قسمت ۲۶
پیشگفتار
در قسمت ۲۵ تعدادی از فیلم‌های «دفاع مقدس و مرتبط با انقلاب اسلامی» معرفی و تحلیل گردیدند. در این قسمت بقیه آن ژانر و سپس سایر ژانرها معرفی و بررسی می‌گردند. یادآوری می‌گردد که سال ۶۸ فرصت بسیار مناسبی برای ریل‌گذاری هدفمند و تولید محصولات سینمائی متناسب با پایان دفاع مقدس بود که سوگمندانه به آن توجه جدی مبذول نگردید و مانند یک لکوموتیو فاقد ترمز به حرکت خود ادامه داد.
الف) بقیه فیلم‌های دفاع مقدس و مرتبط با انقلاب اسلامی در سال ۶۸
۱۱ـ شب دهم ـ محصول: مرکز گسترش سینمای تجربی. کارگردان: جمال شورجه. تهیه‌کنندگان: جمال شورجه، رحیم رحیمی‌پور و حسین شریفی. سناریست: جمال شورجه، رحیم رحیمی‌پور. بازیگران: جهانبخش سلطانی، ملیحه نیکجومند، ولی‌الله شیراندامی، محمدرضا شعبانی، مهرداد ضیائی، نسرین خدادوست مقدم.
داستان فیلم به زندگی آدم‌های معمولی قبل از انقلاب می‌پردازد که بعد از پیروزی و استقرار نظام جمهوری اسلامی و آغاز جنگ تحمیلی با ایجاد فرصت مناسب به دلیل گرایشات پاک به مراسم مذهبی، جذب جبهه می‌شوند. این انسان‌ها شاید در ابتدا، ورود پرشور به صحنه‌های دفاع غیرتمندانه از کشور و نظام نداشتند، اما به علت خلوص نیت به فضای ایجادشده پاسخ مثبت دادند.
جمال شورجه از سینماگران ارزشمند و متعهدی است که تاکنون در مسیر درست انقلاب و اسلام گام برداشته و در مقاطع مختلف دچار تزلزل و منفعت‌طلبی شخصی و پشت پا زدن به ارزش‌های اخلاقی و اسلامی نظام نشده است.
در کارنامه وی فیلم‌ها و سریال‌های فاخری وجود دارند که معروفترین آنها «مردان آنجلس» و «یوسف پیامبر» هستند که در سمت مشاور و کمک کارگردان همپای مرحوم فرج‌الله سلحشور بود.
۱۲ـ شما فرشته‌اید (نام دوم مهاجر پیر) ـ کارگردان و سناریست: محمدعلی میاندار (فیلمنامه اولیه از احمد مورانی). بازیگران: داریوش بابائیان، پری کربلائی، حسن اکلیلی، منصور فرنیا.
قصه فیلم روایتگر عشق و علاقه مهاجرین جنگ تحمیلی و برگشت آنان به زادگاهشان پس از پایان جنگ است. نمایش جدیت و شور و شوق جنگ‌زدگان برای ساختن مجدد تخریب‌های ارتش صدام ستودنی است.
۱۳ـ غفلت ـ کارگردان و سناریست: کامران ملکی. محصول: سازمان حفاظت اطلاعات ارتش جمهوری اسلامی ایران. بازیگران: احمد مهدوی، حسین فیاض، اکبر جلالی.
نگاه فیلم به حفاظت از اطلاعات واحدهای رزمی و آسیب‌های ناشی از بی‌توجهی به نقاط ضعف نیروهای خودی و سوءاستفاده مزدوران و جاسوسان دشمن است که موجب وارد آمدن خسارت‌های مادی و شهادت تعدادی از رزمندگان ما می‌شود، هر چند با دلاوری همرزمان آنان در هوانیروز جبران می‌گردد.
همانطور که ملاحظه می‌شود، فیلم بازیگر معروف ندارد، بنابراین اقبال عمومی به آن نیز کم خواهد بود. به نظر می‌رسد در صورتی که نیروهای مسلح قصد ساختن فیلم‌های حماسی برای اکران عمومی داشته باشند، ضروری است الزامات حرفه‌ای سینما را برای جذب مخاطب عام مدنظر قرار دهند. درغیر این صورت فیلم‌ها برای اکران در مراکز نظامی و مخاطب خاص مناسب خواهد بود. البته باید توجه داشته باشیم که با توسعه وسائل ارتباط جمعی و فضای مجازی، سلیقه مخاطب نیز دگرگون شده و جلب رضایت او در فضای رقابتی سنگین بسیار دشوارتر گردیده است.
۱۴ـ مهاجر ـ محصول: حوزه هنری. کارگردان: ابراهیم حاتمی‌کیا. سناریست: ابراهیم حاتمی‌کیا. بازیگران: علیرضا حاتمی، ابراهیم اصغرزاده، اصغر تقی‌زاده، منوچهر حاجی علی اکبری، حمیدرضا چارکچیان، حسن کریمی.
داستان فیلم به مسأله شناسایی جبهه دشمن متجاوز بعثی توسط پرنده‌های بدون سرنشین می‌پردازد. نکته اساسی روش فداکارانه بسیجیان حاضر در عملیات است. در طول زمان ابزارها تکامل می‌یابند و گاهاً بکلی دگرگون می‌شوند، اما عنصر انسانی و جوهره حیات آدمی خمیرمایه تحولات در همه حوزه‌هاست. حاتمی‌کیا در فیلم مهاجر به خوبی منزلت ایثارگری رزمندگان را به تصویر کشیده است. با اینکه ۲۸ سال از ساخت فیلم می‌گذرد، اما نمایش مکرر آن از صدا و سیما و جشنواره‌های مختلف نشان داده است که همچنان مضمون جذاب و پذیرفتنی برای مخاطب عام دارد. این ویژگی علاوه بر مضمون اخلاقی و ایثارگرانه مدیون تسلط حاتمی‌کیا بر مدیوم نمایش و قصه در سینما است. وی تا الان نشان داده که علی‌رغم دشواری‌های فراوان می‌توان هم به ارزش‌ها پایبند ماند و هم خلاقیت و نوآوری را استمرار بخشید مشروط بر اینکه عشق به کار مشوق اصلی باشد و انگیزه‌های اقتصادی و مادی حرف اول و آخر نباشد.
۱۵- الماس بنفش – کارگردان، سناریست و تهیه کننده: رحیم رحیمی‌پور. بازیگران: جهانبخش سلطانی، هادی قمیشی، جواد هاشمی، امیرحسین شریفی.
داستان فیلم، مربوط به عملیات چریکی سه گروه از رزمندگان دفاع مقدس در غرب کشور است. فرمانده یکی از این گروه‌ها، حاج حسین خرازی فرمانده فداکار لشکر امام حسین(ع) اصفهان در سال‌های بعدی دفاع مقدس است. فیلم ویژگی خاصی ندارد و در سلسله آثار دفاع مقدس طبقه‌بندی می‌شود.
ب) فیلم‌های اجتماعی
۱۶ـ آب را گل نکنید ـ محصول مشترک مرکز گسترش سینمای تجربی و مؤسسه امور سینمائی بنیاد مستضعفان تهران. کارگردان: شهریار بحرانی. سناریست: انسیه شاه‌حسینی (هم‌اکنون کارگردان). تدوین: بهروز افخمی (هم‌اکنون کارگردان و مجری برنامه سینمائی هفت). بازیگران: بهروز رضوی(صداپیشه مشهور)، رؤیا نونهالی، آمنه خلدبرین، اسماعیل سلطانیان، زهره سرمدی.
قصه یک خانم معلم نهضت سوادآموزی در فیلم روایت می‌شود که با فداکاری عجیب نه تنها امر تدریس کودکان و بیسوادان روستائی در خراسان را برعهده دارد، بلکه به تمام مشکلات و تنگناهای روزمره آنان نیز رسیدگی می‌کند. طبعاً وظیفه قانونی معلم مطابق شرح شغل بسیار کمتر از اینهاست و تصویرگری معلمی که شبانه‌روز مشغول گره‌‌گشائی از گرفتاری‌های مردم است، شیرین و دلنشین است ولی مطلب مهمتر جنبه آموزشی و ترغیب مردم به ایثار و خدمت خالصانه به بندگان خداست. همان چیزی که عامل اصلی پیروزی ملت ما در جنگ تحمیلی بر دشمنان بود. متأسفانه تفکری غلط یا خائنانه که احتمال القا آن از سوی استکبار اما بیان آن از زبان برخی از گروه‌های داخلی نظام به صورت گسترده پس از پایان جنگ آغاز گردید، دمیدن مدام در مطالبات شخصی و به فراموشی سپردن رویه فداکارانه اجتماعی بود. بر همین اساس در سال‌های بعد فیلم‌هائی از این نوع کمتر ساخته شدند، در حالی که فضای سازندگی نیازمند تلاش پرحجم و ایثارگرانه بیشتری می‌باشد. نتیجه این نگرش معضلات پیچیده کنونی در حوزه‌های متعدد اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و سیاسی است. زمانی که آتش درخواست‌های فردی زبانه بکشد و همگان به جای گذشت به نفع دیگران پیوسته به دنبال منفعت شخصی باشند، تعادل اجتماعی از دست می‌رود. سینما در این شرائط نمی‌تواند نقش مؤثری برای هدایت فرهنگ عمومی در راستای گذشت و فداکاری داشته باشد. شهریار بحرانی بعد از این فیلم هم آثار ارزشمندی در سینما و تلویزیون پدید آورد، هر چند سینماگر کم‌کاری است.
۱۷ـ بازی تمام شد ـ کارگردان: مهدی صباغ‌زاده. تهیه‌کننده: سیدغلامرضا موسوی و شرکاء. سناریست: مسعود میمی و همایون اسعدیان (هم‌اکنون کارگردان).
قصه فیلم به زندگی جوانی می‌پردازد که پس از عدم توفیق در کنکور در چاپخانه پدرزنش مشغول به کار می‌شود، اما همچنان به دنبال استقلال است. سرانجام با کمک دوستش کاری پیدا می‌کند غافل از اینکه ناخواسته در یک روابط و بازی آلوده وارد شده است. ماجرا ادامه می‌یابد تا سرانجام مرگ غافلگیرانه دوستش موجب تنبه او می‌شود.
۱۸ـ بچه‌های طلاق ـ کارگردان: تهمینه میلانی. سناریست: تهمینه میلانی، تدوین: مرحوم سیف‌الله داد (که بعداً کارگردان ورزیده شد و در دولت اصلاحات معاونت سینمائی ارشاد را عهده‌دار بود. متأسفانه زمان مدیریت او دوران آشفتگی و حرمت‌شکنی تعدادی از سینماگران محسوب می‌شود).
داستان فرزندان طلاق و آسیب‌های اجتماعی موضوع این فیلم است. تهمینه میلانی در سال‌های بعد هم به ادعای خود دغدغه‌های اجتماعی و خانوادگی طبقه متوسط را در آثارش دنبال نمود. هر چند برخی از آثار وی فضای تلخ و تاریکی را از جامعه به نمایش می‌گذارد که از دید منتقدین، غیرواقعی و آگراندیسمان شده است. میلانی عمدتاً موضوع ستم به زنان را به صورت اغراق‌شده به تصویر می‌کشد، به نحوی که از دید منتقدین در عداد نگاه فمینیستی طبقه‌بندی می‌شود و از واقعیت‌ها دور می‌ماند.
۱۹ـ پول خارجی ـ کارگردان: رخشان بنی‌اعتماد. محصول: هدایت فیلم. بازیگران: علی نصیریان، محمدعلی کشاورز، مهتاج نجومی، رسول نجفیان، مرحوم جهانگیر فروهر.
یک کارمند معمولی و دون‌پایه که مشکلات زیادی در زندگی دارد و تصادفاً صاحب ۵۰ هزار دلار پول می‌شود. ابتدا دست و پای خود را گم می‌کند، ولی پس از تسلط بر خود تصمیم می‌گیرد بدون مشورت با نزدیکان پول‌ها را در بازار آزاد بفروشد و مشکلات خود را حل کند. این امر، وی را به دنیای ارزفروشان وارد می‌کند که تجربه جدیدی در زندگی کاری او فراهم می‌آورد.
رخشان بنی‌اعتماد در دنیای حرفه‌ای خود، کنکاش در زندگی طبقه ضعیف جامعه را محور فیلمسازی خود قرار داده و از این نظر موفق بوده است. فیلم سینمائی «زرد قناری» که بعداً به آن خواهیم پرداخت پرمخاطب‌ترین ساخته وی محسوب می‌شود. همسر وی جمشید کوثری به عنوان تهیه‌کننده آثارش معمولاً با او همکاری دارد. دخترش «باران کوثری» نیز به عنوان بازیگر سینما و تلویزیون خانواده هنری وی را تکمیل کرده است. متأسفانه بنی‌اعتماد در سال‌های بعد از زاویه بسیار تلخ و آزاردهنده شروع به ساخت فیلم نمود که موجب شد مخاطبین معمولی خود را از دست بدهد. برخی از گروه‌های سیاسی مزورانه درصدد هدایت آرام وی به موضع‌گیری‌های غیرهنری و آشفته برآمدند که موجب لطمه شدید به توانائی‌های حرفه‌ای و از دست دادن مخاطب بدنه آثار وی گردید.
انسان‌های مشهور باید بدانند که شهرت نفوذ کلام می‌آورد، اما تخصص در غیر حرفه خود، برای آنان خلق نمی‌کند. بنابراین همانطور که اظهارنظر فلاسفه بزرگ تاریخ بشر در غیر حوزه مهارتشان اسباب خنده و مضحکه تاریخ شده است، ورود و دخالت سینماگران در غیر حرفه خود به شدت به اعتبار اجتماعی و حتی سینمائی آنان آسیب خواهد زد.
۲۰ـ تماس ـ سناریست و کارگردان: خسرو ملکان. تدوینگر: کامران قدکچیان (هم‌اکنون کارگردان). بازیگران: حسین شعاعی، احمد قدکچیان، پروانه معصومی، نسرین صحت‌بخش.
قصه فیلم بر محور تماس تلفنی یک مزاحم و خبر دروغ تصادف فرزند می‌چرخد. حوادث تو در تو که به دنبال این خبر کذب به وجود می‌آید، فاجعه‌بار بودن یک خبر دروغ را که شاید برخی آن را تفنن و مزاح تلقی کنند اثبات می‌کند.
خسرو ملکان سینماگری اصطلاحاً متعلق به «مخاطب بدنه» است که اقشار متوسط ضعیف جامعه را هدف‌گیری می‌کند و از این نظر موفق بوده است. چه خوب است که غیر از سرگرمی، هدایت اخلاقی جامعه هدف نیز در این قبیل آثار مدنظر قرار گیرد.
۲۱ـ جستجوگر ـ کارگردان: محمد متوسلانی. فیلمنامه: محمد متوسلانی، اسماعیل خلج، میهن بهرامی. فیلمبردار: مازیار پرتو. موسیقی متن: فرهاد فخرالدینی. بازیگران: داریوش ارجمند، امین تارخ، محمدعلی کشاورز، بهروز رضوی، فاطمه نوری، اسماعیل خلج.
داستان فیلم در فضائی میان تخیل و واقعیت سیر می‌کند. کارگردان با گردآوری مجموعه‌ای حرفه‌ای از سازندگان، نویسندگان، موسیقی‌دانان و بازیگران کاردان و عرضه فیلمی خوش‌ساخت برای مخاطب عام توانائی‌های هنری خویش را به نمایش گذاشته است. ماهیگیر ضعیفی که برای درآمد بیشتر دریا را رها کرده و به وادی سفر پای گذاشته تا تخیلات خویش را عملیاتی کند، اما دچار گرفتاری‌های عجیب غیر قابل پیش‌بینی می‌شود.
محمد متوسلانی بازیگر فیلم‌های کمدی قبل از انقلاب به همراه مرحوم گرشاسب رئوفی (معروف به گرشا) و محمد سپهرنیا (هم‌اکنون در سن بالا ساکن خارج از کشور) است که پس از انقلاب به کارگردانی روی آورد. او فیلم‌هائی مانند (کفش‌های میرزا نوروز) با بازی خوب علی نصیریان عرضه نمود که موجب جلب نظر مخاطب عام گردید. وی ضمن کارگردانی و کمک به دیگر کارگردانان در سال‌های اخیر به ایفای نقش در برخی سریال‌ها هم پرداخته است.
آثار وی عمدتاً بر محور جذابیت عمومی ساخته شده‌اند و در آنها عنصر پیام و آموزش کمتر مورد توجه قرار گرفته است.
۲۲ـ تمام وسوسه‌های زمین ـ محصول: جهاد دانشگاهی. کارگردان و سناریست: حمید سمندریان. بازیگران: رضا کیانیان، مرحومه هما روستا (همسر مرحوم حمید سمندریان)، جمال اجلالی، مرحوم احمد آقالو (بازیگر نقش کاتب در سریال سلطان و شبان ساخته داریوش فرهنگ)،شهین نجف‌زاده، بهادر ابراهیمی.
سمندریان در این فیلم به کار پزشکان و خوب و بد زندگی حرفه‌ای آنان پرداخته است. نمایش گذشت و ایثار پزشک شهر برای خدمت‌دهی به اهالی و وسوسه تدریجی او برای فراهم آوردن زندگی مجلل و حوادث تلخ این تغییر رویه، مخاطب را به دنبال خود می‌کشاند. تسلط سمندریان به مدیوم سینما موجب ساخت فیلمی پرکشش برای تماشاگران معمولی و خانواده‌ها شده است. تماشاگر غیر از کنجکاوی پیگیری قصه، پیام‌های کمرنگی از ارزش ایثار و خدمت به مردم نیز دریافت می‌کند. لازم به توضیح است که بسیاری از سینماگران اعتقاد دارند وظیفه سینما انتقال پیام نیست، بلکه صرفاً سرگرمی است. این نگاه آشکارا با انبوه فیلم‌های مشهور هالیوودی در تضاد است.
۲۳ـ دخترم سحر ـ کارگردان: مجید قاری‌زاده. تهیه‌کننده: مجید قاری‌زاده، غلامرضا موسوی و شرکاء. تدوین: حسن حسندوست. بازیگران: رضا رویگری، مهشید افشارزاده، مرحوم نعمت‌الله گرجی، سارا مهین‌ترابی، مهری ودادیان، محمد شیری.
داستان معالجه فرزند معلول و هزینه‌های سنگین آن برای یک خانواده متوسط پائین شهری دستمایه کارگردان برای ساخت فیلمی قصه محور شده است. فراز و فرودهای جاذب، تعلیق‌های قابل قبول و قصه‌پردازی خانواده‌محور، مخاطب را مشتاق پیگیری سرانجام شخصیت‌ها به ویژه فرزند معلول می‌نماید. رضا رویگری خواننده سرود مشهور «ایران، ایران، ایران، رگبار مسلسلها» در ابتدای پیروزی انقلاب است که بعداً بازیگر پرکاری شد. او اخیراً دچار بیماری شده است. از پروردگار متعال شفای عاجل او را خواهانیم. مهشید افشارزاده هم اخیراً به جرگه کارگردانان پیوسته و اولین اثر خود را روانه اکران نموده است.
(مأخذ: انتشارات وزارت ارشاد و فرهنگ فیلم‌های سینمایی ایران، تألیف جمال امید.)