حجت‌الاسلام سید جواد حسینی
مقدمه
جریان غدیر و خطبه باعظمت آن فقط یک قصه تاریخی خاص نیست که زمان آن گذشته و هیچ نقشی در امروز و فردای جامعه اسلامی نداشته باشد. همین‌طور هم یک حادثه شخصی نیست که پیامبر اکرم«ص» فقط امیرمؤمنان علی«ع» را به عنوان وصی خود معرفی کرده باشند و در نتیجه تاریخ مصرف و مبحث آن گذشته باشد؛ بلکه در غدیر خم و خطبه غدیریه، توسط پیامبر دوراندیش و آینده‌نگر اسلام، تاریخ کل بشریت رقم خورده است؛ زیرا امامت تمامی امامان دوازده‌گانه«ع» در طول تاریخ مطرح و تبیین شد؛ حقیقتی که از امیرمؤمنان«ع» آغاز و به مهدی صاحب‌الزمان«ع» منتهی می‌شود.(۱)
در بخش‌های پایانی خطبه غدیریه، رئوس برنامه‌های مهدی موعود«ع» بیان شده تا هم خط سیر تاریخ جامعه اسلامی ترسیم گردد و هم آینده روشن و زیبای جامعه بشری نشان داده شود؛ لذا دعوت مردم و بیعت گرفتن از آنان بر همین محور کلی بوده است.
در بخشی از این خطبه می‌خوانیم: «ای مردم! پس از خدا بترسید و با علی و حسن و حسین «وَالاَئِمَّهَ کَلِمه طَیبَه باقِیه؛ و امامان به عنوان کلمه پاکیزه باقیه» بیعت کنید! هر کس حیله کند، خداوند او را هلاک می‌کند و هر کس وفا کند، مورد رحمت الهی قرار می‌گیرد.»(۲)
حضرت قائم«عج»، خاتم امامان
اولین نکته‌ای را که پیامبر اکرم«ص» درباره حضرت مهدی«ع» در خطبه غدیر گوشزد می‌کنند، این است که مهدی«ع» از ما خانواده نبوت و امامت است: «مَعاشِرَ النَّاسِ انِّی نَبِی وَعَلِی وَصِیی اَلا اِنَّ خاتَمَ الْاَئِمَّهِ مِنَّا الْقائِمُ المهدی؛(۳) ای مردم! به‌درستی من نبی و علی وصی من است. بدانید که آخرین امام از ما، مهدی قائم است».
البته این اولین‌بار نبود که حضرت بر این مسئله تصریح نمودند؛ بلکه قبل از خطبه غدیر بارها و بارها این مسئله را برای مردم بیان فرمودند، از جمله در اوایل بعثت: «لا تَذْهَبُ الدُّنْیا حَتّی یلِی اُمَّتِی رَجُلٌ مِنْ اَهْلِ بَیتِی یقالُ لَهُ الْمَهْدِی؛(۴) دنیا به پایان نرسد مگر اینکه امت مرا مردی از اهل‌بیت من سرپرستی [و رهبری] کند که به او مهدی«ع» گفته می‌شود» و در روایات دیگر کاملاً مشخص فرمودند که مهدی«عج» از نسل علی و فاطمه«ع» و از فرزندان امام حسین«ع» است(۵) و: «فَإِذا مَضَی الحَسَنُ فَبَعدَهُ ابنُهُ الحُجَّهُ بنُ الْحَسَنِ بْنِ عَلِی«ع»،(۶) و پس از حسن عسکری«ع» فرزندش حجّه بن الحسن بن علی«عج» است.
اسلام دین جهانی
قرآن کریم به بشر وعده می‌دهد که روزی فراخواهد رسید که دین حق یعنی اسلام فراگیر و جهانی شود: «هُوَ الَّذِی أَرسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدَی وَدِینِ الْحَقِ ّ لِیظهِرَهُ عَلَی الدِّینِ کُلِّهِ وَلَو کَرِهَ الْمُشرِکُونَ؛(۷) او کسی است که رسول‌اش را با هدایت و آیین حق فرستاد تا آن را بر همه آیین‌ها غالب گرداند؛ هر چند مشرکان کراهت داشته باشند.»
اگرچه امروزه اسلام بر بیش از یک چهارم دل‌ها و سرزمین‌ها حکومت می‌کند و از شبه‌جزیره عربستان به تمام قاره‌ها و کشورها راه‌یافته است؛ اما تحقق کامل وعده الهی فقط در زمان حضرت مهدی«عج» ممکن است؛ چنان که روایات فراوانی از طریق معصومان«ع» بر این امر گواهی می‌دهند، از جمله امام باقر«ع» در ذیل آیه فوق فرمود: «اِنَّ ذلِکَ عِنْدَ خُرُوجِ الْمَهْدِی مِنْ آلِ مُحَمَّدٍ عَلَیهِ وَعَلَیهِمْ صَلَواتُ اللَّهِ فَلا یبقی اَحَدٌ اِلَّا اَقَرَّ بِمُحَمَّدٍصلی اهلل علیه وآله؛(۸) این مسئله (فراگیر شدن دین اسلام) در زمان قیام مهدی«عج» از آل محمد«ص» خواهد بود. پس احدی باقی نمی‌ماند، مگر آنکه اقرار به [رسالت] محمد«ص» می‌کند».
خود پیامبر اکرم«ص» نیز فرمودند: «لا یبقی عَلی وَجهِ الاَرضِ بَیتُ مَدَرٍ ولا وَبَرٍ اِلَّا أَدخَلَهُ اللَّهُ الاسلام؛(۹) هیچ خانه خشت و گلی و خیمه‌ای بر زمین نمی‌ماند، مگر اینکه خداوند اسلام را در آن داخل می‌کند و اسلام شهر و روستاها و بیابان‌ها را درمی‌نوردد.»
آن حضرت در خطبه تاریخی غدیریه در حضور بیش از یکصد هزار نفر این بشارت را دادند که در زمان حضرت مهدی«عج» اسلام جهانی خواهد شد؛ آنجا که فرمودند: «اَلا اِنَّهُ الظَّاهِرُ عَلَی‌الدِّینِ؛(۱۰) بیدار باشید او (مهدی) غالب براساس دین است.»
البته پیامبر اکرم«ص» پیش از آن بارها این امر حیاتی را با صراحت به گوش مردم رسانده بودند: «سوگند به آنکه مرا به حق، بشارت‌دهنده برانگیخت. اگر از عمر دنیا جز یک روز نمانده باشد، خداوند آن روز را طولانی می‌کند: «حَتّی یخرُجَ المَهدِی من ولدی…وَتُشرِقُ الْاَرضُ بِنُورِ رَبِّها وَیبلُغَ سُلْطانُهُ الْمَشرِقَ وَالْمَغرِبَ؛(۱۱) تا اینکه فرزندم مهدی«عج» در [آن] قیام کند…و زمین به نور پروردگارش روشن شود و حکومت او شرق و غرب را فرا گیرد.»
ظالمان در دام انتقام
جای تردید نیست که در طول تاریخ ستمگران ظلم بی‌شماری نسبت به بشریت، مخصوصاً انبیا و اولیا«ع» روا داشته‌اند؛ علی‌الخصوص پیامبر خاتم«ص» و آل او بیشترین ستم‌ها را از ستمگران تحمل کردند. هنوز هم که هنوز است انتقام این جنایات و ستمگری‌ها گرفته نشده و این عقده در دل همه بشریت، به‌خصوص آل محمد«ص» باقی است. هر چند عقیده ما این است که در روز قیامت ظالمان به جزای خویش خواهند رسید، ولی با این حال برای عبرت و درس‌گیری و همین طور برای تشفی دل مظلومان عالم در همین دنیا نیز از آنان انتقام گرفته می‌شود. این امر در دوران منتقم آل محمد«ص»، منتقم همه مظلومان، مهدی صاحب‌الزمان«عج» تحقق خواهد پذیرفت.
حضرت ختمی مرتبت«ص» در خطبه غدیر این تسلی را به مظلومان عالم دادند که مهدی«عج» انتقام آنها را خواهد ستاند: «اَلا اِنَّهُ الْمُنتَقِمُ مَنَ الظَّالِمِین؛(۱۲) بیدار باشید او (مهدی) به حقیقت انتقام‌گیرنده از ظالمان است.» و: «اَلا اِنَّهُ الْمُدرِکُ بِکُلِّ ثارٍ لِاَولِیاءِ اللَّهِ عَزَّ وَجَلَّ؛(۱۳) آگاه باشید اوست که انتقام خون دوستان خدای عزیز و جلیل را می‌گیرد.»
در دعای شریف ندبه در صبح جمعه می‌خوانیم: «أَینَ الطَّالِبُ بِذُحُولِ الاَنْبِیاءِ وَاَبناءِ الاَنْبِیاءِ اَینَ الطَّالِبُ بِدَمِ المَقْتُولِ بِکَربَلاءِ؛(۱۴) کجاست آن [منتقمی] که از ستم [ظالمان] بر پیامبران و اولاد پیغمبران دادخواهی کند؟ کجاست خونخواه [جد غریبش] شهید کربلا؟»
پیروز میدان‌ها
از پرسش‌هایی که همیشه درباره قیام حضرت مهدی«عج» مطرح می‌شود، این است که حضرت مهدی«عج» چگونه با شمشیر در مقابل سلاح‌های پیشرفته و وحشتناک عصر ما و یا عصرهای بعد مقابله می‌کند و بر آنان غالب می‌شود؟ پاسخ این پرسش در جای خود بیان شده که با قدرت الهی و اعجاز آن حضرت، هم اسلحه‌های پیشرفته و مدرن بشری از کار می‌افتند و هم خداوند قدرت‌ها و نیروهای فوق‌العاده قوی را دراختیار آن حضرت قرار می‌دهد که به‌سرعت بر قدرت‌های ستمگر و اسلحه‌های مدرن آنها غالب می‌شود.(۱۵)
رسول خدا«ص» در خطبه غدیر سربسته و به گونه‌ای اجمالی از غلبه و پیروزی حضرت مهدی«ع» بر تمام قدرت‌ها و زورمداران خبر داده‌اند: «اَلا اِنَّهُ فاتِحُ الْحُصُونِ وَهادِمُها؛(۱۶) بیدار باشید او (مهدی) فاتح قلعه‌ها و منهدم‌کننده آنهاست.» فرق نمی‌کند این دژها همان قلعه‌های قدیمی باشند یا سنگرهای محکم سیمانی و سپرهای موشکی و ضدموشکی یا شمشیر و تفنگ و توپ و تانک یا اسلحه‌های پیشرفته اتمی و انواع جدید آن باشند. قدرت و توان حضرت مهدی«عج» همه آنها را درهم خواهد شکست و بر همه آنها پیروز خواهد شد.
پیامبر اکرم«ص» در ادامه می‌فرمایند: «اَلا اِنَّهُ قاتِلُ کُلِّ قَبِیلَهٍ مِنْ اَهْلِ الشِّرْکِ؛(۱۷) بیدار باشید او کشنده هر قبیله‌ای از اهل شرک است.» این شرک در هر لباس و در هر نقطه و با هر قدرت و امکاناتی که باشد، توسط آن حضرت از پا درخواهند آمد و یا قدرت هدایتی آن حضرت بر آنها غالب می‌شود و منجر به هدایت آنان می‌گردد. در برخی نقل‌ها آمده است: «اَلا اِنَّهُ غالِبُ کُلِّ قَبِیلَهٍ وَهادِیها؛(۱۸) آگاه باشید که او (مهدی) غالب بر هر قبیله‌ای و هدایتگر آن خواهد بود.»
خاتم پیامبران«ص» در قسمت دیگر می‌فرمایند: «اَلا اِنَّهُ ال غالِبَ لَهُ وَلا مَنْصُورَ عَلَیهِ؛(۱۹) هشدار که کسی بر او (مهدی) غالب [و پیروز] نخواهد شد و علیه او یاری نخواهد گشت.»
علوم در دستان مهدی
در عصر مهدوی، پیشرفت علوم دینی و بشری به اوج خود خواهد رسید، زیرا آن حضرت تمام علوم انبیا و امامان قبل از خود را دارد(۲۰) و از بحر بی‌پایان علوم الهی بهره می‌برد.
پیامبر اکرم«ص» در خطبه غدیر به این امر اشاره کرده‌اند: «اَلا اِنَّهُ الْغَرَّافُ مِنْ بَحْرٍ عَمِیقٍ؛(۲۱) هشدار که او از دریایی ژرف (علوم بی نهایت الهی) پیمانه‌هایی افزون گیرد.»
و: «اَلا اِنَّهُ وارثُ کُلِّ عِلْمٍ وَالْمُحِیطُ بِهِ،(۲۲) بیدار باشید که او وارث تمام دانش‌ها [ی گذشتگان] است و احاطه کامل بر آنها دارد.»
به‌راستی این تعبیر با لفظ «کُلّ» در بخش علم، نشانگر فراگیری و عمومیت دانش وسیع آن حضرت است. در نتیجه باید گفت آن حضرت جامع علوم تمام گذشتگان خصوصاً انبیاست و به کتب آسمانی آنان نیز احاطه کاملی دارد.
حضرت صادق«ع» فرمود: »امام زمان (مهدی«ع») ندا می‌دهد هر کس که کتاب‌ها [ی آسمانی] و صحف [انبیا] را می‌خواند، پس باید از من بشنود! سپس ابتدا می‌کند به [خواندن] صحفی که خداوند بر آدم و شیث نازل فرمود و امت [و پیروان] آدم و شیث«ع» می‌گویند به خدا سوگند! این همان صحف واقعی است و به‌راستی ما را نشان داد آنچه نمی‌دانستیم و در آن وجود دارد و آنچه بر ما مخفی مانده و آنچه از آن افتاده و تبدیل و تحریف شده بود.
آنگاه تورات و انجیل و زبور را می‌خواند و اهل تورات و انجیل و زبور می‌گویند به خدا سوگند! تورات جامع و زبور تمام و انجیل کامل این است و به‌راستی آن چندین برابر آن چیزی است که ما قبلاً خوانده بودیم.»(۲۳)
راز این همه دانش گسترده این است که آن حضرت از جانب خدا سخن میگوید و از منبع علوم بی‌نهایت الهی بهره می‌برد.
پیامبر اکرم«ص» در خطبه غدیر به این امر اشاره می‌فرمایند: « الااِنَّهُ الْمُخْبِرُ عَنْ رَبِّهِ عَزَّ وَجَلَّ وَالْمُشَیدُ لِاَمْر آیاتِهِ؛(۲۴) بیدار باشید که او از سوی پروردگارش خبر می‌دهد و آیات و نشانه‌های او را محکم و برپا می‌کند».
در بحارالانوار ذیل جمله فوق به این صورت آمده: «وَالْمُنَبِّهُ بِأَمْرِ اِیمانِه؛(۲۵) و آگاه‌کننده به امر ایمان او (خدا) است.»
اوصاف و مقامات حضرت مهدی«عج»
۱ـ استوار و محکم
«اَلا اِنَّهُ الرَشِ یدُ السَّدِیدُ؛(۲۶) هشدار که او به رشد [واقعی] رسیده و استوار است».
۲ـ اختیاردار هستی به امر الهی
«اَلا اِنَّهُ الْمُفَوَّضُ اِلَیهِ؛(۲۷) آگاه باشید هموست که [اختیار امور جهانیان و آیین آنان] به او واگذار شده [و از طرف خداوند و با اذن او برخوردار از ولایت تکوینی] است».
۳ـ بقیه اللّه
تنها حجت باقی مانده بر زمین اوست: «اَلا اِنَّهُ الْباقِی حُجَّه وَلا حُجَّه بَعْدَهُ؛(۲۸) آگاه باشید که حجت باقی‌مانده اوست و پس از او حجتی [و امامی] نخواهد بود.(۲۹)
۴ـ حق در نزد اوست
حق واقعی در مسیر امامتی است که با امیرمؤمنان«ع» آغاز می‌شود و با مهدی موعود«عج» خاتمه می‌یابد. پیامبر اکرم«ص» در خطبه غدیریه فرمودند: «وَلا حَقَّ اِلَّا مَعَهُ وَلا نُورَ اِلَّا عِنْدَهُ؛(۳۰) هیچ حقی نیست مگر اینکه با اوست و هیچ نوری نیست مگر اینکه نزد اوست.» هر چه غیر او و در مسیری جز او باشد، باطل و دچار تاریکی و ظلمات است.
۵ـ ولی و امین الهی
طبق روایات فراوان هیچ‌گاه زمین خالی از حجت نمی‌شود، خواه آشکار باشد و یا پنهان و پشت پرده. در این دوران حجت الهی همان مهدی«عج» است که قرن‌ها قبل از غیبت آن حضرت پیامبر اکرم«ص» این مسئله را در خطبه غدیر گوشزد فرموده‌اند: «اَلا وَاِنَّهُ وَلِی‌اللَّهِ فِی اَرضِهِ وَ حَکَمُهُ فِی خَلْقِهِ وَ اَمِینُهُ فِی سِرِّهِ وَعَلانِیتِهِ؛(۳۱) آگاه باشید به‌راستی که او ولی خدا در زمین و داور او در میان مردم و امانتدار امور آشکار و نهان اوست.»
حضرت مهدی«عج» در ادیان دیگر
همچنان که قرآن کریم می‌فرماید: «وَ لَقَد کَتَبنَا فِی الزَّبُورِ مِن بَعدِ الذِّکرِ أَنَّ الْأَرضَ یرِثُهَا عِبَادِی الصَّلِحُونَ(۳۲) در زبور بعد از ذکر «تورات» نوشتیم بندگان شایسته‌ام وارث [حکومت] زمین خواهند شد.»
تمام ادیان الهی اعتقاد به منجی و مصلح دارند و همه به آمدن آخرین منجی بشارت داده‌اند. در کتب اصلی و غیرتحریف شده به شخص حضرت مهدی«عج» بشارت داده شده و در کتاب‌های موجود فعلی در دست پیروان ادیان اشاراتی به این مسئله شده است.
پیامبر اعظم«ص» با توجه به احاطه‌ای که به کتب آسمانی و مذاهب گذشتگان داشتند، این جمله رسا را در غدیر خم اعلام فرمودند: « الااِنَّهُ قَدبَشَّرَ بِهِ مَن سَلَفَ بَینَ یدَیهِ؛(۳۳) آگاه باشید که تمامی گذشتگان به [ظهور] او بشارت داده‌اند».
این جمله نشان می‌دهد که در کتب ادیان گذشته صریح‌تر از آنچه موجود است، به آمدن حضرت مهدی«عج» اشاره شده و گذشت زمان و دست تحریف‌گران آن را تغییر داده است.
از مهم‌ترین دستاوردهای قیام مهدی«عج» ظهور و قیام حضرت مهدی«عج» دستاوردها و برکات بی‌شماری برای بشریت دارد؛ از عدالت فراگیر و همه‌جانبه گرفته تا امنیت واقعی در ابعاد مختلف و از پیشرفت شگرف علوم گرفته تا رشد عقلانی بشر و غیره.
یکی از مهم‌ترین دستاوردهایی که در خطبه غدیر مورد اشاره قرار گرفته، این امر است که در آن زمان با هرکس به اندازه استعداد، لیاقت و توان علمی او برخورد می‌شود. لیاقت محوری همه‌جانبه فقط در آن زمان تحقق خواهد یافت و در آن دوره است که نه کسی بیش از حق خود دریافت می‌کند و نه کمتر از آن.
حضرت ختمی مرتبت«ص» با توجه به اهمیت این دستاورد فرموده است: «اَلا اِنَّهُ قَسِیمُ [یسِمُ] کُلِّ ذِی فَضلٍ بِفَضلِهِ وَکُلِّ ذِی جَهلٍ بِجَهلِهِ؛(۳۴) هشدار که او هر صاحب فضلی را به اندازه ارزش و فضل او و هر نادانی را به اندازه نادانی‌اش تقسیم [و نشان] می‌کند».
راستی از دیرینه‌ترین آرزوهای بشری لیاقت محوری بوده است. حتی کسانی هم که زیاده‌خواه هستند، در مواردی تن به لیاقت محوری می‌دهند و فطرت و وجدان آنان نیز همواره آنها را به این موضوع ترغیب و تشویق می‌کند.
سخنان پیامبر اکرم«ص» در خطبه غدیر نشان می‌دهد که حضرت آینده بس روشنی را برای بشر ترسیم و رئوس و کلیات اوصاف و برنامه‌های حضرت مهدی«عج» را به زیبایی تبیین فرموده‌اند.
پی‌نوشت
۱ـ ر.ک: مبلغان، ش ۶۲، مقاله «حدیث غدیر، امامت امام علی«ع» و معصومین علیهم‌السلام».
۲ـ بحارالانوار، محمدباقر مجلسی، بیروت، داراحیاء التراث العربی، ج ۳۷، ص ۲۱۲.
۳ـ بحارالانوار، ج ۳۷، ص ۲۱۴.
۴ـ خورشید مغرب، محمدرضا حکیمی، ص ۲۴۶؛ کمال‌الدین، شیخ صدوق، انتشارات جمکران، ج ۱، ص ۵۲۴.
۵ـ کمال‌الدین، صص ۵۲۵ـ۴۹۱.
۶ـ همان، صص ۴۸۶ – ۴۸۳؛ کفایه الاثر، صص ۱۴ – ۱۳؛ فرائد السمطین، جوینی، ج ۲، ص ۱۳۳.
۷ـ توبه، ۳۳.
۸ـ تفسیر الصافی، فیض کاشانی، بیروت، مؤسسه العلمی للمطبوعات، دوّم، ۱۴۱۲ ق، ج ۲، ص ۳۳۸.
۹ـ همان، ص ۳۳۹.
۱۰ـ بحارالانوار، ج ۳۷، ص ۲۱۳.
۱۱ـ فراید السمطین، ج ۲، ص ۳۱۲؛ کمال الدین، ج ۱، ص ۵۲۴، ح ۲۷.
۱۲ـ بحارالانوار، ج ۳۷، ص ۲۱۳.
۱۳ـ همان.
۱۴ـ مفاتیح‌الجنان، شیخ عباس قمی، انتشارات علمی، دعای ندبه، صص ۹۸۲ – ۹۸۱.
۱۵ـ ر.ک: مهدی«عج» انقلابی بزرگ، ناصر مکارم شیرازی، قم، مطبوعاتی هدف، بی‌تا، صص ۲۷۸ـ۲۷۳.
۱۶ـ بحارالانوار، ج ۳۷، ص ۲۱۳.
۱۷ـ همان.
۱۸ـ پیام نگار، متن خطبه غدیر، سید حسین حسینی، انتشارات نگار، ۱۳۸۶ ش، صص ۷۷ـ۷۶.
۱۹ـ همان، ص ۷۸؛ بحار النوار، ج ۳۷، ص ۲۱۳.
۲۰ـ ر.ک: مبلّغان، ش ۶۱، مقاله »مهدی«عج» میراثدار انبیا علیهم‌السلام».
۲۱ـ بحارالانوار، ج ۳۷، ص ۲۱۳.
۲۲ـ همان.
۲۳ـ همان، ج ۵۲، ص ۹.
۲۴ـ پیام نگار، ص ۷۸.
۲۵ـ بحار النوار، ج ۳۷، ص ۲۱۳.
۲۶ـ همان.
۲۷ـ همان.
۲۸ـ همان.
۲۹ـ این تعبیر تنافی با رجعت ندارد؛ چرا که امامان قبل از آن حضرت رجوع می‌کنند و جمله فوق میگوید که بعد از او امامی نیست.
۳۰ـ بحارالانوار، ج ۳۷، ص ۲۱۳.
۳۱ـ همان؛ پیام‌نگار، ص ۷۸.
۳۲ـ انبیاء، ۱۱۵.
۳۳ـ بحارالانوار، ج ۳۷، ص ۲۱۳.
۳۴ـ همان.
سوتیتر:
یکی از مهم‌ترین دستاوردهایی که در خطبه غدیر مورد اشاره قرار گرفته، این امر است که در آن زمان با هرکس به اندازه استعداد، لیاقت و توان علمی او برخورد می‌شود. لیاقت محوری همه‌جانبه فقط در آن زمان تحقق خواهد یافت و در آن دوره است که نه کسی بیش از حق خود دریافت می‌کند و نه کمتر از آن.