جواد تربتی
قرآن تنها کتاب الهی دور مانده از تحریف است و ائمه اطهار«ع»، در جهت معرفی و تفسیر و تأویل یکی از دو ثقل یادگار ماندگار از رسول خدا«ص» تلاش بسیار کرده‌اند. از جمله حضرت رضا«ع» که در تمام مباحث از قرآن بهره می‌گرفتند و شبهات را با کمک آن پاسخ می‌دادند و امامت را با ادله قرآنی اثبات می‌کردند. حضرت، خود قرآن مجسم بودند و بیش از دیگران قرآن را با آداب و شرایط، تلاوت می‌فرمودند.
همراهان حضرت رضا«ع» که بیشتر مأموران حکومتی بودند، این‌گونه نقل کرده‌اند: حضرت رضا«ع» در مسیر راه خراسان در بستر زیاد قرآن می‌خواندند، پس هرگاه به آیه‌ای می‌رسیدند که در آن ذکری از بهشت و جهنم شده بود، گریه و از خداوند درخواست بهشت می‌کردند و از جهنم به خدا پناه می‌بردند.»(۱)
این همان روشی است که امیرالمؤمنین«ع» در خطبه متقین فرمودند: «أَمَّا اللَّیلَ فَصَافُّونَ أَقْدَامَهُم تَالِینَ لِأَجْزَاءِ الْقُرآنِ یُرَتِّلُونَهَا تَرتِیلًا یُحَزِّنُونَ بِهِ أَنْفُسَهُم وَ یَستَثِیرُونَ بِهِ دَوَاءَ دَائِهِم…؛(۲) [متقین] در شب ایستاده مشغول نمازند. قرآن را جزء جزء و با تفکّر و اندیشه می‌خوانند و داروی دردهای خویش را در آن می‌یابند…»
حضرت رضا«ع» فرمودند: «یَنْبَغِی لِلرَّجُلِ إِذَا أَصْبَحَ أَنْ یَقْرَأَ بَعْدَ التَّعْقِیبِ خَمْسِینَ آیَهً؛(۳) سزاوار است انسان وقتی صبح می‌کند، بعد از تعقیب نماز، پنجاه آیه بخواند.»
همچنین حضرت از پدرانشان و از رسول خدا«ص» نقل کرده‌اند که: «سِتَّهٌ مِنَ الْمُرُوءَهِ ثَلَاثَهٌ مِنهَا فِی الْحَضَرِ وَ ثَلَاثَهٌ مِنْهَا فِی السَّفَرِ فَأَمَّا الَّتِی فِی الْحَضَرِ فَتِلَاوَهُ کِتَابِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ عِمَارَهُ مَسَاجِدِ اللَّهِ وَ اتِّخَاذُ الْإِخْوَانِ فِی اللَّهِ وَ أَمَّا الَّتِی فِی السَّفَرِ فَبَذْلُ الزَّادِ وَ حُسْنُ الْخُلُقِ وَ الْمِزَاحُ فِی غَیْرِ الْمَعَاصِی؛(۴) شش چیز از مروت است: سه تای آن در حضر و وطن و سه تا مربوط به حال مسافرت است. آن سه خصلتی که در وطن از مروت به حساب می‌آید: تلاوت قرآن و کتاب خدا، آباد کردن مسجد و انتخاب برادرانی دینی در مسیر خدا و اما آن سه امری که باید در مسافرت مراعات شوند: اخلاق نیکو، بذل توشه (با همسفران) و مزاح در غیر معصیت است.»
آثار و پاداش تلاوت قرآن
حضرت رضا«ع» برای تشویق دیگران به تلاوت قرآن و بیان آثار دنیوی آن، در حدیثی از رسول خدا«ص» می‌فرمایند: «اجعَلُوا لِبُیُوتِکُمْ نَصِیباً مِنَ الْقُرآنِ فَإِنَّ الْبَیْتَ إِذَا قُرِئَ فِیهِ یُسِّرَ عَلَى أَهْلِهِ وَ کَثُرَ خَیرُهُ وَ کَانَ سُکَّانُهُ فِی زِیَادَهٍ وَ إِذَا لَمْ یُقرَأْ فِیهِ الْقُرْآنُ ضُیِّقَ عَلَى أَهْلِهِ وَ قَلَّ خَیرُهُ وَ کَانَ سُکَّانُهُ فِی نُقْصَانٍ؛(۵) در خانه‌هایتان بهره‌ای از (خواندن) قرآن قرار دهید، زیرا اهل خانه‌ای که در آن قرآن خوانده شود، خوشحال می‌شوند و برکت خیر آنها فزونی می‌یابد و ساکنان آنها رو فزونی خواهند نهاد و اگر قرآن خوانده نشود، اهل خانه در تنگنا خواهند بود و خیر و برکتش کم و ساکنان آن رو به کمی و نقص خواهند رفت.»
و نیز فرمودند: «ثَلَاثَهٌ یَزِدْنَ فِی الْحِفْظِ وَ یَذْهَبْنَ بِالْبَلْغَمِ- قِرَاءَهُ الْقُرْآنِ وَ الْعَسَلُ وَ اللُّبَانُ؛(۶) سه چیز سبب تقویت حافظه می‌شود: خواندن قرآن، خوردن عسل، نوشیدن شیر و آغوز (اولین شیر حیوان تازه زاییده).»
در آثار آخرتی تلاوت قرآن فرمودند: «قِرَاءَهُ الْقُرْآنِ أَفْضَلُ مِنَ الذِّکْرِ وَ الذِّکْرُ أَفْضَلُ مِنَ الصَّدَقَه…؛(۷) خواندن قرآن برتر از ذکر (خداوند) است و ذکر برتر از صدقه.»
و نیز: «لِقَارِئِ الْقُرْآنِ بِکُلِ حَرْفٍ یَقْرَأُ فِی الصَّلَاهِ قَائِماً مِائَهُ حَسَنَهٍ وَ قَاعِداً خَمْسُونَ حَسَنَهً وَ مُتَطَهِّراً فِی غَیْرِ الصَّلَاهِ خَمْسٌ وَ عِشْرُونَ حَسَنَهً وَ غَیْرَ مُتَطَهِّرٍ عَشْرُ حَسَنَاتٍ (۸) قاری قرآن در مقابل هر حرفی که در نماز قرائت می‌کند، صد حسنه دارد و اگر نشسته بخواند، پنجاه حسنه دارد. با وضو و در غیر نماز بخواند، بیست و پنج حسنه دارد.» هر کسی به آثار دنیوی و اُخروی قرائت قرآن کمترین توجهی داشته باشد، به‌راحتی به سمت قرائت قرآن جذب می‌شود.
کتاب جهانی و ماندگار
قرآن کتابی جهانی است و به زمان و مکان خاصی محدود نمی‌شود.
در محضر حضرت رضا«ع» از قرآن سخن به میان آمد. حضرت از قرآن تمجید کردند و حجت‌های آن را محکم و نظم آن را دارای اعجاز خواندند، آنگاه فرمودند: «هُوَ حَبْلُ اللَّهِ الْمَتِینُ وَ عُرْوَتُهُ الْوُثْقَى وَ طَرِیقَتُهُ الْمُثْلَى الْمُؤَدِّی إِلَى الْجَنَّهِ وَ الْمُنْجِی مِنَ النَّارِ لَا یَخْلُقُ عَلَى الْأَزْمِنَهِ وَ لَا یَغِثُّ عَلَى الْأَلْسِنَهِ لِأَنَّهُ لَمْ یُجْعَلْ لِزَمَانٍ دُونَ زَمَانٍ بَلْ جُعِلَ دَلِیلَ الْبُرْهَانِ وَ الْحُجَّهَ عَلَى کُلِّ إِنْسَانٍ لا یَأْتِیهِ الْباطِلُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ لا مِنْ خَلْفِهِ تَنْزِیلٌ مِنْ حَکِیمٍ حَمِید؛(۹) قرآن ریسمان استوار الهی و دستگیره محکم اوست. راه وسطی است که انسان را به بهشت می‌رساند و از آتش نجات می‌دهد. گذشت زمان آن را کهنه نمی‌کند و بر زبان‌ها ملالآور نمی‌شود و دلیل و حجت بر تمام انسان‌هاست و باطل در آن راه پیدا نمی‌کند؛ زیرا از طرف خدای حکیم ستوده نازل شده است.»
«قرآن بستگی به زمان و مکان ندارد وگذشت زمان و پیشرفت علم و دانش به ما امکاناتی داده که بتوانیم نسبت به مردم اعصار گذشته استفاده بیشتری از آن ببریم. پیداست هر چه رنگ زمان و مکان به خود نگیرد، تا ابد و در سراسر جهان پیش خواهد رفت.»(۱۰)
«گوته» شاعر آلمانی می‌گوید: «سالیان درازی کشیشان از خدا بی‌خبر، ما را از پی بردن به حقایق قرآن مقدس و عظمت آورنده آن، حضرت محمد«ص» دور نگه داشتند؛ اما هر قدر که در جاده علم و دانش بیشتر پیش برویم، پرده‌های جهل و تعصب نابجا کنار می‌روند و به‌زودی این کتاب توصیفناپذیر (قرآن) عالم را به خود جلب می‌کند و تأثیر عمیقی بر علم و دانش جهان می‌گذارد و سرانجام محور افکار مردم جهان می‌شود.
«ما در ابتدا از قرآن رویگردان بودیم؛ اما طولی نکشید که این کتاب توجه ما را به خود جلب کرد و ما را دچار حیرت ساخت تا آنجا که در برابر اصول و قوانین علمی و بزرگ آن سر تسلیم فرود آوردیم.»(۱۱)
جایگاه قرآن
بخشی از گمراهی‌ها در جهان اسلام به خاطر این است که درست به قرآن عمل نکرده، یا از آن عقب مانده‌ایم و یا افراط کرده و از قرآن جلو زده‌ایم.
«ریّان بن صلت» می‌گوید:«به حضرت رضا«ع» عرض کردم درباره قرآن چه می‌فرمایید؟ فرمودند: قرآن کلام خداست. از آن تجاوز نکنید و هدایت را در غیر او مجویید که گمراه می‌شوید.»(۱۲)
ز این رسن قومی درون چَه شدند
ز آن که از قرآن بسی گمره شدند
مر رسن را نیست جرمی ای عنود
چون تو را سودای سربالا نبود
«مولوی»
قرآن ریسمان نجاتدهندهای است که اگر به آن درست عمل شود، انسان را به قله می‌رساند، ولی ممکن است جمعی هوای صعود نداشته باشند و قرآن را وسیله فرو رفتن به داخل چاه قرار دهند.
جامعیت قرآن
قرآن به عنوان کتاب هدایت، آنچه را که برای راهنمایی و هدایت بشر نیاز هست در خود دارد. حضرت رضا«ع» در این زمینه می‌فرمایند: «إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی لَمْ یَقْبِضْ نَبِیَّهُ حَتَّى أَکْمَلَ لَهُ الدِّینَ وَ أَنْزَلَ عَلَیْهِ الْقُرْآنَ، فِیهِ تِبْیَانُ کُلِّ شَیْءٍ، بَیَّنَ فِیهِ الْحَلَالَ وَ الْحَرَامَ وَ الْحُدُودَ وَ الْأَحْکَامَ وَ جَمِیعَ مَا یَحْتَاجُ النَّاسُ إِلَیْهِ کَمَلاً؛(۱۳) به‌راستی خدای تبارک و تعالی نبی خود را قبض روح نکرد مگر اینکه دین را برای او کامل نمود و قرآنی را نازل فرمود که همه چیز (مربوط به هدایت) در آن بیان شده است. در قرآن حلال و حرام، حدود (دیات) و همه احکام (به صورت کلی) و جمیع آن چیزی که (در هدایت) به آن نیاز است، بیان شده است.»
این حدیث اشاره به آیه: «تِبیَاناً لِکُلِّ شَیءٍ»؛(۱۴) دارد. مرحوم علامه طباطبایی ذیل آیه می‌فرماید: «مراد بیان «هر چیزی» است که مربوط به هدایت بشر می‌شود؛ یعنی بیان معارف حقیقیه که مربوط به دنیا و آخرت، مبدأ و معاد و اخلاق فاضله و شرایع الهیه و قصه‌ها و مواعظ می‌شود.»(۱۵)
در «تفسیر نمونه» می‌خوانیم: «با توجه به وسعت مفهوم «کُلِّ شَیءٍ» به‌خوبی می‌توان استدلال کرد که در قرآن بیان همه چیز است؛ ولی با توجه به این نکته که قرآن یک کتاب تربیتی و انسان‌سازی است که برای تکامل فرد و جامعه در همه جنبه‌های معنوی و مادی نازل شده است، روشن می‌شود که منظور از همه چیز، تمام اموری است که برای پیمودن این راه لازم است، نه اینکه قرآن یک دائره‌المعارف بزرگ است که تمام جزئیات علوم ریاضی و جغرافیا در آن آمده است. هرچند قرآن یک دعوت کلی به کسب همه علوم و دانش کرده است….»(۱۶)
نقش قرآن چون که بر عالَم نشست
نقشه‌های پاپ و کاهن را شکست
فاش گویم آنچه در دل مُضمَر است
این کتابی نیست، چیز دیگر است
چون که در جان رفت، جان دیگر شود
جان چو دیگر شد، جهان دیگر شود
با مسلمان گفت جان بر کف بِنِه
هرچه از حاجت فزون داری بده(۱۷)
«کارلایل» می‌گوید: «هنگامی که ما قرآن مجید را مطالعه می‌کنیم، این کتاب علاوه بر آنکه وحی آسمانی است، از نظر کلمات و ترکیب، بلیغ‌ترین کتاب است. هیچ کس قرآن را با دقت نمیخواند، مگر آنکه می‌بیند حقایق اصیل در برابر وی آشکار است و درمی‌یابد که این کتاب به اصل حقیقی وابسته و به یک مبدأ عالی و مقدس پیوسته است و تردیدی نیست که گفتار حقیقی و درست، نفوذ خاصی بر دل‌ها دارد. حق آن است که تمام کتاب‌ها در برابر قرآن، ناچیز و کوچکند و این کتاب از هرگونه عیب و نقص و اصول ناپسند پاکیزه و مبراست. پایان تمام فضایل را که موجب تکامل و سعادت بشری است در بر دارد و آنها را به‌خوبی نشان می‌دهد.»(۱۸)
پیوند قرآن و معصومان
شکی نیست که قرآن کاملترین کتاب الهی و دین اسلام نیز کاملترین دین است. حضرت رضا«ع» به تمامیت کلام وحی و پاسخگویی آن به نیازها و ضرورت‌های زندگی معنوی و مادی بشر به این آیه از قرآن استناد جسته‌اند: «مَا فَرَّطْنا فِی الْکِتابِ مِنْ شَیْء : (۱۹)ما به هیچ‌وجه در کتاب کوتاهی و هیچ چیز را فروگذار نکرده‌ایم.» و برای کامل شدن دین به آیه تبلیغ که در ماه‌های آخر عمر پیامبر«ص» پس از «حجه‌الوداع» نازل شد، استناد کرده است که: «الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دینَکُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَیْکُمْ نِعْمَتی وَ رَضیتُ لَکُمُ الْإِسْلامَ دیناً فَمَنِ اضْطُرَّ فی مَخْمَصَهٍ غَیْرَ مُتَجانِفٍ لِإِثْمٍ فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحیمٌ : (۲۰) امروز دینتان را برایتان کامل ساختم و نعمتم را بر شما تمام کردم و اسلام را به عنوان دین برای شما پسندیدم.»
و پس از بیان این آیات به این نکته مهم اشاره کردند که دین در پرتو امامت کامل می‌شود، لذا فرمودند: «وَ أَمْرُ الْإِمَامَهِ مِنْ تَمَامِ الدِّینِ وَ لَمْ یَمْضِ حَتَّى بَیَّنَ لِأُمَّتِهِ مَعَالِمَ دِینِهِمْ وَ أَوْضَحَ لَهُمْ سَبِیلَهُمْ وَ تَرَکَهُمْ عَلَى قَصْدِ سَبِیلِ الْحَقِّ وَ أَقَامَ لَهُمْ عَلِیّاً عَلَماً وَ إِمَاماً وَ مَا تَرَکَ لَهُمْ شَیْئاً یَحْتَاجُ إِلَیْهِ الْأُمَّهُ إِلَّا بَیَّنَهُ فَمَنْ زَعَمَ أَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ لَمْ یُکْمِلْ دِینَهُ فَقَدْ رَدَّ کِتَابَ اللَّهِ وَ مَنْ رَدَّ کِتَابَ اللَّهِ فَهُوَ کَافِر؛(۲۱) مسئله امامت (و رهبری امامان معصوم) از تمامیت دین است. رسول خدا«ص» چشم از این جهان نبستند، مگر اینکه پایه‌ها و معیارهای مهم دین را برای مردم بیان فرمودند و راه‌ها را برایشان روشن ساختند. آنان را در مسیر حق قرار دادند و علی«ع» را به عنوان امام و راهنما برایشان تعیین کردند و تمام مسائلی را که مردم به آن نیاز دارند، بیان نمودند. اگر کسی گمان کند که خداوند دینش را کامل نساخته است، در حقیقت کتاب خدا را رد کرده و کافر شده است.»
این حدیث در کنار آیه تبلیغ به‌خوبی نشان می‌دهد که دین بدون امامت ناقص است، چنانکه حدیث ثقلین نیز به این امر اشاره دارد. «ابن حجر» می‌گوید:
«از حدیث ثقلین و امثال آن فهمیده می‌شود که در هر زمان تا روز قیامت کسانی از اهلبیت«ع» یافت می‌شوند که قابل تمسک باشند تا تمسک یافتن به اهلبیت معنی یابد، چنانکه قرآن تا روز قیامت باقی است و به این جهت اهلبیت«ع»، امامان اهل زمین هستند و اگر نباشند، اهل زمین از بین می‌روند.»(۲۲)
پاسخ‌های قرآنی
مسئله دیگری که نشان می‌دهد قرآن نزد حضرت رضا«ع» جایگاه عظیم و بلندی دارد، این است که حضرت شبهات مأمون و طرفداران او و هر کسی را که شبهه ایجاد می‌کرد و یا واقعاً پرسش داشت، با آیات قرآنی پاسخ می‌دادند. در این زمینه به نمونه‌ای اشاره می‌شود:
مأمون جمعی از علما را احضار کرد و مجلس مناظرهای را تشکیل داد و از علما پرسید، منظور از آیه «ثُمَّ أَوْرَثْنَا الْکِتابَ الَّذِینَ اصْطَفَیْنا مِنْ عِبادِنا: (۲۳) سپس این کتاب را به آن بندگان خود که [آنان] را برگزیده بودیم، به میراث دادیم.» چه کسانی هستند؟ علما گفتند: «منظور همه امت است.» مأمون از حضرت رضا«ع» پرسید: «نظر شما چیست؟» امام فرمودند: «مراد عترت طاهره است.» مأمون عرض کرد: «چگونه؟» فرمودند: «اگر مراد همه امت بود، می‌بایست همگی در بهشت باشند؛ چون در ادامه آیه می‌فرماید: «جَنَّاتُ عَدْنٍ یَدْخُلُونَها: (۲۴) در بهشت‌های همیشگی که وارد آن می‌شوند» [یقیناً همه امت بهشتی نیستند] پس وراثت کتاب مخصوص عترتی است که خداوند در آیه تطهیر(۲۵) آنان را پاکیزه قرار داده است و پیامبر«ص» در حدیث ثقلین فرموده‌اند: دو چیز گرانبها، کتاب خدا و عترتم را میان شما به جای می‌گذارم.»
علما پرسیدند: «مراد از عترت همان «آل» است؟» امام فرمودند: «طبق سخن معروف پیامبر«ص» که فرمودند: «اُمَّتِی آلِی» امتم آل من است.» و یا فرمودند: «آلُ مُحَمَّدٍ اُمَّتُهُ: آل محمد همان امت او هستند.» همه امت است. سپس حضرت فرمودند: «آیا صدقه (و زکات) بر آل محمد حرام نیست؟» گفتند: آری [حرام است]. حضرت فرمودند: «آیا بر امت [نیز] حرام است؟» گفتند: «نه.» حضرت فرمودند: «این فرق بین آل و امّت است. لذا نمی‌شود گفت آل یعنی امت. وای بر شما! به کجا می‌روید؟ روایتی را که نقل کردید مربوط به برگزیدگان هدایت یافته است، نه همه امت؟» گفتند: «این سخن را از کجا می‌گویی؟» حضرت رضا«ع» فرمودند: «در سخن خدای متعال که فرمود: «إِنَّ اللَّهَ اصْطَفى آدَمَ وَ نُوحاً وَ آلَ إِبْراهِیمَ وَ آلَ عِمْرانَ عَلَى الْعالَمِینَ. ذُرِّیَّهً بَعْضُها مِنْ بَعْضٍ وَ اللَّهُ سَمِیعٌ عَلِیم: (۲۶) به یقین خداوند آدم و نوح و خاندان ابراهیم و خاندان عمران را بر مردم جهان برتری داده است و فرزندانی که بعضی از آنان از (نسل) بعضی دیگرند.» سخن حضرت اشاره به این است که عترت همان ذریه و فرزندان برگزیده هستند که بر دیگری برتری داده شده‌اند.
در ادامه مناظره، حضرت رضا«ع» فرمودند: «اصطفا و برگزیدگی مخصوص اهلبیت«ع» است که خداوند در دوازده جا آن را تفسیر کرده است: ۱ـ آیه تطهیر؛(۲۷) ۲ـ آیه مباهله؛(۲۸) ۳ـ آیه ذوی القربی؛(۲۹) ۴ـ آیه مودت؛(۳۰) ۵ـ آیه صلوات؛(۳۱) ۶ـ آیه سلام بر اهلبیت؛(۳۲) و…»(۳۳)
تفسیر آیات
یکی دیگر از نشانه‌های اهمیت قرآن است، تفسیر آیات قرآن توسط حضرات معصومین«ع»، از جمله خود امام رضاست.
۱ـ توجه به نکات کلیدی در تفسیر قرآن
حضرت رضا«ع» بر این نکته به‌شدت تأکید دارند که کسی که قرآن را تفسیر می‌کند باید با متشابهات و محکمات آیات آشنا باشد و متشابه را در دامن محکم پرورش دهد وگرنه عامل گمراهی می‌شود.
قرآن خود نیز بر این مسئله تأکید دارد و می‌فرماید: «او کسی است که این کتاب آسمانی را بر تو نازل کرد که بخشی از آن آیات محکم [صریح و روشن] است که اساس این کتاب است (و پیچیدگی آیات دیگر را برطرف می‌کند) و بخشی دیگر متشابه (وپیچیده) است؛ اما آنها که در قلوبشان انحراف است به دنبال آیات متشابهند تا فتنه‌انگیزی کنند (و مردم را گمراه سازند) و تفسیر (نادرستی) برای آن می‌طلبند، در حالی که تفسیر آن را جز خدا و راسخون در علم نمی‌دانند…».(۳۴)
حضرت رضا«ع» به این نکته مهم این گونه اشاره فرموده‌اند: «مَنْ رَدَّ مُتَشَابِهَ الْقُرْآنِ إِلَى مُحْکَمِهِ هُدِیَ إِلى صِراطٍ مُسْتَقِیم: کسی که متشابه را به محکم عرضه کند [و آن را در دامن محکم پرورش دهد] به راه راست هدایت شده است.» آنگاه فرمودند: «إِنَّ فِی أَخْبَارِنَا مُتَشَابِهاً کَمُتَشَابِهِ الْقُرْآنِ- وَ مُحْکَماً کَمُحْکَمِ الْقُرْآنِ فَرُدُّوا مُتَشَابِهَهَا إِلَى مُحْکَمِهَا وَ لَا تَتَّبِعُوا مُتَشَابِهَهَا دُونَ مُحْکَمِهَا فَتَضِلُّوا؛(۳۵) در اخبار ما نیز مثل متشابهات قرآن، متشابه وجود دارد، پس متشابه آن را به محکم آن عرضه کنید و از متشابهات بدون توجه به محکمات پیروی نکنید که گمراه می‌شوید.»
جمع‌بندی
حضرت رضا«ع» از زاویه‌های مختلف اهمیت و جایگاه عظیم قرآن را بیان می‌فرمایند. قرآن کتابی است که تمام نیازهای هدایتی و تکامل انسان را بیان فرموده؛ اما کمال قرآن در پرتو امامت معصومان«ع» است، چنانکه رسول خدا«ص» آنان را به عنوان عِدل قرآن مطرح نکردند. حضرت رضا«ع» در تمام مناظرات، شبهات مأمون و امثال او را از طریق قرآن پاسخ می‌دادند و در زمینه تفسیر نیز به نکات کلیدی اشاره فرموده و به صورت عینی نیز به تفسیر پرداخته‌اند.
پی‌نوشت‌ها
۱ـ عیون اخبارالرضا«ع»، محمدبن علی بن بابویه صدوق، نشر رضا، مشهد، ۱۳۶۳ش، چاپ اول، ج ۲، ص ۱۸۲، ح ۵٫
۲ـ التهذیب، شیخ طوسی، دارالکتب الاسلامیه، تهران، چاپ اول، ۱۳۶۵ش، ج ۲، ص ۱۳۸٫
۳ـ نهج‌البلاغه، سیدرضی، ترجمه محمد دشتی، انتشارات پارسایان، قم، دوم، ۱۳۷۹ش، خطبه ۱۹۳، ص ۴۰۲٫
۴ـ بحارلانوار، محمدباقر مجلسی، مؤسسه الوفاء، بیروت، سوم، ۱۴۰۳ق، ج ۸۹، ص ۱۹۶، ح ۱٫
۵ـ همان، ص ۲۰۰، ذیل حدیث ۱۷٫
۶ـ همان، ج ۶۳، ص ۴۴۴٫
۷ـ همان، ج ۸۹، ص ۲۰۰٫
۸ـ همان، ص ۲۰۱٫
۹ـ عیون اخبارالرضا«ع»، ج ۲، ص ۱۳۰؛ بحارالانوار، ج ۱۷، ص ۲۱۰٫
۱۰ـ تفسیر نمونه، ج ۱، ص ۱۳۱٫
۱۱ـ همان، ص ۱۳۷٫
۱۲ـ التوحید، شیخ صدوق، مؤسسه نشر اسلامی، قم، چاپ اول، ۱۳۵۷ش، ص ۲۲۴؛ عیون اخبار الرضا«ع»، ج ۲، ص۵۶٫
۱۳ـ عیون اخبار الرضا«ع»، ج ۱، ص ۲۱۶؛ امالی، شیخ صدوق، ص ۶۷۴؛ بحارالانوار، ج ۲۵، ص ۱۲۰٫
۱۴ـ نحل ۸۹٫
۱۵ـ المیزان فی تفسیر القرآن، سیدمحمدحسین طباطبایی، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، پنجم، ۱۴۱۷ق، ج ۱۲، صص ۲۴۶ ـ ۲۴۷٫
۱۶ـ تفسیر نمونه، ج ۱۱، ص ۳۶۳٫
۱۷ـ اقبال لاهوری.
۱۸ـ تفسیر نمونه، ج ۱، ص ۱۳۶٫
۱۹ـ انعام ۳۸٫
۲۰ـ مائده ۳٫
۲۱ـ عیون اخبار الرضا«ع»، ج ۱، ص ۲۱۷؛ احتجاج، احمد طبرسی، نشر مرتضی، مشهد، ۱۴۰۳ق، ج ۲، ص ۴۳۳؛ بحارالانوار، ج ۲۵، ص ۱۲۱٫
۲۲ـ الصواعق المحرقه، ابن حجر هیثمی، مؤسسه الرساله، بیروت، چاپ اول، ج ۲، ص ۴۲۲٫
۲۳ـ فاطر ۳۲٫
۲۴ـ همان، ۳۳٫
۲۵ـ احزاب ۳۳٫
۲۶ـ تحف العقول، ابو محمد حرانی، انتشارات آل علی،؟؟؟؟ اول، ۱۳۸۲ش، صص ۷۷۴ ـ ۷۷۶٫
۲۷ـ تطهیر، ۳۳٫
۲۸ـ آل‌عمران ۶۱٫
۲۹ـ إسراء ۲۶٫
۳۰ـ شوری ۲۳٫
۳۱ـ احزاب ۵۶٫
۳۲ـ یس ۱ ـ ۴٫
۳۳ـ تحف‌العقول، صص ۷۸۸ ـ ۷۹۲٫
۳۴ـ آل‌عمران ۷٫
۳۵ـ عیون اخبار الرضا«ع»، ج ۱، ص ۲۹۰٫
سوتیترها:
۱٫
قرآن بستگی به زمان و مکان ندارد وگذشت زمان و پیشرفت علم و دانش به ما امکاناتی داده که بتوانیم نسبت به مردم اعصار گذشته استفاده بیشتری از آن ببریم. پیداست هر چه رنگ زمان و مکان به خود نگیرد، تا ابد و در سراسر جهان پیش خواهد رفت.
۲٫
حضرت رضا«ع» از زاویه‌های مختلف اهمیت و جایگاه عظیم قرآن را بیان می‌فرمایند. قرآن کتابی است که تمام نیازهای هدایتی و تکامل انسان را بیان فرموده؛ اما کمال قرآن در پرتو امامت معصومان«ع» است، چنانکه رسول خدا«ص» آنان را به عنوان عِدل قرآن مطرح نکردند.