محمّد‌کاظم حقّانی فضل
چگونه است که شیعه، رؤیت خدا را ناممکن می‌داند، در حالی که رؤیت خدا در آخرت، از آیات و روایات استفاده می‌شود؟
از نظر شیعیان، دیدن خداوند متعال با چشم ظاهری، در دنیا و آخرت، امکان ندارد؛ ولی این مسئله در بین اهل سنّت، محل اختلاف است. عقل‌گرایان اهل سنّت (معتزلیان) منکر دیده شدن خداوند هستند.۱ برخی دیگر از متکلّمان اشعری مسلک، فقط قائل به امکان رؤیت خداوند در آخرت‌اند. فرقه‌های تجسّم‌گرا همچون کرامیه و مُشَبِهه، اعتقاد دارند که در این جهان نیز می‌توان خدا را در جهت و مکانی خاص مشاهده کرد.۲
دلایل فلسفی
- بر اساس دلایل عقلانی، خداوند از هرگونه جسمیت و مادیت و بلکه هر گونه صفتی که ویژه ممکن الوجود باشد منزّه است، و بدیهی است که با نفی جسمیت خداوند، امکان رؤیت نیز منتفی خواهد شد.۳
- اگر دیدن خدا با چشم ظاهری ممکن باشد، آنچه دیده می‌شود، یا همه ذات خداست و یا بخشی از آن. دیده شدن تمام ذات خدا به این معناست که بیننده، بر خداوند احاطه داشته باشد که چنین چیزی محال است. اگر بگوییم جزء و یا بخشی از خدا دیده می‌شود، به این معناست که ذات الهی مرکّب از چند جزء است که آن نیز، غیرممکن و محال است.۴
نکته مهم آن است که باید توجّه داشته باشیم قواعد عقلی، به این دنیا اختصاص ندارند و در جهان آخرت نیز صدق می‌کنند.
دلایل نقلی
- آیه شریفه «لیس کمثله شیء»، ۵ هرگونه شباهت بین خدا و غیر خدا را نفی می‌کند و در نتیجه، جسم بودن، مادی بودن، مکان‌داری و… در باره خدا منتفی می‌گردند. با نفی این صفات، امکان رؤیت ظاهری نیز از بین می‌رود.
- آیه «لاتدرک الابصار و هو یدرک الأبصار و هو اللطیف الخبیر؛ دیدگان نمی‌توانند او را درک کند و او دیدگان را درک می‌کند»۶، به صراحت، مشاهده حسی خداوند را منتفی اعلام می‌کند.
- پاسخ منفی خداوند به درخواست حضرت موسی(ع)، با عبارت «لن ترانی؛ هرگز مرا نخواهی دید»۷، نیز همین مدّعا را اثبات می‌کند. استفاده از کلمه «لن» به معنای هرگز، نشان دهنده ابدی بودن این جمله است، و شامل رؤیت در قیامت هم می‌شود. در این آیه همچنین رؤیت خداوند، به یک امر ناممکن، یعنی «استقرار کوه در برابر تجلّی الهی» وابسته شده است و از آنجا که خود آیه، خبر از عدم استقرار کوه داده است، می‌توان نتیجه گرفت که رؤیت خداوند نیز غیر ممکن است. در انتهای آیه نیز سخن از توبه موسی(ع) آمده است و حضرت موسی(ع)، خود را اوّلین مؤمن به عدم امکان رؤیت ظاهری خداوند معرفی می‌کند.۸
- بر اساس آیات ۵۵ سوره بقره و ۱۵۳ سوره نساء نیز بنی اسرائیل به خاطر تقاضای دیدن آشکار خداوند، مستحق عذاب صاعقه شناخته شده‌اند.۹
دلایل اهل سنّت
برخی از دانشمندان اهل سنّت، با استناد به بعضی آیات قرآن کریم، نتیجه می‌گیرند که خداوند در قیامت، به صورت ظاهری دیده خواهد شد.
- آیه ۱۴۳ سوره اعراف: «لن ترانی». این گروه می‌گویند: اوّلاً اگر رؤیت ممکن نبود، حضرت موسی(ع) آن را درخواست نمی‌کرد؛ ثانیاً رؤیت خداوند مبتنی بر استقرار کوه شده است، و استقرار کوه هم ذاتاً شدنی است و غیر ممکن نیست.۱۰ با توضیحاتی که در مورد همین آیه ذکر کردیم، و با توجّه به این‌که دیدن خدا تقاضای بنی اسرائیل بود نه حضرت موسی(ع)، نیازی به پاسخ دوباره نیست.
- آیه شریفه «الی ربها ناظره». ۱۱ گروهی گفته‌اند این آیه، به این معناست که مؤمنان در قیامت، در حال نگاه کردن به خدا هستند.۱۲
مفسّران شیعه معتقدند که کلمه «نظر» در این آیه، یا به معنای «انتظار» است، یعنی مؤمنان، منتظر ثواب و رحمت الهی هستند، و یا به همان معنای اصلی خود، یعنی «نگاه کردن» به کار رفته است؛ ولی منظور نگاه به خدا نیست؛ بلکه نگاه به ثواب و نعمت‌های الهی است. در داستان حضرت سلیمان(ع) نیز کلمه «ناظره»، به معنای انتظار به کار رفته است: «…فناظره بم یرجع المرسلون؛ یعنی منتظر می‌مانم تا ببینم فرستادگان چه باز می‌گردانند».۱۳
برخی از مفسران اهل سنّت مثل مجاهد، ابو صالح، حسن، سعید بن جُبیر، و… نیز آیه را مثل شیعه تفسیر کرده‌اند.۱۴
این نکته نیز باید مورد توجّه قرار گیرد که نظر (نگاه کردن) و رؤیت (دیدن) به یک معنا نیستند، و گاه نکاه کردن، جدا از دیدن است، چنان که می‌گوییم نگاه کردم؛ ولی ندیدم.۱۵
علّامه طباطبایی، تمامی این آیات را ناظر به رؤیت قلبی می‌دانند، و آیات یازده سوره نجم و پانزده مطفّفین را به عنوان شاهد ذکر می‌کنند.۱۶
برخی دیگر از محقّقان شیعه و اهل سنّت نیز اشاره کرده‌اند که اگر رؤیت، به معنای مشاهده قلبی خداوند متعال باشد، همه فرقه‌های اسلامی، آن را می‌پذیرند.۱۷
مرکز مطالعات و پژوهش‌های فرهنگی حوزه علمیّه قم
پی‌نوشت‌ها
- رک: شرح تجرید العقاید ، علاءالدین علی بن محمد قوشجی، قم: منشورات رضی، چاپ سنگی، ص ۳۲۷؛ الکشّاف، جارالله زمخشری، نشر البلاغه، ۱۴۱۵ق، ج ۲، ص ۱۵۱ ـ ۱۵۲؛ الجواهر الحسان فی تفسیر القرآن (تفسیر الثعالبی)؛ عبدالرحمان بن محمّد الثعالبی المالکی بیروت: داراحیاء التراث العربی و نیز تعالبی المالکی، عبدالرحمان بن محمد، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۱۸ق، ج ۲، ص ۵۰۳٫
- شرح تجرید العقاید، ص ۳۲۷٫
- به عنوان نمونه، رک: کشف المراد، علامه حلی، تحقیق: حسن حسن زاده آملی، مؤسسه النشر الاسلامی، قم ۱۴۲۲ق،ص ۴۰۵ ـ ۴۱۴٫ این صفات، همه مورد قبول بسیاری از علمای اهل سنّت نیز هستند، و قوشجی نیز در شرح خود، آنها را می‌پذیرد.
سبحانی، جعفر، رساله حول رؤیه الله سبحانه، مؤسسه الامام الصادق(ع)، قم ، ۱۴۲۴،ص ۶۳ ـ ۶۴٫
- سوره شورا،آیه ۱۱٫
- سوره انعام، آیه ۱۰۳٫
- سوره اعراف، آیه ۱۴۳٫
- درباره ناتوانی استدلال به این آیه برای اثبات مدّعای اشاعره، رک: الکشّاف، ج ۲، ص ۱۵۱ ـ ۱۵۶؛ شرح تجرید العقاید،. نیز برای اطلاع از تفاسیر شیعه ر.ک: المیزان(علّامه) محمّد حسین طباطبایی، قم: مؤسسه مطبوعاتی اسماعیلیان، ۱۳۷۱ ش، ج ۵ و ج ۸، ص ۲۳۶ ـ ۲۴۳٫
- به ترتیب، «لن نؤمن لک حتی نری الله جهره فأخذتکم الصاعقه» و «فقالوا أرنا الله جهره فأخذتهم الصاعقه».
- ر.ک: شرح تجرید العقاید، ص ۳۲۸ ـ ۳۲۹؛ الکشّاف، ج ۲، ص ۱۵۱ ـ ۱۵۲؛ تفسیر الثعالبی، ج ۳،ص ۷۷٫
- سوره قیامت، آیه ۲۳٫
- شرح تجرید العقاید، ص ۳۲۸ ـ ۳۲۹٫
- سوه نمل،آیه ۳۵٫
- رک: التبیان، شیخ طوسی، تحقیق: احمد حبیب قصیر العاملی، بیروت: مکتب الأعلام الاسلامی، ۱۴۰۹ ق،ج ۱۰، ص ۱۹۹٫
- درباره نظر شیعه در تفسیر این آیه، رک: همان‌جا؛ مجمع البیان، فضل بن الحسن الطبرسی، بیروت: مؤسسه الاعلمی للمطبوعات، ۱۴۰۹ق، ج ۱۰، ص ۱۹۶ ـ ۱۹۹٫
- ر.ک: المیزان، ج ۸، ص ۲۳۸٫
- شرح تجرید العقائد، ص ۳۲۷؛ نیز ر.ک: شرح الاسماء‌اذلحسنی،«ملّا هادی سبزواری، قم: مکتبه بصیرتی،ج ۲،ص ۲۳٫