قسمت چهاردهم
آیت الله حسین نوری
بررسی انگیزه های کسب مال و ثروت در اسلام و در نظام سرمایه داری
مال و ثروت در نظام سرمایه داری وسیله ی تفاخر و تکبر و سودجوئی و ذخیره پرستی است، در حالی که اسلام ، مال و ثروت را وسیله ی خدمت به جامعه مسلمانان می داند.
در قسمت های پیش ، ضمن بحثی که پیرامون طرحی از کلیات مساله سرمایه داری در اسلام مطرح شد، به گفت و گویی درباره ی ” نظام اسلامی و سیستم سرمایه داری” پرداختیم.
در شماره های قبل ، گفته شد که نظام سرمایه داری ، و جلوه هایی از انواع آن ، در اجتماعات باستانی هم وجود داشته است. ولی در قرن شانزدهم میلادی بود که نظام سرمایه داری ، از شیوه های سنتی جدا شد و به مرحله ی مهمی از دوران رشد خود گام نهاد. مهمترین عوامل پیدایش این تحول در نظام سرمایه داری نیز عبارت بود از:
- جنگ های خونبار صلیبی که چند قرن ادامه یافت و موجب نزدیکی و ارتباط وسیع مشرق و مغرب جهان گردید.
- توسعه ی صنایع ، بهبود وسایل ارتباطی و گسترش علوم گوناگون که باعث شد تا رشته های مختلف نیز در عرصه های گوناگون به وجود آید و در رشد سرمایه داری نقش مهمی ایفا کند.
- اکتشافات بزرگ جغرافیایی ، که باعث گسترش سطح مسکون جهان و رواج مسافرت و مهاجرت های دسته جمعی و گسترش دامنه ی ارتباطات و فعالیت ها و مبادلات بازرگانی گردید و فعالیت های اقتصادی را وسعت بخشید.
هم چنین گفتیم که نظام سرمایه داری مشخصات و خصوصیاتی دارد که در مقایسه با مشخصات نظام اقتصادی اسلام، می تواند روشنگر مسائل بسیار و از جمله تفاوت های فراوان این دو نظام باشد. مشخصات سیستم سرمایه داری را به سه بخش:”مبانی حقوقی” ، “مبانی نفسانی” و “مبانی اقتصادی” تقسیم کردیم.
در شماره پیش ، درباره ی مشخصه اول یعنی مبانی حقوقی نظام سرمایه داری و مقایسه ی آن با موازین اقتصاد اسلامی بحث کردیم و اکنون دنباله بحث را ادامه می دهیم.
۲- مبانی نفسانی در نظام سرمایه داری:
در بحث پیرامون دومین مشخصه نظام سرمایه داری یعنی مبانی نفسانی و انگیزه های درونی که در فعالیت های اقتصادی و کسب مال و ثروت موثر است . هنگامی نتیجه ی مطلوب به دست خواهد آمد که مسائل مربوط به آن را با انگیزه های فعالیتهای اقتصادی در اسلام مقایسه کنیم.
آنچه در وهله ی اول توجه هر پژوهشگر منصف و بی غرضی را جلب می کند و لازم است نیز پیش از همه چیز مورد توجه قرار بگیرد این است که : انگیزه ی فعالیت های اقتصادی در نظام سرمایه داری چیزی جز سودجوئی و ذخیره طلبی نیست.
البته از نظامی که با سرمایه ی معنوی توام نیست و بر اساس ماده گرائی پی ریزی شده است جز این نباید انتظار داشت.
بر اساس این انگیزه ، تولیدکنندگان تمام سعی و تلاش خود را به گونه ای فزاینده و رو به تزاید تنها در این جهت به کار می برند که کالاهایی را تولید کنند و یا خدماتی را انجام دهند که در آن حد اکثر سود مادی متصور و موجود باشد.
این گونه تولیدکنندگان و انجام دهندگان خدمات- چه به صورت فردی فعالیت کنند و چه به صورت گروهی و شراکتی فعالیت داشته باشند- در هر صورت همواره با یکدیگر رقابتی شدید دارند و در مسیر این رقابت ها هر یک می کوشند تا با نزدیکتر کردن نرخ فروش با قیمت تمام شده ی کالاها یا با بهبود و برتری بخشیدن به کیفیت انواع کالاهای تولیدی و یا با تبلیغات وسیع تر و پرخرج تر و موثرتر خریداران هر چه بیشتری را به سوی تولیدات یا خدمات خود جلب کنند و بدین گونه بر رقبای خود در صحنه ی اقتصاد پیروز شوند و حتما در صورت امکان آنها را به ورشکستگی و افلاس بکشانند و با این روش غیر انسانی رقبا خود را از سر راه بردارند.
آنها در این قبیل فعالیت ها جز به بدست آوردن سود بیشتر به موضوعات اجتماعی مهم دیگری از قبیل اینکه آیا این کالاها و خدمات ، حوائج چه کسانی را تامین خواهد کرد ؟
آیا احتیاجات مستضعفان مرتفع خواهد شد ؟ یا تفنن طلبی متمکنین و مستکبران اشباع خواهد گشت ؟ آیا با پرداختن آنها به تولید کالاهایی که فقط به درد تفنن طلبی و تجمل خواهی متمکنین و پولداران خواهد خورد افراد دیگری و دستگاههای دیگری هم در اجتماع وجود دارد که برای رفع نیازمندیهای طبقات محروم و مستضعف و محتاج به فعالیتهای اقتصادی بپردازد یا نه ؟ آنها هرگز در این گونه موضوعات فکر نمی کنند و شعاع فکرشان در حقیقت به اینگونه موضوعات نمی رسد چون محور و مداری جز سود شخصی و نفع فردی ندارند.
تبلیغات آنها نیز اغلب در نقش موثری که در جلب و جذب متقاضیان و خریداران دارد بسیار اغراق آمیز است و غالبا موجب فریب خوردن متقاضیان می گردد.
از همین موضوع نیز می توان روحیه ی حاکم بر نظام سرمایه داری کاپیتالیستی را نیز شناسائی کرد.
“پل ساموئلسن”که یکی از پژوهشگران مسائل اقتصادی است می نویسد:
یک ضرب المثل آمریکائی که امروزه به صورت مربی و راهنمای جهان سرمایه داری درآمده است این است :
“اگر صد دلار پول داری ، فقط ۲۰ دلار آن را سرمایه گذاری کن و ۸۰ دلار دیگر را در راه تبلیغ تولیدات خود به مصرف برسان.
وی سپس می افزاید : این ضرب المثل به صاحبان پول و ثروت در جهان سرمایه داری می آموزد که ” تولید” منهای ” تبلیغ” مانند تولید خانگی است که در چهار دیواری های محدود و محیطهای در بسته صورت می گیرد و تنها عده ی معدودی از آن مطلع می شوند ، در نتیجه در میان خریداران برای خریدن و به دست آوردن آن کالا رقابتی به وجود نمی آید.
حال آنکه ” تولید” به اضافه ی ” تبلیغ” همچون به نمایش در آوردن کالا در ملاء عام است و به عبارت دیگر ” تولید” یعنی: ایجاد کالا در انبار زیرزمینی که دور از چشم دیگران است و ” تبلیغ” یعنی انتقال کالا از زیرزمین به یک ” ویترین آراسته ” که نگاه دیگران را جلب و هوس خریداران را در آنان تحریک می کند.
یک مسلمان کامل مال و ثروت را در شکل نهایی خود تنها وسیله ای برای رفع احتیاجات خود و جامعه اش و تحصیل مال را فقط تلاشی برای خدمت به افراد مسلمان و جوامع اسلامی می داند.
بر همین اساس است که بازاریابهای حرفه ای در جهان سرمایه داری معتقدند هر چه این ویترین آراسته تر باشد قدرت جذب و تحریک بیشتری خواهد داشت و برای هر چه آراسته تر بودن ویترین باید تبلیغات هر چه وسیع تری را انجام داد زیرا در دنیای تبلیغات همیشه این اطمینان وجود دارد که۸۰ دلاری که خرج تبلیغات می شود به مقدار مضاعف از جیب مصرف کننده بیرون خواهد آمد و به ۲۰ دلاری که سرمایه گذاری شده افزوده خواهد شد.
بدین گونه یک جنبه از جنبه های اقتصادی و سرمایه داری یعنی تلاش برای کسب سود هر چه بیشتر ، از هر راهی که ممکن باشد و هر چند موجب اغفال و فریب مردم گردد آشکار می گردد.
از سوی دیگر متقاضیان و مصرف کننندگان انواع کالاها و خدمات نیز که تحت تاثیر نظام سرمایه داری قرار گرفته اند در مقام تقاضا به رقابتی شدید و موثر می پردازند و همواره کوشش می کنند تا بهترین کالاها و خدمات مورد نیاز خود را که در بازار خرید و فروش وجود دارد ، بدون اینکه در فکر رفع حوائج افراد محتاج تر و مستضعفین باشند و بدون اینکه برای رفع نیازمندیهای شدید و مبرم آنها در فکر ایثار و کمک به آنان باشند ، به خود اختصاص دهند:
از این رو لازمه ی بقاء و تداوم این سیستم وجود عرضه و تقاضای وسیع و رقابت شدید تولیدکنندگان از یک سو و رقابت مصرف کنندگان از سوی دیگر است بدون اینکه ” ایثار” و “گذشت” و فکر رفع حوائج شدید محرومان و مستضعفان در بین باشد و این خود یکی از خصوصیات مهم سرمایه داری است .
پس بی جهت نیست که وجود بازار و رقابت کامل و میکانیزم عرضه و تقاضا آن چنان با ضوابط این نظام در هم آمیخته که نظام سرمایه داری با ” اقتصاد بازار” مترادف گردیده است.
از دیدگاه اسلام :
اما همین مساله ، از دیدگاه اسلام چنان تغییر شکل می دهد که نظام اقتصادی اسلام را به طور کلی از سیستم سرمایه داری جدا می سازد با این معنا که :
یکی از امتیازات اقتصاد اسلامی – چنانکه قبلا نیز گفته ایم- این است که اسلام ساخت نظام اقتصادی خود را بر پایه ی خدا شناسی و معارف اعتقادی وایدئولوژیکی و موازین اخلاقی استوار می نماید. و لذا انگیزه ی فعالیتهای اقتصادی از دیدگاه اسلام هرگز بر پایه دو عنصر خطرناک و انسانیت سوز ” سودجوئی” و ” ذخیره پرستی” که پایه نظام سرمایه داری است نمی تواند باشد.
در اسلام ایمان و اعتقاد به این واقعیت که مالک همه چیز خداوند است و هر آنچه را که به صورت مال و سرمایه در دست انسانها است به عنوان عاریت و برای آزمایش و به جهت رفع حوائج انسانها به آنها داده شده است، تغییر شکل مهمی درنظام اقتصادی به وجود می آورد و یک تحول بنیادی و بینش و تفکر عمیق و اساسی در افراد ایجاد می کند و افق فکر و فهم انسانها آنقدر اوج می گیرد و به رشد و تعالی می رسد که فقط برای خدا به کسب مال و ثروت می پردازند و برای جلب خشنودی پروردگار متعال به تامین مصالح و احتیاجات خود و جامعه ی خویش اقدام می کنند به طوری که یک مسلمان کامل مال و ثروت را در شکل نهائی خود تنها وسیله ای برای رفع احتیاجات خود و جامعه اش و تحصیل مال را فقط تلاشی برای خدمت به افراد مسلمان و جوامع اسلامی می داند.
و احتیاجات را نیز درجه بندی می کند و با وجود احتیاجات شدیدترکسب مال را برای مصرف کردن در آن راه بر احتیاجاتی که شدید تر نیست مقدم می دارد.
این است که از نظر اسلام انگیزه ی انسانها ی مومن در کسب مال و ثروت هرگز بر محور آن دو عنصر خطرناک و غیر انسانی یعنی سودجوئی و ذخیره طلبی که اساس نظام کاپیوتالیستی است نمی گردد بلکه بر محور رفع حوائج افراد و خدمت به جامعه می چرخد.
قرآن کریم از کسانی تمجید می کند که در عین اشتغال به کار و تجارت به یاد “خدا” نیز باشند و در این رابطه می گوید:
” رجال لا تلهیهم تجاره و لابیع عن ذکرالله” (سوره نور آیه ۳۷ )
روشن است کار و تجارتی که توام با یاد خدا باشد بر اساس خدمت به بندگان خدا صورت خواهد گرفت نه بر اساس سود جوئی و ذخیره پرستی.
و نیز قرآن مجید برای تاکید بر این مطلب مسلمانان را مورد خطاب قرار داده می گوید:
” یا ایها الذین آمنوا لا تلهکم اموالکم ولا اولادکم عن ذکرالله ومن یفعل ذلک فاولئک هم الخاسرون ”
( سوره منافقون آیه ۹ )
ای اهل ایمان : اموال و فرزندانتان هرگز شما را از یاد خدا باز ندارد وکسانی که این چنین باشند دچار زیان و خسران گردیده اند.
مردی به حضرت صادق (ع) عرض کرد: ” ما در راه کسب مال و ثروت تلاش می کنیم و دوست داریم که امکانات مالی فراوان داشته باشیم .”
حضرتش قبل از هر چیز مساله هدف را مورد توجه قرار داد و پرسید : هدف شما در کسب وکار و تلاشتان چیست ؟
گفت : می خواهیم خود و خانواده خود را اداره کنیم و برای خویشاوندان خویش نیز- در صورتی که در مضیقه ی اقتصادی باشند – رفاه و وسعت ایجاد نمائیم و در راه خداوند در راه تامین مصالح عمومی از اموال و ثروت خود خرج کنیم و برای انجام مراسم حج و شرکت در این اجتماع پرشکوه عبادی سیاسی اقدام نمائیم .
آن حضرت کسب مال و ثروت در راه چنین اهدافی را مورد تایید و تمجید قرار دادند.
(ج ۱۲ وسائل ص ۱۹ )
ادامه دارد.