نماز جمعه

من کس دیگری جز شهید مطهری سراغ ندارم که بتوانم بگویم بی استثناء، آثارش خوب است           امام خمینی

آیت الله شهید مطهری

بحث” نماز جمعه” را مرحوم استاد شهید، آیت الله -مطهری قبل از انقلاب اسلامی- در سال ۱۳۸۰ هجری قمری در انجمن اسلامی مهندسین، ایراد فرموده اند:

استاد مطهری از معدود کسانی بودند که همواره بر ضرورت اقامه ی این فریضه ی عبادی سیاسی مهم تاکید می کردند و از متروک بودن نماز جمعه رنج می بردند، تا آن جا که می فرمایند : ” من خودم شخصا از کسانی هستم که نتوانسته ام باور کنم که این نماز پر برکت و با اهمیت، آن قدر شرائط سنگین و محدودی داشته باشد که نتیجه اش این باشد که عملا منسوخ و متروک شود”.البته امروز جای بسی خرسندی است که به برکت رهنمودهای سازنده ی رهبر کبیر انقلاب امام خمینی دام ظله، و با همت مردم مؤمن و متعهد ایران، این فریضه ی مهم در سراسر کشور به بهترین وجه، اقامه می شود.” اینک برای اهمیت مطلب این بحث بسیار جالب را تقدیم خوانندگان عزیز می کنیم :

اسلام یک نماز هفتگی دارد که نام آن نماز هفتگی نماز جمعه است، در خود قرآن مجید از این نماز به خصوص یاد شده است و آن در سوره ی جمعه است: ” یا ایها الذین امنوا اذا نودی للصلوه من یوم الجمعه فاسعوا الی ذکر الله و ذروا البیع ذلک خیر لکم ان کنتم تعلمون”.به اتفاق تمام مفسرین شیعه وسنی مقصود نماز جمعه است. نماز جمعه چیست ؟ نماز جمعه همان نماز ظهر روز جمعه است ولی با سایرنماز ها اختلاف دارد.

اولاً- همه ی نماز ظهرها چهار رکعت است اما نماز ظهر روز جمعه که اسمش نماز جمعه است،  دو رکعت است. ثانیاً- واجب است با جماعت خوانده شود ولی سایر نمازها نماز عصرها و نماز ظهرها و نماز صبحها و مغرب و عشاها خواندشان با جماعت واجب نیست.

ثالثاً- نماز جمعه در هر نقطه ای که اقامه شود تا دو فرسخ از همه جوانب بر مردم واجب است که در آن شرکت کنند مگر آن که عذر داشته باشند. [۱]

رابعا- در هر نقطه ای که نماز جمعه اقامه شد، تا شعاع یک فرسخ حرام است نماز جمعه ی دیگری اقامه شود فقط همان یک نماز جمعه باید باشد. این نماز باید دو رکعت خوانده شود نه چهار رکعت، چرا؟ در احادیث و اخبار بسیار وارد شده و از مسلمات است که “و انما جعلت الجمعه رکعتین لمکان الخطبتین”  یعنی این نماز عمومی، این نمازی که همه بزرگ باید در یک جا جمع شوند و مثل این نماز جماعت ها متفرق نباشد، فرض است که قبل از این نماز دو خطابه انشا بشود. و همین دو خطابه به جای دو رکعت است. ما ماده ای داریم در خود دین مقدس اسلام که سخنرانی جز متن دین است، جز نماز است، امیرالمؤمنین (ع) می فرماید: خطبه نماز است، مادامی که امام خطابه می خواند و مردم گوش می دهند، همه مردم باید سکوت بکنند و حرف او را گوش کنند و مادامی که اواز کرسی پائین نیامده است همه مثل این است که در حال نماز است، البته با یک فرق هائی از قبیل این که رو به قبله نشستن لااقل رو به قبله بودن خود امام که خطبه می خواند در این حال واجب نیست،این دو خطابه ای که در آن جا فرض است به جای دو رکعت از نماز ظهر است.

منظوراصلی از اجتماع جمعه:

از این دستورهای اسلامی تعجب خواهید کرد و خواهید پرسید چه منظوری از این همه اجتماع و آداب و تشریفات هست؟ بیشتر تعجب خواهید کرد اگر بشنوید که منظور عمده از این همه اجتماع شنیدن خطابه ها است، پس خطابه ها چقدر باید دارای اهمیت باشد و جنبه ی حیاتی داشته باشد؟ آن قدر اهمیت دارد که آن  گاه که که آواز مؤذن به الله اکبر بلند می شود هر کس در هر جا هست و هر کاری در دستش هست باید بگذارد و بشتابد به سوی نماز جمعه و آن دو خطابه را بشنود و سپس دو رکعت نماز را به جماعت بخواند و آن وقت آزاد است. در سوره ی مبارکه ی جمعه همین مطلب بیان شده آن جا که می فرماید: $pkš‰r’¯»tƒ tûïÏ%©!$# (#þqãZtB#uä #sŒÎ) š”ÏŠqçR Ío4qn=¢Á=Ï۹ `ÏB ÏQöqtƒ ÏpyèßJàfø۹$# (#öqyèó™$$sù ۴’n<Î) ̍ø.ό «!$# (#râ‘sŒur yìø‹t7ø۹$# ۴ öNä۳Ï۹ºsŒ ׎öyz öNä۳©۹ bÎ) óOçGYä. tbqßJn=÷ès? #sŒÎ*sù ÏMuŠÅÒè% äo4qn=¢Á۹$# (#rãÏ±tFR$$sù ’Îû ÇÚö‘F{$# [2]

این را هم بگویم که ظهرها اول اذان گفته می شود و بعد از اذان نماز خوانده می شود و در روز جمعه استثنائا اگر بنا باشد نماز جمعه خوانده بشود اذان را قبل ار ظهر می شود گفت، می شود اذان را همچو بگویند که اول زوال دو خطابه تمام شده باشد.

صدای مؤذن که بلند شد برای نماز جمعه، معامله کردن حرام است “وذرواالبیع” این جهت نص قرآن است و از مسلمات اسلام است، شیعه و سنی در این زمینه اختلافی ندارند که اگر نمازجمعه صحیحی تشکیل شود و اذانش گفته شود، در آن حال مثلاً مغازه داری پشت ترازوی خودش نشسته یا ایستاده است و مشتری آمده و از او مثلاً پنیر می خواهد و او کارد را برده روی پنیر می خواهد ببرد و در آن حال بانگ مؤذن بلند می شود “الله اکبر” واجب است بر مشتری و بر فروشنده دست نگه دارند و بشتابند “فاسمعوا الی ذکر الله و ذروا البیع” یعنی بشتابید به سوی نماز و معامله را رها کنید، معامله در آن وقت حرام است،باید بشتابند و این خطابه ها، این سخن رانی ها را گوش کنند.[۳] در نماز جمعه دو خطابه خوانده می شود نه یکی به این ترتیب که امام یک خطابه انشا می کند بعد می نشیند و مختصری سکوت میکند دو مرتبه بلند می شود برای خطابه ی دوم.

محتوای خطابه های جمعه:

حالا که خطابه ی نماز جمعه اینقدر اهمیت دارد که منظور عمده از این اجتماع شنیدن همان خطابه هاست آیا در آن خطابه ها و سخن رانی ها چه حرفهائی باید زده بشود؟ اول: حمد و ثنای الهی. دوم: درود بر خاتم الانبیا و ائمه ی دین. سوم: موعظه و یک سلسله مطالب لازم. چهارم: قرائت سوره ای از قرآن، این ماده ای است که آن جا هست، ماده ایست که ما در اسلام داریم. باز برای اینکه بفهمید چقدر حضور در این اجتماع اهمیت دارد، در روایت دارد که حتی واجب است  زندانی ها را پلیس ها و مأمورین زندان را خودشان بیاورند و به این نماز عمومی هفتگی شرکت بدهند،آنها را تحت الحفظ و با مراقبت از این که فرار نکنند با خود بیاوردند،یعنی باید زندانی را از زندان بیرون کشید و آورد تا نماز جمعه اش را بخواند و خطابه ی لازم را گوش کند و سپس برگردد به محل خودش.

آداب نماز جمعه:

امامی که جمعه می خواند آدابی دارد: از آن جمله این که عمامه ای به سر می بندد، مقصود این است که یک شال کوچک که دو سه شال داشته باشد به سر ببندد، مانند عمامه ی پیغمبر (ص) دیگر این که امام می آید و هنگام خطابه می ایستد و ایستاده خطابه می خواند، در آیه ی کریمه آن جا که می فرماید:” و اذا راوا تجاره او لهوا انفضوا الیها و ترکوک قائما قل ما عندالله خیر من اللهو و من تجاره و الله خیر الرازقین” یعنی این مردم تربیت نیافته که هنوز خوی و عادت جاهلیت را دارند، همین که چشمشان به مال التجاره یا طبل و شیپوری می افتد تو را همان طور که ایستاده ای می گذارند و به دنبال آنها می روند، اشاره به داستانی است که در حالی که پیغمبر ایستاده بود خطابه ی جمعه می خواند و صحبت می کرد با آواز طبلی که علامت ورود یک مقدار کالای تجارتی بود، مردم از ترس این که تمام بشود نتوانند تهیه کنند رفتند و دور پیغمبر را رها کردند. غرض اشاره به این نکته بود که فرمود: ” ترکوک قائما ” همان طور که ایستاده ای،یعنی در حال ایستاده خطابه می خوانی،تو را تنها می گذارند. می گویند نشستن هنگام خطابه بدعتی است که معاویه ایجاد کرده است. این که آیا امام جمعه و خطیب باید یک نفر باشد یا می شود یکی خطیب باشد ودیگری امام جماعت؟ این خود مسئله ای است، اکثر یا همه قائلند که یک نفر باید هم خطیب باشد و هم امام جماعت و به عقیده ی عده‌ای شرط اصلی امام نماز جمعه این است که بتواند و قادر باشد که خطبه ایراد کند. در روایت های زیادی عنوان مطلب “امام یخطب” است.

دیگر این که امام در حالی که برای خطابه ایستاده است به شمشیر یا نیزه یا عصائی تکیه می کند و در این حال به انشا خطبه می‌پردازد.

روایت امام هفتم درباره ی خطبه جمعه:

درخطبه‌ی جمعه علاوه بر حمد و ثنای الهی و ذکر رسول اکرم و ائمه ی دین و یک سوره قرآن، لازم است خطیب موعظه کند و عنداللزوم مطالب لازمی را برای مسلمین بگوید. راجع به این که آن مطلب لازم چه نوع مطلبی خوب است باشد از یک روایت استفاده می‌کنم. در رسائل الشیعه جلد اول صفحه ی۴۵۷ در ضمن احادیث مربوط به خطبه ی جمعه حدیثی از کتاب علل الشرایع وعیون اخبار الرضا نقل کرده، این حدیث را فضل بن شاذان نیشابوری- که از اکابر و ثقات رواه ما است-

از حضرت رضا (ع) نقل می کند:در آن جا دارد:

“انما جعلت الخطبه یوم الجمعه لان الجمعه مشهد عام”

یعنی علت این که در روز جمعه قرار داده شد این است که روز جمعه از نظر اسلام روز اجتماع عمومی است و همه باید در اجتماع روز جمعه جمع شوند.

“فاراد ان یکون للامیر سبب الی”

“موعظتهم و ترغیبهم فی الطاعه و ترهیبهم من المعصیه”

خداوند با تشریع این دستور خواسته است که این وسیله ای باشد برای رئیس و پیشوای جمعیت که آن ها را موعظه کند، به طاعت ترغیب کند و از معصیت و گناه آن ها را بترساند. “و توفیقهم علی ما اراد من مصلحه دینهم ودنیاهم”

دیگر این که مردم را آگاه کند به مصلحت های دینی و مصلحت های دنیایی شان، مصالح واقعی مردم را با آن ها بگوید :

“و یخبر بما یرد علیهم من الافاق من الا حوال التی فیها المضره و المنفعه”

دیگر این که آن چه در آفاق دور دست از قضایای خوب وبد به حال مسلمین واقع می شود به آنها بگوید و به اطلاع آنها برساند و آنها را در جریان بگذارد. حوادثی برای عالم اسلام پیش می آید، یک وقت از نوع نوید و بشارت است،پیشرفتی حاصل شده برای اسلام و افتخاری به دست آمده است و خوب است که مردم مطلع شوند، و یک وقت است حادثه‌ی سوئی برای عالم اسلام پیش آمده باز باید مسلمین از حال یکدیگر آگاه شوند.مثلاً بدانند که دراین هفته برسر برادرانشان در الجزائر یا در نقطه ی دیگر دنیا چه آمده است.

[۱] -این مطلب در زمان حضور امام معصوم مسلم است، ولی در زمان غیبت، فقها در اصل وجوب تعیینی نماز جمعه اختلاف دارند. و به فتوای حضرت امام و جوب تخییری دارد یعنی انسان مخیر است که نماز جمعه را بخواند یا نماز ظهر را. (پاسدار اسلام)

[۲] -(سوره ی جمعه- آیه ی ۹) معنای آیه این است:”ای کسانی که ایمان آوردید، هنگامی که برای نماز جمعه ندا داده می شود، به سوی ذکر خدا(نماز جمعه) بشتابید ودست از خرید و فروش بردارید، این برای شما بهتر است اگر می دانستید. و هنگامی که نماز خوانده شد، در زمین متفرق شوید(یعنی در آن وقت آزادید که به کارهای خود بپردازید).

[۳] – به فتوای حضرت امام،حرمت معامله و تجارت نیز اختصاص به زمان حضور امام معصوم “عج” دارد و در زمان ما حرام نیست زیرا نماز جمعه واجب تعیینی نیست.(پاسدار اسلام).