دکتر عبدالحمید انصاری
مقدمه
در ۱۶ قسمت قبل، فیلم‌های سینمای ایران تا پایان سال ۱۳۶۵ باختصار مورد تحلیل و بررسی قرار گرفت. در آخرین قسمت (قسمت ۱۶) نیز به معرفی و اشاره مختصر فیلم‌هایی که به هر دلیل ناتمام ماندند و یا به نمایش عمومی نرسیدند پرداخته شد. در این شماره به بقیه فیلم‌های به نمایش درنیامده تا سال ۱۳۶۳ می‌پردازیم:
ـ فیلم‌هایی که هیچ‌گاه به اکران عمومی درنیامدند
الف) فیلم‌های ساخته شده در سال ۵۷ که موفق به اکران عمومی نشدند:
۴۷ـ ماجراهای علاءالدین و چراغ جادو. کارگردان: پرویز نوری. بازیگران: ارحام صدر، جوانه جلیلوند، پری اقبال‌پور، منصور جهانشاه. ژانر فیلم: کمدی.
۴۸ـ اشک مادر. کارگردان: عزیزالله بهادری. بازیگران: منوچهر وثوق، لی‌لی، نگین، جلال، سیدعلی میری.
۴۹ـ دردسر ماه عسل. کارگردان: نصرت‌الله وحدت. بازیگران: نصرت‌الله وحدت، ژاله کریمی، غلامحسین بهمنیار، سیدعلی میری. فیلمنامه: سیامک اطلسی (بازیگر نقش فرمانده سپاه شام در سریال مختارنامه که کعبه را به آتش کشید).
۵۰ـ شب بازیگران (نام دوم: مبارزه در نیمه راه). کارگردان: نادر قانع. بازیگران: مرحوم گرشارئوفی (نام اصلی، گرشاسب رئوفی که به همراه منصور سپهرنیا و محمد متوسلانی فیلم‌هایی کمدی نظیر سه نخاله، سه قهرمان و… در دهه‌های ۳۰ و ۴۰ و ۵۰ شمسی عرضه نمودند. سپهرنیا پس از انقلاب اسلامی به آمریکا رفت و بدون هیچ فعالیت هنری سال‌های پیری خود را در آنجا سپری نمود. محمد متوسلانی به فعالیت سینمایی خود عمدتاً در کسوت کارگردانی و بعضاً بازیگری در فیلم و سریال ادامه داد، به عنوان نمونه، فیلم کمدی «کفش‌های میرزا نوروز» با بازی علی نصیریان و محمدعلی کشاورز را عرضه نمود که مورد استقبال قرار گرفت.
۵۱ـ برهوت. کارگردان منوچهر مُصیّری. بازیگران: سعید راد، نوش‌آفرین (نام اصلی، نسرین قدیری که مدتی پس از بازیگری به خوانندگی روی آورد. او با وقوع انقلاب اسلامی، پس از ازدواج با سعیدراد مدتی به هندوستان رفت تا بلکه بتواند بازیگری را ادامه دهد که موفق نشد، سپس به آمریکا کوچ کرد و در حلقه خوانندگان لس‌آنجلسی به فعالیت پرداخت که تاکنون ادامه دارد. حدود ده سال قبل سعید راد از او جدا شد و به ایران بازگشت و در فیلم‌هایی چون «دوئل» اثر احمدرضا درویش، «چ» اثر حاتمی کیا و سریال‌هایی چون «کلاه پهلوی» بازی کرد)، امرالله صابری، ساغر، شهروز رامتین.
منوچهر مُصیّری تا اوایل دهه ۱۳۸۰ در خارج از کشور بدون فعالیت هنری چشمگیری سکونت داشت. در این سال‌ها به ایران برگشت و فیلم «دنیا» با بازی محمدرضا شریفی‌نیا و هدیه تهرانی را به بازار فیلم عرضه کرد و پس از آن نیز فعالیت قابل ذکری نداشته است.
۵۲ـ خاکستر عشق. کارگردان: رضا عقیلی. بازیگران: مرتضی عقیلی، شورانگیز طباطبایی، مرحومه نادره (نام اصلی: حمیده خیرآبادی مادر ثریا قاسمی بازیگر پرکار سینما و تلویزیون).
۵۳ـ فرار از بند. کارگردان: نادر قانع. بازیگران: منوچهر یوسفی، شهلا یوسفی، فرشته اخوان.
۵۴ـ فاجعه. کارگردان: اسماعیل پورسعید. بازیگران: مرحوم ایرج قادری، پوری بنای، آرام، بهمن مفید و مرحوم علی آزاد (بازیگر نقش عبدالله بن عباس فرمانده کل سپاه امیرالمؤمنین«ع» در سریال امام علی«ع»).
۵۵ـ جاهل و محصل. کارگردان: امیر شروان. بازیگران: مرحوم رضا بیک ایمانوردی (که چند سال قبل در آمریکا درگذشت، او یکی از بازیگران پرکار سینمای قبل از انقلاب اسلامی بود که عمدتاً در سینمای معروف به بدنه یا فیلم فارسی فعال بود. پس از انقلاب، با اینکه ممنوع‌الکار نبود، اما موفق به بازی در هیچ فیلم و سریالی نشد. برای گذراندن زندگی در آمریکا به رانندگی کامیون روی آورد و تا اواخر عمر به آن حرفه اشتغال داشت)، نگین، گیتی فروهر، حسین ملاقاسمی، میری.
ب) فیلم‌هایی که در سال ۵۸ ساخته شدند، ولی موفق به اتمام و اکران عمومی نگردیدند:
۵۶ـ انفجار. کارگردان: مرحوم ساموئل خاچیکیان. تهیه‌کننده: مرتضی نیکخواه. فیلمنامه: سیامک اطلسی. بازیگران: علی ثابت، عنایت بخشی، هوشنگ ملک‌آرا، آهو خردمند، فرهاد محبت.
صاحبان فیلم در سال ۵۹ تلاش کردند با همکاری مرحوم امیر قویدل (کارگردان خراسانی فیلم جذاب «ترن») فیلم را اصلاح و مناسب نمایش کنند که موفق نگردیدند.
۵۷ـ تپه ۳۰۳٫ کارگردان و تهیه‌کننده و سناریست: امان منطقی. بازیگران: ناصر ملک‌مطیعی، مرحوم رضا بیک ایمانوردی، سپیده، مرحوم پرویز فنی‌زاده، کاظم افرندنیا و سعید راد.
ساخت این فیلم از سال ۵۶ آغاز گردید که با شروع انقلاب اسلامی متوقف ماند. در سال ۵۸ سازندگان فیلم تلاش کردند با تغییر مضمون و ارتباط دادن آن با عملیات ارتش در منطقه ظفّار (منطقه‌ای در کشور عمان) محصول را به نمایش درآورند که موفق نشدند.
۵۸ـ شجاعان ایستاده میمیرند. کارگردان و فیلمنامه‌نویس: عباس کسائی. بازیگران: سیامک اطلسی، شهرزاد آرمانی، جواد گلپایگانی، مرحوم محمدتقی کهنمویی، مهری ودادیان.
همانگونه که از اسم فیلم پیداست، صاحبان فیلم تلاش داشتند متناسب با فضای انقلابی ایجاد شده آن روزگار مضامین حاکم بر ادبیات اجتماع را دستمایه کسب و کار فیلمسازی قرار دهند، گرچه این مسئله به خودی خود نکته مثبتی تلقی می‌شود، اما برخورد باسمه‌ای و شکلی، بدون توجه به مفاهیم غنی و عمیق مذهبی و اجتماعی آن دوران، مورد استقبال قرار نمی‌گرفت که در مورد این فیلم و نمونه‌های مشابه آن فراوان اتفاق افتاد، حتی آنهایی که به نمایش عمومی هم رسیدند، موفق به جلب نظر تماشاچیان نشدند و مورد استقبال قرار نگرفتند.
۵۹ـ مفسدین. کارگردان و فیلمنامه‌نویس: امان منطقی. تهیه‌کننده: سعید سیدزاده. بازیگران: سعید سیدزاده، حسین خانی‌بیگ، کاظم افرندنیا، فریده امامی، نادره، بسیم.
۶۰ـ خبیث. کارگردان و سناریست: جلال مهربان. بازیگران: مرحوم رضا بیک ایمانوردی، ثریا حکمت، محمد بانکی، عطاءالله زاهد، حسین شهاب.
سازندگان فیلم در آغاز، نام‌های مختلفی نظیر «مردان خبیث» و «راهی به سوی خدا» هم برای فیلم درنظر داشتند که موفق نبود.
ج) فیلم‌های ساخته شده در سال ۵۹ که موفق به اکران عمومی نگردیدند:
۶۱ـ چریکه تارا. کارگردان، تهیه‌کننده و فیلمنامه‌نویس: بهرام بیضایی. بازیگران: سوسن تسلیمی (بازیگر ثابت فیلم‌های بهرام بیضایی از سال‌های قبل از انقلاب تا سال‌های اولیه دهه ۶۰، او سپس به سوئد رفت و در فضای سینمای آنجا به فعالیت بازیگری و آموزش بعضاً در فضای نامطلوب به کار خود ادامه داد)، منوچهر فرید، سیامک اطلسی، رضا بابک (بازیگر نقش مهندس بازرگان در سریال «روزگار قریب» ساخته کیانوش عیاری).
۶۲ـ منافق. کارگردان و فیلمنامه‌نویس: اسماعیل پورسعید. بازیگران: منوچهر وثوق، منیژه آرا، بهمن مفید، شهرزاد یوسفی، جلال.
۶۳ـ قلب من قدس. کارگردان، تهیه‌کننده و سناریست: فتح‌الله منوچهری. بازیگران: مرتضی نیکخواه، منصور خاکی، شکری، یدی، صلاح رشوان.
ملاحظه می‌شود که داستان و نام فیلم به شدت متأثر از فضای متحول اوایل پیروزی انقلاب است، اما با نگاه بسیار سطحی و نازل و بدون کیفیت که طبعاً مورد توجه تماشاگران نیز قرار نمی‌گرفت. به همین دلیل مسئولین وقت ارشاد دادن پروانه به این قبیل آثار قشری را به نحوی، وهن مسائل انقلابی می‌دانستند.
۶۴ـ تب مرگ کارگردان: امان منطقی، داریوش کوشان. تهیه‌کننده: داریوش کوشان. فیلمنامه: امان منطقی. بازیگران: سعید سیدزاده، حسن رضایی، حسین خانی‌بیک، کاظم افرندنیا.
نام اولیه فیلم در سال ۵۸ (آغاز ساخت) «افیون» بود که بعدها صاحبان تصمیم به اعمال تغییراتی در داستان و نام فیلم گرفتند ولی موفق به اتمام آن نشدند.
۶۵ـ تاریخ‌سازان. کارگردان، تهیه‌کننده و سناریست: هادی صابر. بازیگران: بهروز بقایی، اکبر زنجان‌پور (بازیگر نقش یحیی برمکی وزیر مأمون عباسی در سریال ولایت عشق ساخته مهدی فخیم‌زاده)، حسین کسبیان و داریوش ایران‌نژاد.
۶۶ـ خشم الهی. کارگردان، تهیه‌کننده و سناریست: عزیز رفیعی. بازیگران: عزت‌الله رمضانی‌فر، پری جزایری، مصطفی طاری، داود غفاری، مستانه جزایری، سامی تحصنی، احمد کاشانی، علی دهقان.
د) فیلم‌های ساخته‌شده در سال ۶۰ که موفق به اکران عمومی نشدند:
۶۷ـ مسافر شب. کارگردان و سناریست: منصور تهرانی. بازیگران: سیروس الوند (که بعدها وارد عرصه کارگردانی شد)، ملیحه نصیری، عزت‌الله رمضانی‌فر، مرحوم نعمت‌الله گرجی، فرهاد حمیدی.
(منصور تهرانی، همسر لادن طباطبایی است که تلاش کرد الگوی فردین را در سال‌های پس از انقلاب زنده کند، اما موفقیتی کسب نکرد).
۶۸ـ پیکر تراش. کارگردان و سناریست: محمدرضا مجد. بازیگران: داود رشیدی، کیومرث ملک‌مطیعی، علی پویان، ناهید مجد. محصول: سازمان فرهنگی بنیاد مستضعفان.
(نام دیگر فیلم از «عوج تا اوج»)
۶۹ـ حیاط پشتی مدرسه عدل آفاق. کارگردان: و سناریست: داریوش مهرجویی. بازیگران: علی نصیریان، عزت‌الله انتظامی، رحمان هاتفی. تهیه‌کننده: کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان.
این فیلم علی‌رغم تغییرات و حذف برخی از قسمت‌ها با نام جدید «مدرسه‌ای که می‌رفتیم» نیز موفق به اکران عمومی نشد.
۷۰ـ بند. کارگردان و سناریست: غلامحسین طاهری‌دوست. (براساس داستانی از محمود دولت‌آبادی). محصول: شبکه اول سیمای جمهوری اسلامی ایران. بازیگران: علی نصیریان، معصومه تقی‌پور، حسین کسبیان، سرور رجایی، سامی تحصنی.
۷۱ـ آقای هیروگلیف. کارگردان و سناریست: غلامعلی عرفان. بازیگران: داود رشیدی، فهیمه راستکار، مرحومه مهین شهابی، سیروس گرجستانی (بازیگر نقش پدر قطام در سریال امام علی«ع»)، جعفر والی، مرحوم فیروز بهجت محمدی (بازیگر توانمند نقش «طغای» در سریال امام علی«ع»)، تفرشی آزاد و نقشینه.
۷۲ـ «گفت هر سه نفرشان». کارگردان و سناریست: غلامعلی عرفان. بازیگران: جمشید مشایخی، مرحوم آرمان، جعفر والی، فریماه فرجامی، سیروس گرجستانی.
۷۳ـ سیم خاردار. کارگردان و سناریست: مهدی معدنیان. بازیگران: حسین عرفانی، محبوبه بیات، شهاب عسگری، ملیحه نصیری، ثریا حکمت.
هـ) فیلم‌های ساخته شده در سال ۶۱ که به نمایش عمومی درنیامدند:
۷۴ـ گرداب. کارگردان و سناریست: حسین دوانی. بازیگران: سعید کنگرانی (بازیگر جوان و خوش‌قیافه آن سال‌ها که پس از این فیلم به خارج از کشور رفت و در پایان میانسالی به ایران بازگشت و اوایل دهه ۸۰ در فیلم «ازدواج به سبک ایرانی» ساخته حسن فتحی بازی کرد که موفقیت چندانی کسب ننمود)، هزینه این فیلم توسط بنیاد مستضعفان پرداخت شده بود.
۷۵ـ پنجمین سوار سرنوشت. کارگردان و سناریست: سعید مطلبی. بازیگران: مرحوم ایرج قادری، فخری خوروش، حسن کاظمیان، فرهنگ حیدری.
این فیلم پس از حدود ۳۰ سال و اندکی قبل از درگذشت ایرج قادری در شبکه خانگی عرضه گردید، ولی مورد استقبال قرار نگرفت.
و) فیلم‌هایی که در سال ۶۲ ساخته شدند ولی موفق به اکران عمومی نگردیدند:
۷۶ـ نوری در ظلمت (نام دیگر فیلم: محکومین). کارگردان و سناریست: ناصر محمدی. بازیگران: عنایت بخشی (بازیگر نقش عیسی جلودی از سرداران مأمون در سریال ولایت عشق ساخته مهدی فخیم‌زاده)، مرتضی نیکخواه، مرحوم رضا کرم رضایی، مهری ودادیان.
۷۷ـ بنفشه‌زار. کارگردان و تهیه‌کننده: محمدباقر خسروی. فیلمنامه: عبدالله علیخانی (اقتباس از داستان عزاداران بیل تألیف غلامحسین ساعدی). بازیگران: مرحوم رضا کرم‌رضایی، اسماعیل محمدی، عنایت بخشی، مریم فرخ‌نیا، سروش خلیلی.
۷۸ـ عفریت. کارگردان، تهیه‌کننده و سناریست: فرشید فلک نازی. بازیگران: فرامرز قریبیان، آهو خردمند، محمدرضا داود نژاد، فاطمه تقدیری، مرتضی نیکخواه.
۷۹ـ فصل خاکستری (نام دیگر: تا آخرین نفس). کارگردان و تهیه‌کننده: شهرام شبیری. بازیگران: بهروز حدیث، رضا خسروشاهی، طوفان، داود عرب، عباس مختاری.
(مأخذ اطلاعات: انتشارات سازمان سینمایی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و کتاب فرهنگ سینمای ایران تألیف جمال امید).