حجت‌الاسلام دکتر اصغر هادوی
تمام جوامع، افراد، ادیان، بزرگان و دانشمندان فارغ از عقاید و افکارشان در باره حرمت و احترام سخن بسیار گفته‌اند: «احترام، بزرگی و کوچکی، فقر و ثروت، زشتی و زیبایی نمی‌شناسد.»؛ «همه پیامبران فلاسفه و ادبا به مردم، رعایت احترام را توصیه کرده‌اند.» و «احترام تنها در گفتار نیست، بلکه در پندار و کردار نیز هست.»
در این نوشتار از نگاه اسلام به این موضوع خواهیم پرداخت.
- احترام به پدر و مادر
در قرآن پس از عبادت خداوند، بر احترام والدین تأکید شده است.
از نگاه مفسران، نکره بودن احساناً در آیه «وَ بِالْوالِدَینِ إِحْساناً »(۱) نشان دهنده بزرگی احسان و رعایت همه امور در حق پدر و مادر است.
احترام به والدین شرط ایمان هم ندارد و در هر حال باید بدانها احترام گذاشت. بسیاری از بزرگان یکی از عوامل مؤثر در توفیقات خود را رضایت والدین دانسته اند.
مقام معظم رهبری نقل می‌کنند: «یک وقتی پدرم بیمار شدند ومن باید به مشهد می‌رفتم. از طرفی هم فکر می‌کردم دنیا و آخرتم در گرو ماندن در قم و ادامه تحصیل است تا اینکه اهل دلی به من گفت اگر دنیا و آخرت می‌خواهی، به مشهد برو و در در خدمت پدر باش و من رفتم.»
شیخ انصاری می‌گوید:
«هر صبح با اجازه مادرم از خانه بیرون می‌رفتم و هر شب به دستبوسی او می‌رفتم،»
توفیق علامه طباطبایی در تفسیر المیزان به دلیل نیّت شریک کردن در ثواب آن برای پدرشان بوده است و مرحوم آیت‌الله مرعشی می‌گفتند:
«برای آنکه پدرم را از خواب بیدار کنم و اذیت نشود، خم شدم و آن قدر کف پای او را بوسیدم تا از خواب بیدار شد و بعد از بیدار شدن دعا کرد: خدایا او را از خادمین اهل بیت قرار بده.»(۲)
۲- احترام به مؤمنان و پرهیزگاران
در جامعه‌ای که دین‌گریزی جای دین‌پذیری را می‌گیرد و سرها، سودای دنیا و مادیات دارند و پرده غفلت و فراموشی یاد خدا جامعه را فراگرفته است، چراغ‌های روشنی‌بخشی وجود دارند که با نور ایمان روشنایی‌بخش جامعه هستند.باید قدر این چراغ‌ها را دانست. اینها مؤمنانی هستند که هیچ‌گاه یاد خدا را فراموش نمی‌کنند و هیچ تجارتی برای آنان سودمندتر از تجارت ایمان نیست. اینها با دیگران متفاوتند.
به قول قرآن: « أَفَمَن کَانَ مُؤمِنًا کَمَن کَانَ فَاسِقًا لَا یَستَوُونَ »(۳) و چون با فاسقان متفاوتند باید مورد احترام ویژه قرار گیرند خداوند به پیامبر(ص) فرمود: «وَ إِذا جاءَکَ الَّذِینَ یُؤمِنُونَ بِآیاتِنا فَقُل سَلامٌ عَلَیکُم »(۴) و در جای دیگر فرمود: « وَاخفِض جَنَاحَکَ لِمَنِ اتَّبَعَکَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ » (۵)
دولت و ملت در دستگاه‌های اجرایی باید برای آنها حساب ویژه‌ای باز کنند و مردم نیز باید به چشم دیگری به آنها بنگرند که اینها مایه برکت جامعه هستند.
۳- احترام به دانشمندان
مردان و زنانی که از لذت‌های مادی چشم پوشیده و بهترین دوران زندگی را در راه تحصیل دانش سپری کرده‌اند بسیاری از اوقات به جای گردش در کوه و دشت به اقتضای رشته‌ای که تحصیل می‌کرده‌اند در کتابخانه‌ها یا آزمایشگاه‌ها بوده‌اند تا فردای بهتری را برای بشریت رقم بزنند، قطعاً با کسانی که سرگرم تفریح و خوشگذرانی بوده‌اند یکسان نیستند به قول قرآن: «هَل یَستَوِی الَّذِینَ یَعْلَمُونَ وَالَّذِینَ لَا یَعلَمُونَ»(۶) و نیز می‌فرماید: «یَرفَعِ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا مِنکُم وَالَّذِینَ أُوتُوا العِلمَ دَرَجَات»(۷)؛ خداوند کسانی را که ایمان آورده و دانشمندند درجات بلندی داده است.
شاید راز نکره بودن درجات در این باشد که کیفیت و کمیّت آن مشخص نیست و حدی ندارد بدیهی است که احترام به دانشمندان علاوه بر گفتار باید در فراهم آوردن امکانات و پیشرفت و تحقیق در جوانی و تکریم و آسایش در دوران بازنشستگی جلوه کند.
۴- احترام به میهمان
قرآن کریم قصه تاریخی برخورد کریمانه حضرت ابراهیم(ع) با میهمانانش را نقل کرده و پذیرایی گرم از آنان را یادآور شده است. از آیات سوره ذاریات درباره این میهمانی استفاده می‌شود که:
*سلام و جواب سلام میهمان لازم است.
*دور از چشم میهمان باید برایش غذا تهیه کرد.
*باید بهترین غذاها برای او تهیه شود.
* غذا در منزل تهیه و به‌سرعت از میهمان پذیرایی شود.
*غذا به راحتی در دسترس میهمان باشد.
این داستان می‌تواند قوانین کلی احترام به میهمان را مشخص کند گرچه بعضی از آداب میهمانی به تناسب مکان و زمان و یا آداب و رسوم ممکن است تفاوت کنند، ولی اصل این است که میهمان تکریم شود. بعضی از مفسران با توجه به این حق میهمان را این گونه برشمرده‌اند:
*حسن برخورد و گرم گرفتن با او،
*نشاندن میهمان در بالاترین و بهترین جای مجلس،
*همنشین شدن با میهمان،
*سخت نگرفتن و راحت گذاشتن او،
*پذیرایی خوب و بدون فاصله و بدون واسطه.(۸)
۵- احترام به یتیمان و مسکینان
در قرآن کریم در کنار نیکی و احترام به والدین، احترام به یتیمان و مسکینان آمده است: « بِالْوالِدَینِ إِحْساناً وَ بِذِی الْقُربى وَ الْیَتامى وَ الْمَساکِین»(۹)
امروز عمل به این آیه با زمان نزول وحی متفاوت شده است. کمک‌های نقدی و بلاعوض گرچه در جای خود خوب است، ولی تکریم این بخش از جامعه این است که آنها را به چشم نیرو و منابع انسانی ببینیم و در نهایت تبدیل به سرمایه انسانی کنیم.
اگر دولتمردان چنین کنند، واژه یتیم و مسکین از فرهنگ جامعه اسلامی زدوده می‌شود و این قشر به‌سرعت به نیروی تأثیرگذار جامعه تبدیل می‌شود. ایجاد فرصت‌های تحصیلی و شغلی تکریم و احترام امروز جامعه ما نسبت به این قشر از جامعه است.
۶- احترام به خویشان و نزدیکان
در اسلام سفارش زیادی برای احترام به خویشان و نزدیکان یا ارحام صورت گرفته است. انسان با داشتن فامیل و آشنا هویت پیدا می‌کند و هویت مانع بزرگی بر سر راه رذائل اخلاقی و از خود بیگانگی است.
شخص تنها چندان مورد توجه نیست، ولی وقتی در خانواده است، پیامدهای اعمالش فراتر از زندگی شخصی است و لذا حریم نگه می‌دارد.
اسلام بر حفظ این هویت تأکید دارد و به همین جهت در پرداخت بعضی از حقوق شرعی، خویشان و نزدیکان را بر دیگران مقدم دانسته است. متأسفانه زندگی شهری و ماشینی امروز به این روابط آسیب جدی زده است.
نتیجه:
امروزه در اقتصاد رایج مراد از سرمایه انسانی (human capital) نیروی انسانی است که بتواند بر رشد و بقای سازمان اثرگذار باشد؛ لذا هم در انتخاب نیرو هم در آموزش مهارت‌های نیروی انسانی سرمایه‌گذاری‌های فراوانی می‌شود تا بتوانند به رشد و تولید برسند.
از نگاه قرآنی کار کسی که رضایت والدین را جلب نکرده است، برایش برکت ندارد. دانشمندی که مورد تکریم و احترام است، در تولید جامعه تأثیر قطعی دارد.
در نظام اسلامی یتیم و مسکین هم سرمایه انسانی است و خویشاوندان در بهره‌وری و ارتقای جامعه دینی نقش به‌سزائی دارند. در یک کلام همه آحاد جامعه اسلامی سرمایه‌های انسانی هستند که می‌توانند جامعه نمونه مهدوی را پی‌ریزی کنند.
پاورقی:
- ۱٫ اسراء، آیه ۲۱٫
- tebyan.net.
- سجده، آیه ۱۸٫
- انعام، آیه ۶٫
- حجر، آیه ۱۵٫
- زمر، آیه ۱۹٫
- مجادله، آیه ۱۱٫
- تفسیر فخر رازی، ۲۸/۲۱۰٫
- نساء، آیه ۳۶٫
سوتیترها:
۱٫
بسیاری از بزرگان یکی از عوامل مؤثر در توفیقات خود را رضایت والدین دانسته اند. مقام معظم رهبری نقل می‌کنند: «یک وقتی پدرم بیمار شدند ومن باید به مشهد می‌رفتم. از طرفی هم فکر می‌کردم دنیا و آخرتم در گرو ماندن در قم و ادامه تحصیل است تا اینکه اهل دلی به من گفت اگر دنیا و آخرت می‌خواهی، به مشهد برو و در در خدمت پدر باش و من رفتم.»
۲٫
از نگاه قرآنی کار کسی که رضایت والدین را جلب نکرده است، برایش برکت ندارد. دانشمندی که مورد تکریم و احترام است، در تولید جامعه تأثیر قطعی دارد. در نظام اسلامی یتیم و مسکین هم سرمایه انسانی است و خویشاوندان در بهره‌وری و ارتقای جامعه دینی نقش به‌سزائی دارند. در یک کلام همه آحاد جامعه اسلامی سرمایه‌های انسانی هستند که می‌توانند جامعه نمونه مهدوی را پی‌ریزی کنند.