اقتصاد اسلامی

قسمت سیزدهم

آیت الله حسین نوری

فصل اول

طرحی از کلیات مسئله سرمایه داری در اسلام

واژه «سرمایه داری» در مباحث اقتصادی و اجتماعی معمولا بیانگر آن گونه از سیستم اقتصادی است که در آن از جنبه اقتصادی سرمایه های خصوصی، نقشی اساسی در فعالیت های اقتصادی را دارند.

و از جنبه اجتماعی، آزادی و فعالیت اقتصادی افراد بطور وسیع در آن ملحوظ و موجود است.

جلوه ها و جنبه های این نوع آزادی اقتصادی و آثار ناشی از آن، در این سه قسمت خلاصه می شود:

۱- آزادی افراد در زمینه کسب و تحصیل مال و ثروت و همچنین در زمینه تولید از هر راهی که ممکن و میسر باشد.

در این نظام کلیه منابع ثروت نوعاً بطور آزاد در اختیار افراد قرار گرفته است که آنها بتوانند با انواع بهره برداری از آنها به تحصیل ثروت و مال بپردازند.

بعلاوه انجام خدمات و هرگونه کاری که موجب بدست آوردن مال و پول است در این سیستم آزاد است.

۲- آزادی افراد در افزایش دادن به ثروت و مال موجود خود از هر راهی که ممکن باشد.

۳- آزادی در مصرف کردن مال و ثروت در هر راهی که صاحبان اموال بخواهند و بهر کیفیتی که مطلوب آنها باشد.

ما بتوفیق خداوند در فرصت دیگر علت اینکه چه نوع طرز تفکر، آنها را باین راه کشانده و آزادی باین وسعت را با چه منطقی توجیه می کنند را توضیح داه پاسخ خواهیم گفت. اکنون لازم است برخی از زوایا و مزایای سرمایه داری را مورد بحث و تحلیل قرار بدهیم.

سیر تحول نظام سرمایه داری

بسیاری از اقتصاد دانان و پژوهشگران جامعه شناسی در بررسی سیر تحولات و تطورات تاریخی سیستم های اقتصادی، قرن شانزدهم میلادی را آغاز عصر سرمایه داری می دانند.

ولی این تصور درست نیست. هر چند که نظام سرمایه داری در این قرن به مرحله مهمی از دوران رشد خود گام نهاد اما نباید فراموش کرد که حتی در اجتماعات باستانی هم سرمایه داری و جلوه هائی از انواع نظامهای آن وجود داشته است که ما – بعدا- نمونه هائی از آنرا ذکر خواهیم کرد.

البته باین نکته توجه داریم که مهم ترین عواملی که موجب شد تا «رژیم سرمایه داری» در قرن شانزدهم میلادی در عصر تاریخی خاصی وارد شود و رونق مخصوصی پیدا کند بدین شرح است:

۱- جنگهای صلیبی:

این سلسله جنگهای خونبار که در تاریخ جهان اثراتی دگرگون کننده و پر دامنه داشت و در طول مدت چند قرن ادامه یافت یکی از آثار آن این بود که به جدائی خاور از باختر خاتمه داد و ارتباط وسیعی بین مشرق و مغرب جهان ایجاد کرد و مخصوصا موجب گستردگی روابط اقتصادی و مبادلات بازرگانی اروپا و آسیا گردید.

۲- توسعه صنایع

همگام با بوجود آمدن ارتباط وسیعی بین مشرق و مغرب و بهبود وسائل ارتباطی، علم و دانش نیز با سرعت رو به گسترش رفت و در نتیجه رشته های گوناگون صنعتی نیز در قلمروهای مختلف بوجود آمد و با عبور از مرزها در عرصه وسیعی از جهان گسترش یافت و این امر نتیجتاً در رشد سرمایه داری و پیشرفت آن تأثیر وسیعی داشت.

۳- اکتشافات بزرگ جغرافیائی:

در قرون پانزده و شانزده میلادی، سطح مسکون دنیا نیز رو به گسترش گذاشت. در این عصر مناطق مختلفی از سطح زمین که تا آن زمان نامکشوف و دور از دسترسی سایر جهانیان مانده بود کشف گردید و در نتیجه سیل مهاجرت و مسافرت به این سرزمینهای نویافته آغاز شد و در پی گسترش دامنه ارتباطات، افقهای اقتصادی و بازرگانی جهان نیز بطور بی سابقه وسعت و دامنه یافت.

مشخصات سیستم سرمایه داری

نظام سرمایه داری مشخصات و خصوصیاتی دارد که قبل از هر چیز شناخت آنها لازم بنظر می رسد ما آنها را با مقایسه با مشخصات نظام اقتصادی اسلام ذکر می کنیم آنها بطور کلی عبارت از این سه موضوع است:

۱- مبانی حقوقی:

در نظام سرمایه داری، اساس مبانی حقوقی بر اصل «احترام مالکیت خصوصی» – آنهم بیک مفهوم بسیار وسیع- استوار است به موجب این اصل، مالکان عوامل و وسائل تولید، یعنی دارندگان پول و سرمایه و صاحبان زمین و سایر منابع ثروت و همچنین دارندگان نیروی کار و فعالیت، مالک مطلق و بی چون و چرای ثروت و امکانات تولیدی خود هستند.

بر اساس اصل احترام مالکیت، سرمایه داران و بطور کلی مالکان اموال می توانند پول و سرمایه خود را به هر کس که مایل باشند مثلا وام بدهند و هر مقدار بهره که بخواهند و قادر به گرفتن آن باشند از وام گیرنده دریافت کنند. یا اینکه می توانند بعنوان کار فرما وارد فعالیت های تولیدی شوند و هرگونه مواد را بهر اندازه که بخواهند تولید کنند. و یا امکان و آزادی آن را دارند که سرمایه خود را در صنایع بکار اندازند و هر گونه صنعتی که موجب جلب مال و ثروت باشد بوجود بیاورند.

مالکان زمین نیز در مورد املاک و اراضی خود صاحب قدرت و اختیارات تام و تمام هستند چنانکه می توانند زمین خود را بهر قیمتی که بخواهند و بتوانند بفروش رسانند یا آنرا بعنوان اجاره یا هر نوع دیگر از انواع معاملات به دیگران واگذار کنند و از حقوق و عوائد ناشی از آن بهره مند شوند.

کارگران و کارمندان نیز می توانند به میل شخصی خود، نیروی کار و فعالیت خویش را در مقابل دریافت مزد و حقوق معین به خواستاران خدمات و نیروی فعال عرضه کنند.

کارفرمایان بطور کلی در نظام سرمایه داری نقش مؤثر و اساسی دارند با بکارگیری امکانات مالی و قدرتهائی که از روابط خاصی بدست می آورند در زمینه های گوناگون زمینه ها و امکانات دریافت سود را برای خود فراهم می آورند.

و بالاخره در این نظام مالکیت خصوصی بطور وسیع، سود، بهره، مزد و حقوقی که با آنها مرتبط می گردد بطور گسترده و پردامنه ای نافذ و محترم است و این موضوع یکی از شاخص های عمده سرمایه داری است.

اما مالکیت اسلامی

در اینجا برای روشن شدن بحث از دیدگاه اسلام، نخستین نکته ای که باید به آن توجه داشت این است که در دین اسلام نظام اقتصادی از نظام ایدئولوژی و اخلاقی و سیاسی جدا نیست و لذا مبانی ایدئولوژی و سیاسی و اخلاقی اسلامی تأثیر فراوانی در امور اقتصادی می گذارد و موجب برداشتهای مخصوص و آثار خاصی در زمینه های مختلف اقتصادی می گردد. روی همین جهت تفاوت میان مالکیتی که دنیای سرمایه داری به آن معتقد است و آنرا مبنای حقوق مخصوص خود قرار داده است با مالکیتی که اسلام آنرا معتبر می داند و افراد مسلمان باید بر اساس مفاهیم اسلامی آنرا مورد توجه قرار بدهند تفاوت از زمین تا آسمان است…

اسلام اولا هرگز مالکیت خصوصی را با آن وسعتی که دنیای سرمایه داری بآن معتقد است قبول ندارد (ما بعدا بتوفیق خداوند متعال به شرح این موضوع خواهیم پرداخت)

و ثانیا: مالکیت خصوصی را هرگز تنها اصل در زمینه مالکیت نمی داند بلکه همان طور که در مواردی به مالکیت خصوصی معتقد است در موارد دیگر که بسیار وسیعتر است به مالکیت حکومتی اعتقاد دارد و کلیه منابع ثروت از قبیل دریاها، دریاچه ها، زمینهای موات و زمین هائی که مالک معین ندارد. جنگلها، معادن، رودخانه ها، نی زارها و قله کوهها را زیر پوشش مالکیت حکومتی قرار می دهد، چنانکه در مورد مخصوصی بعضی از منابع را زیر عنوان مالکیت عمومی و ملی مندرج می سازد.

و ثالثا: مالکیت خصوصی را با مفهوم و برداشت خاصی مطرح می سازد و آن مفهوم این است که ذاتا مالک همه چیز خدا است که آفریننده و هستی بخش همه موجودات است و هر کس هر چه را که دارد خداوند به او بر اساس موازین مخصوصی بعنوان عاریت و در سایه شرائط مخصوصی داده است.

و این اعطاء خداوند وسیله ای برای امتحان افراد است تا در کیفیت تحصیل مال و ثروت و افزایش دادن به آن و همچنین در طرز مصرف کردن آن، ایمان و اعتقاد افراد و همچنین روحیات و اخلاق آنان که دارای مراتب بسیار متفاوتی می باشند روشن گردد و معلوم شود که تلقی و برداشت این شخص از مالکیت چگونه است؟ و آیا راهی را که خداوند معین کرده است در نظر خواهد گرفت یا نه؟ و نیز این مال را که خداوند بعنوان عاریت و امانت به او سپرده است و مقرراتی را در انواع تصرف کردن در مال، و به مصرف رساندن آن معین کرده است آیا مراعات خواهد کرد یا نه؟

آیا این فرد مال و ثروت را وسیله ای برای ترمیم کمبود های جامعه و رفع نارسائیها قرار خواهد داد یا وسیله تفاخر و تکبر؟

آیا در فکر رفع مشکلات محرومین و مستضعفین خواهد افتاد و یا این مال و ثروت را وسیله ظلم و استثمار قرار خواهد داد؟

آیا این ثروت و کالا را در جای لازم و مناسب خود مصرف خواهد کرد و به توزیع آن بطور عادلانه خواهد پرداخت و یا آنرا کنز و احتکار خواهد کرد؟

آیا آنرا در راه بالا بردن سطح افکار عمومی و تعلیم و تربیت مصرف خواهد نمود یا در راه معصیت و فحشاء بکار خواهد برد؟

روی همین اصل است که قرآن کریم در موارد متعددی مال را وسیله امتحان افراد معرفی می کند و در آیه ۲۸ از سوره انفال می گوید:

«(#þqßJn=÷æ$#ur !$yJ¯Rr& öNà۶ä۹ºuqøBr& öNä.߉»s9÷rr&ur ×puZ÷GÏù žcr&ur ©!$# ÿ¼çny‰YÏã íô_r& ÒOŠÏàtã »

و در آیه ۱۵ از سوره تغابن می گوید:

«!$yJ¯RÎ) öNä۳ä۹ºuqøBr& ö/ä.߉»s9÷rr&ur ×puZ÷GÏù ۴ ª!$#ur ÿ¼çny‰YÏã íô_r& ÒOŠÏàtã »

 

در این دو آیه اموال وسیله امتحان و آزمایش افراد معرفی و برای کسانی که از این امتحان سربلند بیرون بیایند فضیلت و مزد عظیم مقرر گردیده و در ۷۰ مورد سخن از «انفاق» بمیان آمده و روی این نکات تاکید شده است:

۱- وَ ما اَنْفَقْتُمْ مِنْ شَیئٍ فَهُوَ یُِخْلِفُهُ

هر چه را که در راه خدا انفاق کنید مطمئن باشید که خداوند جای آنرا پر می کند.

۲- وَ اَنْفِقُوا مِمّا جَعَلََکُمْ مُسْتَخْلِفینَ فیه.

از آنچه که خداوند شما را در آن خلیفه و جانشین خود قرار داده است انفاق کنید (یا اینکه شما را جانشین گذشتگاه قرار داده است که بهر تقدیر تعبیر جالبی است).

روشن است که این گونه تعبیرات در تحریک افراد به انفاق و خرج کردن مال در راه تأمین مصالح جامعه تاثیر بسیار مهمی دارد.

۳- در انفاق خود میانه روی را در نظر بگیرید. اسراف نکنید و ضمنا بخودتان هم سخت نگیرید.

۴- کسانی که پیش از فتح و پیروزی اسلام بر کفر یعنی در حال جهاد و در راه جهاد و اعلاء کلمه حق انفاق می کنند با کسانی که پس از تحقق پیروزی و پایان جهاد انفاق می کنند هرگز مساوی نیستند و آنانکه در حال جهاد برای تقویت جبهه اسلام و پیشرفت امور جنگی و نظامی انفاق می کنند فضیلت و ثواب بیشتری را بدست می آورند.

۵- بهوش باشید که انفاق و خرج کردن مال خود را هرگز با منت گذاشتن و خودستائی بی اجر و باطل نسازید و هیچگاه مال خود را از روی ریا و خود نمائی خرج نکنید.

۶- از فرصت ها و امکاناتی که در زمینه خرج کردن مال در راه اصلاح جامعه و رفع کمبودها دارید استفاده کنید و قبل از فرا رسیدن مرگ و از دست رفتن فرصت ها در این راهها گام بردارید که این فرصت ها همیشگی نیست.

و بالاخره این کتاب آسمانی در ۱۰ مورد از جهاد بوسیله مال سخن گفته است و با تأکید هر چه بیشتر آنرا یکی از مراتب مهم جهاد در راه خدا و یکی از وظایف مهم انسانها و موجب فضیلت و پاداش الهی قلمداد کرده است.

بالاتر از همه اینها قرآن کریم افق وسیعتری را در دیدگاه صاحبان مال و ثروت می گشاید و آنانرا به «ایثار» دعوت می کند و به آنها در پرتو ایمان به خداوند بزرگ و پاداشهای مهم معنوی آنقدر وسعت نظر و کرامت طبع می دهد که با اینکه خودشان احتیاج شدید به مال و ثروت خود دارند احتیاجات جامعه را بر احتیاجات خودشان مقدم بدارند و برای رفع مشکلات مردم و از بین بردن فقر و نیازمندیهای آنها با شور و شوق مخصوصی که تنها از «ایمان بخداوند» سرچشمه می گیرد ایثار کنند و یؤثرون علی انفسهم ولو کان بهم خصاصه را تحقق می بخشند.

این بود قسمت مختصری از تفاوتهائی که میان «اقتصاد اسلامی» و اقتصاد سرمایه داری موجود است.

اینک بقیه بحث را برای شماره بعد بفضل و توفیق الهی موکول می نمائیم.

 

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *