین نیازمندی‌های مختلف خود دچار کمبودهای فراوانی می‌شد، اما با تقسیم حساب شده این مأموریت‌ها و بخشیدن استعداد پرورش آن به قطعات مختلف زمین، همه نیازهای موجودات کاملاً برطرف می‌شوند.
گاهی هر یک از شاخه‌های درختان، میوه خاصی می‌دهند. شاید این جمله اشاره‌ای به استعداد درختان برای پیوند باشد، به این شکل که هر پیوند‌ی رشد می‌کند و نوع خاصی میوه می‌دهد. خاک و ریشه وساقه درخت یکی است، اما شاخه‌های مختلف آن محصولات متفاوتی به بار می‌آورند.
قرآن در جای دیگری می‌فرماید: «بعضی از درختان را بر بعضی دیگر از نظر میوه برتری دادیم». بسیار دیده‌ایم که در یک درخت یا در یک شاخه، میوه‌هایی از یک جنس، اما با طعم‌ها و رنگ‌های متفاوتی وجود دارند. گاهی در یک بوته گل وحتی یک شاخه، گل‌هایی به رنگ‌های مختلف دیده می‌شوند.(۱۷)
۷ـ باغ در بلندی
« وَمَثَلُ الَّذِینَ یُنفِقُونَ أَمْوَالَهُمُ ابْتِغَاء مَرْضَاتِ اللّهِ وَتَثْبِیتًا مِّنْ أَنفُسِهِمْ کَمَثَلِ جَنَّهٍ بِرَبْوَهٍ أَصَابَهَا وَابِلٌ فَآتَتْ أُکُلَهَا ضِعْفَیْنِ فَإِن لَّمْ یُصِبْهَا وَابِلٌ فَطَلٌّ وَاللّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِیر» : و نمونه کسانی که دارایی خود را در جستجوی خشنودی خدا و استواری ایمان خود انفاق می‌کنند، مانند باغ پر درخت واقع در بلندی (بالاتر از تل) است که اگر بارش سنگین به آن ببارد، ثمرش دوچندان می‌شود و اگر بارش سنگین به آن نبارد، با بارش کم نیز ثمر خود را می‌دهد و خدا به خوبی و بدی آنچه انجام می‌دهید، می‌نگرد و بدان آگاه است».(۱۸)
«بِصارَه» به معنی نگاه کردن به خوبی یا بدی و درستی یا غلطی و زشتی یا زیبایی چیزی است و«بَصیر» کسی است که خوبی یا بدی، زشتی یا زیبایی، درستی یا نادرستی چیزی را می‌شناسد و بدان اگاه است. منظور از بصیر بودن خداوند در این مثال این است که همان گونه که خداوند موقعیت خوب و بد یک باغ نگاه را می‌شناسد، همان گونه نیز به خوب و بد کارهای ما آگاه است.
نکته مهم در آیه این است که باغی که در ربوه قرار داشته باشد با بارش سنگین دوچندان ثمر می‌دهد و اگر بارش سنگین به آن نبارد با بارش کم نیز ثمر می‌دهد. ربوه به زمین مسطحی گفته می‌شود که در ارتفاعی بالاتر از ارتفاع تل قرار داشته باشد. پژوهش‌های علمی نشان می‌دهند که بهترین محیط برای رشد و باردهی درختان میوه محیطی است که در ارتفاع میان ۳۰۰ تا ۶۰۰ متر از سطح دریا قرار دارد و این همان بلندی و ارتفاعی است که در زبان عربی رَبوَه نامیده می‌شود و آیه از آن صحبت می‌کند. محیط کشت در چنین ارتفاع‌هایی دارای این ویژگی‌هاست: وزش باد و نسیم و تجدید هوا، مرطوب بودن جو، در معرض تابش خورشید قرار داشتن، لطیف بودن جو، فراوانی آب، انبار نمودن آب به اندازه لازم، باران سنگین که آفت‌های گیاهان و آنچه را که رشد گیاهان را مختل می‌کند، می‌شوید (چون آب از بلندی به زمین‌های پست حرکت می‌کند و در آن ارتفاعات نمی‌ماند)، امکان نفوذ ریشه‌های درختان به اعماق که ریشک‌های زیادتری را می‌رویاند و مواد غذایی بیشتری را می‌مکد و به نوبه خود میوه درخت زیادتر و مقاومت آن در برابر بادها و وزش‌های تند نیز بیشتر می‌شود.
به این ترتیب درختی که در ربوه (در ارتفاع میان ۳۰۰ تا ۶۰۰ متر بالای سطح دریا) قرار دارد، با بارش سنگین، دوچندان ثمر می‌دهد و اگر بارش سنگین به آن نبارد، با بارش کم نیز به دلیل وجود ویژگی‌های نامبرده در آن محیط باز هم ثمر خود را می‌دهد.(۱۹)
پی‌نوشت‌ها
۱ـ حبنّکه المیدانی، مشعل‌های فروزان در شناخت یزدان، ۱۳۹۲
۲ـ سوره حج، آیه ۵
۳ـ غلامی، عجایب و شگفتی‌های قرآن کریم، ۱۳۸۰
۴ـ سوره نوح، آیه ۱۷
۵ـ غلامی، عجایب و شگفتی‌های قرآن کریم، ۱۳۸۰
۶ـ موسوی، گیاهان و میوه‌ها در قرآن، ۱۳۹۱
۷ـ اعراف، آیه ۵۷
۸ـ موسوی، گیاهان و میوه‌ها در قرآن، ۱۳۹۱
۹ـ سوره انعام، آیه ۹۹
۱۰ـ غلامی، قرآن: معجزه حضرت محمد«ص»، ۱۳۸۴
۱۱ـ سوره یوسف، آیه ۴۷
۱۲ـ غلامی، قرآن: معجزه حضرت محمد«ص»، ۱۳۸۴
۱۳ـ سوره رعد، آیه ۱۴
۱۴ـ غلامی، قرآن: معجزه حضرت محمد«ص»، ۱۳۸۴
۱۵ـ سوره حجر، آیه ۱۹
۱۶ـ غلامی، عجایب و شگفتی‌های قرآن کریم، ۱۳۸۰
۱۷ـ الیاسی، بخشی از تحقیق علمى گیاهان و جانوران از دیدگاه قرآن، ۱۳۹۲
۱۸ـ سوره بقره، آیه ۲۶۵
۱۹ـ غلامی، قرآن: معجزه حضرت محمد«ص»، ۱۳۸۴
منابع
ابوالحبّ، جلیل (۱۳۸۵). سیمای گیاهان زراعی در قرآن کریم، مجله فرهنگ جهاد. شماره ۴۶٫ ص۱۰۲، گرفته شده از سایت حوزه.
الیاسی، شهین (۱۳۹۲). بخشی از تحقیق علمى گیاهان وجانوران از دیدگاه قرآن. گرفته شده از سایت دایره المعارف اعجاز علمی در قرآن و حدیث http://quran-m.com
بابایی، احمدعلی (۱۳۸۲)، برگزیده تفسیر نمونه، ج۱۰، دارالکتب الاسلامیه، تهران.
جلالی، عبدالزهرا (۱۳۹۲). بررسی اعجاز زیست‌شناختی قرآن. گرفته شده از سایت مجله تخصصی قرآن و علم
حبنّکه المیدانی، عبدالرحمن حسن (۱۳۹۲). مشعل‌های فروزان در شناخت یزدان، ترجمه محمد سلیمانی، تهران، نشر احسان.
حطیط، حسن (۲۰۰۵). الاعجاز العلمی فی القرآن‌الکریم، دارالمکتبه الهلال، بیروت، لبنان.
داورمزدی، هرمز (۱۳۷۲). انگل‌شناسی پزشکی، چاپ چهارم، جهاد دانشگاهی، ص ۳۷ ـ ۴۶٫
رامین (۱۳۹۰). معجزات علمی قرآن. گرفته شده از سایت http://miraclesofthequran.blogfa.com
رضایی اصفهانی، محمدعلی(۱۳۸۱)، پژوهشی در اعجاز علمی قرآن، انتشارات کتاب مبین، قم، چ سوم.
رضایی اصفهانی، محمد علی(۱۳۸۸). زوجیت در قرآن. گرفته شده از سایت راسخون.
سلیمان، احمد محمد (۱۹۸۱). القرآن و الطب. بیروت، دارالعوده، الطبعه الخامسه.
طباطبایی، محمدحسین (۱۴۱۷)، المیزان فی تفسیرالقرآن، دفتر انتشارات اسلامی‌جامعه مدرسین حوزه علمیه، قم.
طبرسی (۱۴۰۶)، مجمع البیان، مطبعه العرفان، بیروت.
غلامی، صالح (۱۳۸۰). عجایب و شگفتی‌های قرآن کریم. گرفته شده از سایت http://www.quranology.com
غلامی، صالح (۱۳۸۴). قرآن: معجزه حضرت محمد«ص». نشر سنا. گرفته شده از سایت http://www.quranology.com
معرفت، محمد‌هادی (۱۴۱۷)، التمهید فی علوم‌القرآن، مؤسسه النشرالاسلامی التابعه لجماعه المدرسین بقم المقدسه، قم، چ اول.
مکارم شیرازی، ناصر(۱۳۷۴)، تفسیر نمونه، دارالکتب الاسلامیه، تهران.
موسوی، سید محمد(۱۳۹۱). گیاهان و میوه‌ها در قرآن. گرفته شده از سایت http://sm-mosavi.blogfa.com
سوتیترها:
۱٫
خداوند عزوجل در قرآن کریم به برخی از آیات موجود در هستی اشاره کرده و در آنها به بیان برخی از حقایق طبیعت پرداخته که مردم از وجودشان بی‌خبر بوده‌اند، حقایقی که حتی عده‌ای از فیلسوفان و فیزیکدانان گذشته، وجود برخی یا همه آن حقایق را انکار می‌کردند
۲٫
خداوند، فصل بهار را زمان رستاخیز زمین می‌داند و در آیاتی از جمله ۹ تا ۱۱ سوره ق، آن را همانند رستاخیز انسان می‌شمارد. انسان می‌بایست از این رستاخیز زمین عبرت گیرد و همان طور که تن و خانه را از غبار ایام می‌زداید و به پالایش آلایش‌ها می‌پردازد، جان و روان خویش را نیز از غبار کینه‌ها و زشتی‌ها بپالاید و خود را به خوبی‌ها و زیبایی‌ها بیاراید.