شعائر سیدالشهداء«ع»؛ ریشه‌ها و پیامدها
اشاره: مورخِ خبیر و متفکر بصیر، استاد علی ابوالحسنی معروف به منذر (م۱۳۹۰)، از دانایان رازِ تاریخ اسلام و ایران و از تحلیلگران ژرف پویِ قیام عاشورا و شعائر حسینی (ع) بود که آثار و مقالات گرانسنگی همچون «سیاهپوشی در سوگ ائمه نور (ع)»، «نماز عاشورا»، «حضرت رقیه (س) در اوراق تاریخ»، «روح هند در التهاب عاشورا» را در این زمینه به رشته تحریر درآورد.
استاد ابوالحسنی، پس از تحقیقات گسترده تاریخی، صاحب تئوری خاصی شده بود که ایران و ایرانیّت، را «ظرفِ» مذهب تشیّع و تشیّع را «مظروف» آن می‌دانست و مصونیّتِ مظروف را بسته به مصونیّت ظرف آن قلمداد می‌کرد. وی معتقد بود که سقِّ استقلال سیاسی ایران و تمامیت ارضی ایران را با تشیّع بویژه شعائر حسینی (ع) برداشته‌اند، یعنی نه تنها حفاظت از دین مبین اسلام بلکه وحدت ملی ایران نیز در گروی پاسداشتِ شعائر و آموزه‌های عاشوراست.
آنچه در ادامه از نظر می‌گذرانید یکی از گفتگوهای منتشرنشده با آن عالم فقید است که درباره «مبانی نظری» و «برکات عملیِ» شعائر حسینی (ع)، تحلیل‌های عمیقی را به دست داده است. امید آنکه عاشوراپژوهان را مفید و یاریگر افتد.
*حضرتعالی سال‌های متمادی از عمر خود را صرف تحقیق درباره تاریخ تشیّع، شعائر اصیل شیعی و شیوه‌های ستیز استعمار با آن نموده‌اید. ضمن تشکر از فرصتی که دراختیار ما قرار دادید، لطفاً بفرمایید واژه «شعائر» در اصل به چه معنا بوده و شعائر مذهبى در اسلام (به‌ویژه تشیع) از چه جایگاهی برخوردار است؟
بسم الله الرحمن الرحیم و به نستعین، إنّه خیرُ ناصرٍ و معین. برای پاسخ به سئوال حضرتعالی، اول باید به معنا و مبنای شعائر اشاره کنم و بعد می‌توانیم به رمز ستیزِ استعمار با آن بپردازیم.
مستحضرید که شَعائر جمعِ «شَعیره» به معناىِ نمود، نشانه و علامت است و شعائر مذهبى حکمِ جلوه ظاهری و وِجهه عملىِ دین را دارد. دین هر چند ریشه در دل و باور قلبى انسان‌ها دارد و لذا قرآن کریم جایگاه اصلى آن را در قلب مؤمنین سراغ مىگیرد: «اُولئِکَ کَتَبَ فى قُلُوبِهِمُ الاِیمانَ یا: هُوَ الَّذى أنزَلَ السَّکِینَهَ فى قُلُوبِ المُؤمِنینَ لِیَزدادُوا اِیماناً مَعَ اِیمانِهِم…»(۱) اما، همچون درختى تناور، برگ و بار آن در فضاى عمل و عرصه گفتار و کردار انسان‌ها ظاهر مىشود. لذا زمانى که از مولاى متقیان على«ع» مىپرسند: «ایمان چیست؟»، حضرت در پاسخ مىفرمایند: «الایمان معرفهٌ بِالقَلب و اقرارٌ بِاللِسان و عملٌ بِالاَرکان»(۲) (ایمان، عبارتند از: شناخت قلبى، اقرار زبانى، و کردار عملى). چنانکه همین نکته را، در کلام پیشواى هشتمین«ع» نیز مىبینیم که ایمان را داراى سه جزء: «عَقْدٌ بالقلب»، «لفظٌ باللسان» و «عملٌ بِالجَوارِح» مىشمارند.(۳)
یک درخت را در نظر بگیرید: ریشهاى دارد که از چشم‌ها نهان است، و ساقه و شاخه و برگ و بارى، که آشکار و قابل رؤیت است. «باطن» درخت، ریشه آن و (در نگاهى عمیقتر) آن روحِ نباتى و گیاهى است که همچون خون در رگ و پىِ درخت، جارى است و نشاط و زندگى و زایندگى درخت ناشى از آن است. «ظاهرِ» درخت نیز همان چیزى است که از دل خاک بیرون زده و مشهود و محسوسِ ماست. بر این قیاس، «شجره طیّبه» دین نیز ظاهرى دارد و باطنى. باطن دین، تقواى دل و توکل و تسلیم و رضا است و ظاهر آن، صورت نماز و روزه و حج و جهاد و غیره که هر یک نمود و نماد و شَعیرهاى از آن باطناند.
*به نظر شما رمز مخالفت قدرت‌های استعماری با شعائر مذهبى و تعظیم و بزرگداشت آنها چیست؟
رمز این مخالفت را بایستى در پیوند استوار و ارتباط وثیقى جستجو کرد که میان شعائر دینى و جوهر دین وجود دارد. چنانکه گفتیم، تعظیم شعائر، میوهاى است که از ریشه نهال دین ـ یعنى تقواى دل ـ سر مىزند: «وَ مَنْ یُعَظِّمْ شَعائِرَ اللّهِ فَإِنَّها مِنْ تَقْوَى الْقُلُوب»(۴) و همان گونه که شعائر، جداى از روح و ریشه دین، کالبدى بی روح است، باطن دین نیز بدون برگ و بارِ ظاهرى و وِجهه عملىِ آن ـ یعنى بدون شرایع و شعائر ـ حقیقتى دست‌نایافتنى است. ظاهر و باطن، با هم داد و ستد متقابل دارند و اصولاً راه دستیابى به باطن دین و عامل حفظ آن، همین ظواهر و شعائر است.
بىجهت نیست که دشمنان اسلام، خاصّه استعمارگران، به انگیزه محو اساس دین و قطع ریشه آن، همواره از مبارزه با وجهه ظاهرى و عملىِ دین ـ یعنى از مبارزه با شعائر ـ آغاز مىکنند: براى آنکه روح تقوا و عفاف را نابود سازند، چادر و روسرى را ـ به جبر و عُنف (همچون زمان رضاخان) یا به غَنج و دَلال (همچون عصر محمدرضا) ـ از سر زنان و دختران مسلمان مىربایند.
براى آنکه رشته پیوند خلق با خداى خویش را بگسلند، با جمعه و جماعت درمىافتند. و… بالأخره براى آنکه زمینه طرحِ آرمان اساسى تشیّع ــ ولایتِ علم و عصمت ـ را از پیروان اهل بیت«ع» بگیرند، کمر به هَدْمِ شعائر ذهبى مىبندند و سوگ و سرورِ شیعه در غدیر و عاشورا و… را به باد حمله مىگیرند و خلاصه در هر چه که نشانى از حقیقت و حقانیت تشیّع با خود دارد تشکیک مىکنند، زیرا مىدانند شعائر در حکم تنه و شاخه و برگ و بار درخت دین است و با قطع اینها، حقیقت دین ـ که «روح نباتىِ» این شجره طیّبه است ـ دیگر بسترى براى بروز و جریان نخواهد داشت و از آن پس، دین را باید در بیغولهها، بل، در افسانهها سراغ گرفت!
اهتمام عالمان راستین به حفظ و ترویج شعائر ـ مخصوصاً شعائر حسینى«ع» ـ نیز براى حفظ همین گوهر دین است. حضرت آیت‌الله بهجت، مرجع بزرگوار تقلید، می‌فرمودند: «وقتى در زمان رضاخان روضه‌خوانى را منع کردند، یکى از اصحاب و اطرافیان حاج شیخ عبدالکریم حائرى «قدّس سرّه» به ایشان عرض کرد: چیزى نیست؛ روضه‌خوانى یک عمل مستحب است که پهلوى آن را منع کرده است. حاج شیخ فرمود: بله، مستحبى است که هزار واجب در آن است!»(۵)
مسئله ذکر شهادت ثالثه (اشهد انّ علیاً ولی‌الله) در اذان نیز یکى از شعائر بزرگ مذهبى ماست که شخصیتى چون مرحوم آیت‌الله العظمى حکیم در شرح مشهورش بر کتاب عروه الوثقى (با عنوان مستمسک عروه الوثقى)، آن را به عنوان ثانوى (یعنى از باب اینکه جنبه نماد و کیان تشیع را به خود گرفته) واجب مىداند. در مورد مرحوم شیخ انصارى، استاد فقیهان نیز نوشتهاند که زمانى که والى بغداد مؤذّن‌هاى شیعه را از گفتن کلمه «اشهد انّ علیّاً ولی‌الله» در روى گلدستههاى مساجد منع کرد و شیخ از این امر مطلع گردید، به طلاّب فرمود: «بار و بُنِه سفر را آماده کنید تا به جایى رویم که بتوانیم اعمال مذهبى خود را آزادانه انجام دهیم». با پخش خبر مهاجرت شیخ انصارى از نجف در بین مردم، نجفی‌ها همگى دست از کار کشیدند و گفتند ما هم با شیخ از عراق بیرون خواهیم رفت. این جریان هنگامهاى در نجف برپا کرد. سلطان عثمانى از کار حاکم بغداد ناراحت گردید و به احضار و تعویض وى امر کرد و بدین ترتیب، اوضاع شهر نجف دوباره آرام شد. به شیخ عرض کردند که شهادت بر ولایت امیرالمؤمنین«ع» جزو اذان نیست، چرا جناب عالى در این موضوع این قدر پافشارى کردید؟! فرمود:
ـ اگر در این مورد ساکت مىماندم ممکن بود فرمانروایان ناصبىِ دولت عثمانى تحمیلات دیگر بر ما روا دارند که عاقبت بدى داشته باشد.(۶)
*استعمار در بین انواع شعائر مذهبی، دشمنی خاصی با شعائر امام حسین«ع» دارد که بسیار سؤال برانگیز است، علت این برخورد کینه‌توزانه چیست؟
ببینید ابرقدرت‌های جهانخوار و استعماری اعم از روس‌ها، انگلیسی‌ها و آمریکایی‌ها از ابتدای ورود به ایران با مقاومت و پایداری مردم روبرو شدند. اینها به مرور فهمیدند که ملت ایران مردم هوشمند و متدیّنی هستند که بر بنیاد معارف عاشوراییِ تشیّع و پشت سر علمای دین، مقابل دشمن می‌ایستند و در مقاطع بحرانی، صف واحدی را در برابر استعمار تشکیل می‌دهند. آنها در ریشه‌یابی این روحیه دریافتند که عاشورا و شعائرِ عاشورا عامل اصلی مقاومت، بیداری و پایداری ایرانیان در برابر انواع توطئه‌ها و تجاوزهای استعمار است؛ یعنی در کشور ایران، «تشیّع» و «منطق عاشوراییِ شیعه» از یک سو ملاطِ وحدت ملی است و از سوی دیگر مثل یک موتور شورآفرین، خون را به کالبد شیعه تزریق می‌کند و مردم را بر ضد استبداد و استعمار به حرکت وامی‌دارد. اینجا بود که استعمار احساس خطر کرد و برنامه‌های پیچیده خودش را بر ضد شعائر و عزاداری آغاز کرد.
*آیا نمونه‌هایی هم از تاثیر فرهنگ عاشورا بر نهضت‌های آزادی‌بخش ایران در تاریخ معاصر سراغ دارید؟
البته.شما می‌توانید نمونه‌های این خروش را در آینه نهضت‌های گوناگون تاریخ معاصر ایران ببینید. مثلاً در ماجرای نبرد سپاه ایران با استعمار روس تزاری، اساساً دوره دوم جنگ‌های ایران و روس با ماه محرم آغاز شد و شور و شعور حماسی سربازان ایرانی در رشادت‌‌هایشان در این دوره در تاریخ ثبت شده است. نهضت تحریم تنباکو هم پس از چند ماهی که به ماه محرم برخورد کرد، رشد چشمگیری در تکاپوی ملی مردم ایجاد کرد. مورد دیگر نهضت مشروطه است که با نهضت عدالتخواهی در محرم ۱۳۲۳ قمری شروع شد و مورخان هم تأثیر ظلم‌ستیزی آموزه‌های محرم را در نهضت مشروطه بسیار پررنگ می‌دانند. در انقلاب اسلامی نیز گلوله خلاص ملت ایران بر پیکره بیجان طاغوت در راهپیمایی روز تاسوعا و عاشورا سال ۱۳۵۷ شلیک شد. این حرکت عظیم و حماسی که از عاشورا تاثیر گرفته بود، بدون کوچکترین خشونتی از سوی ملت شکل گرفت و همین بود که شاه را فراری، و سازمان خشونت‌بار ساواک را به زوال کشانید. حتی بعد از پیروزی انقلاب و در جنگ تحمیلی، محرک اصلی جوانان، شهادت‌طلبی و اسوه‌گیری از شهدای کربلا بود.
تاریخ ایران کراراً اثبات کرده که حماسه امام حسین«ع» می‌تواند نظامی سیستمی و کارآمد در تأمین سعادت کامل بشر باشد، اما بایستی تحت رهبری فقیه اصیل و جامع اسلامی باشد تا سعادت و آزادی بشر را فراهم کند و با رعایت همه اهداف و جوانب قیام عاشورا، به بیراهه و انحراف کشیده نشود. کارشناسان غربی هم در کنفرانس ریشه‌یابی انقلاب اسلامی ایران ـ که در اوایل انقلاب و در اسرائیل تشکیل شد ـ اعتراف کردند که این نهضت یک مبنای عقیدتی و ایدئولوژیکی دارد که حافظ آن است و آن عقیده بنیادین، «حماسه عاشورا» و «انتظار فرج» است. پیامدهای فرهنگ عاشورا که با احیای شعائر و سوگواره آن صورت بسته است، سد محکمی در برابر نفوذ فرهنگی-سیاسی استکبار است. اگر استعمار از فرهنگ عاشورا ضربه‌های سختی نخورده بود که دست به چنین مبارزه حساب شده و بی‌امانی با زنده‌داشت و ترویج آموزه‌ها و نمادهای آن نمی‌زد.
بنده عمیقاً معتقدم که امام حسین«ع» الگوی حیات طیبه است و آموزه‌های نهضت جهانیش، روح حیات و تحرک را در پیکر تشیع جاری می‌سازد. ایران اسلامی، در طول تاریخ، هر وقت زیر ضرباتِ جانکاه استعمار قرار می‌گرفت و زیر پُتکِ جنایات آن دست و پا می‌زد و اوضاعش رو به وخامت می‌رفت، با اتکا به همین فرهنگِ حیات‌بخشِ عاشورا جانی تازه می‌گرفت و دشمنانش را پس می‌زد.
اصولاً عاشورا یعنی حیات جاوید! و در این زمینه علاوه بر شیعیان، سایر مذاهب هم ذوقیّات لطیفی به کار گرفته‌اند. مثلاً در یکى از مجالسى که سال‌ها پیش به مناسبت سالروز تولد آقا اباعبدالله«ع» در کربلا تشکیل شده بود، یکى از ادباى عرب که مرامى غیر از تشیّع داشت ذیلِ عنوانِ «عاشوراء، عاشَ وَراء»، آنچنان داد سخن داد که تحسین همگان را برانگیخت. او عاشورا را «عاشَ وراء» خواند و هر بار، با بحثى نو و تعبیرى تازه، تأکید مىکرد که اصولاً، زندگانى و حیات حسین«ع» با مرگش آغاز شد: عاشَ الْحُسَیْنُ وَراءَ قَتْلِهِ وَ بَعْدَ حَیاتِهِ! و قاتلان وى، به حیات او خاتمه که ندادند، هیچ، آغازگرِ حیاتِ خورشیدسان و جاویدانش شدند! حیاتى که مرگ‌ناپذیر است و قامتى به بلنداى ابدیّت دارد و امواج آن، هر روز رو به گسترش است: عاشوراء، عاشَ وَراء! شاعر دیگر عرب هم در باب سالار شهیدان«ع»، چکامهاى شیوا دارد و در خلال آن مىگوید: مرگ حسین را دروغ بشمار؛ زیرا حسین«ع» حقیقتى باقى و ماندگار است: کَذِّبِ الْمَوتَ فَالحسینُ مُخَلَّد کُلَّما مَرَّتِ الدُّهورُ تَجَدَّد
*بحث دیگری که بسیار مهم است، شناخت روش‌های استعمار در مبارزه با نمادهای مذهبی و عاشورایی است. معمولاً ابرقدرت‌ها و دولت‌هاى مخالف دین، کار مبارزه با شعائر را به‌طور پلّه پلّه شروع مىکنند. به عبارت روشنتر، نخست پارهاى از شعائر را مورد هجمه قرار مىدهند و آنگاه پس از موفقیت در مبارزه با آنها، به مبارزه با بقیه مىپردازند. فکر مىکنید سرّ این سیاست چیست؟
به نکته بسیار مهم و راهگشایى اشاره کردید. واقعش این است در میان شعائر مذهبى، آن دسته که چشمگیرتر یا شورانگیرتر از دیگر شعائرند، همواره سپرِ بلاىِ شعائر دیگرند؛ و دشمن براى نابودى کلّ شعائر، نخست از مبارزه با این‌گونه شعائر آغاز مىکند. مثلاً در امر پوشش بانوان، «چادر» (به عنوان «حجاب برتر»)، حصن و حفاظِ «روسرى» و «مانتو» است و یا در امر عزادارى سالار شهیدان«ع»، مسائلى نظیر «سینهزنى» و «زنجیرزنى»، حافظ و پاسدار «روضه‌خوانى» و «اشک و گریه» در سوک شهیدان کربلا هستند. یعنى، همان طور که در جبهه نظامى، خاکریزهاى گوناگونى وجود دارد که برخى درست در خط مقدّم و در تیررس مستقیم دشمن قرار دارند و برخى آن‌سوتر و در پشت خطّ مقدّم؛ شعائر دینى نیز این چنیناند و بعضى از آنها حکمِ خاکریزِ نخستین را دارند که فتح و تسخیر آنها، موجودیّتِ باقىِ شعائر را مورد مخاطره شدید قرار مىدهد.
استاد ما مرحوم آیت‌الله حاج شیخ حسین لنکرانى«ره»، با اشاره به آیه شریفه اِنَّ الصَّفا وَ الْمَروَهَ مِن شَعائِرِ اللّه(۷)، مىفرمود: ببینید، خداى متعال از بین مناسک و شعائرِ گوناگون حج انگشت تأکید بر سعى بین صفا و مروه (هَروَله) نهاده که در چشم کفّار، صورتاً عجیب‌ترین و سختهضمترین آداب و مناسک حج است و حتى مایه تمسخر و استهزاىِ مُلحدانى چون ابن ابىالعوجاء!(۸) تا مؤمنان به طواف و احرام که مىرسند یا فىالمثل سینه و زنجیر را که مىبینند اشکال نکنند. در تشبیهى البته معکوس، درست مثل این است که دیوان عدالت، وزیر یا نخست‌وزیر را به جرم اختلاس به زندان افکنَد تا دیگران ـ که در رتبههاى فروتر قرار دارند ـ حساب کار خود را بکنند. خداى متعال نیز در بین شعائر و مناسک دین، روى سعى صفا و مروه انگشت مىگذارد تا بدانند که دین در امر شعائر جدیت بسیار دارد و مؤمنان، به ظاهر برخى از شعائر (که در نگاه سطحى و بدوى ـ و نه عمیق و کُنه یاب ـ ممکن است چندان متین و معقول جلوه نکند) ایراد نکنند؛ بلکه بکوشند از سطح به اعماق روند و با تحصیل شناخت بیشتر از حکمت و غایت آن، مُنکران را نیز با حجّتى قاطع بر جاى خویش نشانند.
بارى ـ چنانکه گفتیم ـ برخى از شعائر، سپرِ بلاىِ برخى دیگرند و دشمن براى نابودى کلّ شعائر، همواره از مبارزه با پرشورترین و چشمگیرترین آنها آغاز مىکند. آنگاه چنانچه در حمله به این گونه شعائر، با دفاعى سخت و جانانه روبرو شد، جا مىزند و عقب مىنشیند و انجام توطئه را به فرصتى دیگر وا مىنهد و اگر مقاومتى جدّى و کوبنده ندید، یا توانست با وحشیگرى یا تزویر آن را سرکوب کند، حمله را تا فتحِ خاکریزهاى بعدى ادامه مىدهد و همچون رضاخان و بدتر از او آتاتورک، کلّ شعائر را نابود مىسازد. چنانکه رضاخان در این اواخر حتى در مقام حذف ماه‌هاى قمرى اسلامى از تقویم‌ها برآمد و شب یازدهم محرم یعنى شام عاشورا را در میدان توپخانه بساط رقص و پایکوبى به راه افکند! و فجایع آتاتورک نیز ـ از تغییر خط گرفته تا… منع گفتن اذان به عربى و… ـ مشهور تاریخ است. بنابراین باید هوشیار بود و در برابر هرگونه رخنه به شعائر، محکم و استوار ایستاد و توطئه عمیق و گسترده دشمن را در نطفه خفه ساخت.
*ایام غمبار محرّم و صفر است و کاروان شهیدان و اسیران آل‌الله، در هودجى از اشک و آه محبّان آن خاندان استقبال مىشود. همدلى و همسوزى با سالار شهیدان«ع»، در منطق تشیع، هم وظیفه است و هم عشق. شاید هم بهتر باشد آن را یک چیز بیشتر ندانیم: وظیفه عاشقى! دوست داشتیم در این زمینه هم، بر بنیاد رهنمود قرآن و سنت معصومان«ع» صحبتى بفرمایید.
چشم. این به قول شما وظیفه عاشقانه، ریشه در تعلیمات قرآن و خاندان وحى دارد. از قرآن آغاز مىکنم. مىدانیم که قرآن کریم، دوستى خاندان پیامبر«ع» را بر امّت اسلام فرض و واجب ساخته و حتى آن را در حکم پاداش زحمات گرانقدر پیامبر صلی‌الله علیه و آله در راه ابلاغ رسالت شناخته است: «قُل لا أَسئَلُکُم عَلَیهِ اَجرا اِلاَّ الْمَوَدَّهَ فِى الْقُربى».(۹) و ما ـ جماعت شیعه ـ مفتخریم که بر پایه این حکم صریح و قاطع قرآنى که حکمت آن حفظِ دین از دستبرد منحرفان است، به خاندان پاک آن حضرت عشق مىورزیم.
پیداست که عشق و دوستى لوازمى دارد و یار و محبّ صادق کسى است که شرط دوستى را ـ چنانکه باید و شاید ـ به جا آورد، و گرنه این دوستى صرفاً یک دوستى زبانى و ظاهرى خواهد بود. شاعر مىگوید:
دلا، یاران سه قسمند ار بدانى:
زبانىاند و نانىاند و جانى
به نانى نان بده از در برانش
نوازش کن به یاران زبانى
و لیکن یار جانى را به دست آر
به جانش جان بده تا مىتوانى!
شک نیست که از مهم‌ترین شروط و لوازم دوستى، همدردى و همدلى با یاران و عزیزان در مواقع سوگ یا شادى آنان است و درست از همین روست که در روایات ما بر جشن و سرور در ایّام شادى اهل‌بیت«ع» و ابراز حزن و اندوه در سوگ و ماتم آنان تأکید فراوان رفته است و اصولاً امتیاز شیعه از دیگران، نه در صِرفِ محبت قلبى به خاندان پیامبر بلکه در «اظهار و ابرازِ» این محبت است. چنان که وقتی متوکل خلیفه جبار و خونریز عباسی، زیارت کربلا را به قطع یکی از دستان و پاهای شیعیان موکول کرد، دوستداران اهل بیت برای حفظ این شعار اسلامی و اثبات مودت خود به اهل‌بیت پیامبر اکرم«ص»، سخاوتمندانه به قیمت قطع دست و پا به زیارت رفتند. حتی بعضی‌ها زیارت دوم و… را نیز به قیمت قطع دست و پا و جان خود خریدند تا استبداد عباسی را به چالشی خیره‌کننده بکشند و با روشی حسینی ـ یعنی بهره‌گیری از اهرم مظلومیت ـ متوکل، آن خلیفه سفاک را به زانو درآورند.
احادیث بسیار زیادی از ائمه هدی درباره آثار محبت و مودت به آل‌الله به ما رسیده است که به تناسب بحث به بعضى از آنها اشاره می‌کنیم:
- امیرالمؤمنین على«ع» مىفرماید: «إِنَّ الله تَبارَکَ وَ تَعالى اِطَّلَعَ اِلَى الأَرضِ فَاختارَنا وَاختارَ لَنا شیعهً یَنصُرُونَنا وَ یَفرَحُونَ لِفَرَحِنا وَ یَحزَنُونَ لِحُزنِنا وَ یَبذُلُونَ اَموالَهُم وَاَنْفُسَهُمْ فینا، اولئک مِنّا وَ اِلَینا.»
یعنى، خداوند تبارک و تعالى به جانب زمین توجه فرمود، پس بر گزید ما را براى خویش و برگزید براى ما پیروانى را که یارى ما مىکنند و در شادى و حزن ما شرکت دارند و مال و جان خویش را در راه ما بذل مىکنند؛ آنان از مایند و نزد ما (باز مىگردند).(۱۰)
- از امام صادق«ع» نقل شده که فرمود: «شیعَتُنا جُزءٌ مِنّا خُلِقُوا مِن فَضلِ طینَتِنا، یَسُوؤهُم ما یَسُوءُنا وَ یَسُرُّهُم ما یَسُرُّنا، فَأَذا اَرادَنا اَحَدٌ فَلْیَقصُدهُم، فَهُم الَّذینَ یُوصَلُ مِنْه اِلَینا.»
یعنى، شیعیان ما پارهاى از خود ما بوده و از زیادى گل ما خلق شده‌اند، آنچه که ما را بدحال یا خوشحال مىسازد آنان را بدحال و خوشحال مىگرداند. پس هرگاه کسى اراده ما را دارد، قصد آنان کند که آنان واسطه ارتباط و اتصال با مایند.(۱۱)
- امام صادق«ع» فرمود: «خداوند شیعیان ما را مشمول رحمت خویش قرار دهد. به خدا قسم، شیعیان ما همان مؤمنیناند. آنان به خدا قسم با حزن و حسرت طولانى خویش [در عزاى ما] شریک و همدرد مصیبت‌هاى ما خاندانند.» (۱۲)
۴ . یکی از روایات مهم، بیان نورانی از امام رضا«ع» است: «ریّان بن شبیب می‌گوید در نخستین روز ماه محرّم به محضر امام هشتم«ع» رسیدم، به من فرمود: «… اى پسر شبیب اگر مىخواهى در درجات عالى بهشت با ما باشى، پس در حزن ما اندوهگین و در شادى ما مسرور باش و محبت و دوستى ما پیشه کن، که اگر مردى [در این جهان] به سنگى مِهر ورزد، خداى متعال او را در روز قیامت با همان سنگ محشور مىکند.» (۱۳)
همچنین امام رضا«ع» می‌فرمایند: «هر کس مصائب ما خاندان را یادآور شود و به خاطر آنچه که بر ما وارد شده بر ما بگرید، روز قیامت در مقاماتى که خواهیم داشت همراه ما خواهد بود؛ و هر کس با یادآورى مصائب ما بگرید و دیگران را بگریاند، دیدگان وى در روزى که چشم‌ها مىگریند نخواهد گریست؛ و هر کس در مجلسى بنشیند که در آن امر ما احیا مىشود [= معارف و مناقب ما در آن یاد مىشود] قلبش در روزى که دل‌ها در آن روز مىمیرند، نخواهد مرد.» (۱۴)
بنابراین این اظهار سوگ و سرور در غم و شادى آن بزرگواران، از مصادیق بارز «احیاى امر» و زنده داشتن نام و یاد و مرام آنان است.(۱۵)
این وظیفه که مورد تأکید عقل و شرع است ایجاب مىکند که در ایام عزاى اهل‌بیت«ع» حزن و اندوه خود را به اشکال گوناگون به زبانِ گفتار و کردار و خوراک و پوشاک و… نشان دهیم. اظهار اندوه به زبانِ «گفتار و کردار»، با اشک و آه و ناله و زارى در سوگ آن عزیزانِ عالَمِ وجود صورت مىگیرد، و لعن و نفرین بر قاتلان و دشمنان آنان، و سر سلامتى دادن به دوستان و یارانشان… (چنان که زیارت عاشورا، آینه تمام نماى این «تولّى» و «تبرّى» است).
اظهار اندوه به زبانِ خوراک نیز به این است که طبق فرموده پیشواى ششم«ع» به معاویه بن وهب، عزاداران سید الشهداء«ع» در روز عاشورا از آب و غذا دورى جویند تا آنکه یک‌ساعت از وقت فضلیت نماز عصر بگذرد (یعنى زمانى که امام حسین«ع» به شهادت رسیده و اندک اندک حَصرِ شدید آب از اهل بیت داغدار آن حضرت برداشته شد، فرا رسد (= مقارن حدود ساعت ۴ بعد از ظهر) آنگاه در حدّ لزوم، به غذاى معمول صاحبان مصیبت، سدّ جوع و عطش کنند…(۱۶)
و بالاخره، اظهار همدلى و همدردى با اهل بیت سید الشهداء«ع» در لباس و پوشاک، بدان است که دوستان آن حضرت در روز عاشورا و دیگر ایام عزا به گونهاى لباس بپوشند که از حیث نوع و جنس و رنگ لباس یا نحوه پوشش آن، عرف و عادت اجتماعْ آن را نشان همدردى با بستگانِ عزیزِ از دست رفته مىشمارد ـ چیزى که چنانکه خواهیم دید، عرف و عادت بشرى در بسیارى از مناطق جهان، خاصّه در سرزمین وحى و زیستگاه امامان معصوم (یعنى حجاز و عراق عرب) مصداق بارز آن را در رنگ سیاه و پارچه خشن مىجوید و مىبیند.
عالم برجسته شیعى، رضى‌الدین سید بن طاووس ـ که با امام عصر«عج» سَر و سِرّى خاص داشت ـ مىگوید: همدلى و همراهى با ائمه زمان (که بر سر سفره لطف و احسانشان نشستهایم) در سرور و احزان، از مهم‌ترین رسومِ اهل صفا و صاحبان وفا و دوستان مخلص است و این معنى در این ده روز (دهه اوّل محرّم) جا و جلوه بیشترى دارد، چون در این ده روز، دشمنان اسلام جهت قتل فرزندان پیامبر«ص» اجتماع کردند و با این کار، در مقام شکستن حرمت خداى متعال و رسول گرامى او و ـ اصولاً ـ شکستن حرمت اسلام و مسلمین برآمدند. به خاطر این فاجعه که فساد دین و دنیاى مسلمین را در برداشت، بایستى لباس‌هاى اندوه برتن کرد. پس شایسته است که انسان از نخستین شب این ماه به شیوه کسانى که مصیبتى سخت بر آنان وارد شده، حزن و اندوه خود را در تمامى حرکات و سکنات ابراز دارد و قصدش نیز از این عمل اظهار دوستى با اولیاى خداوند و دشمنى با اعداى او باشد.(۱۷)
*سخن از سنّت «سیاهپوشى» در محرم به میان رفت. مىدانیم که دوستان و علاقمندان اهل بیت«ع» هر ساله در ماه محرم و صفر در و دیوار را به نشانه عزاى ایشان سیاه‌پوش مىکنند. به نظر شما این امر (به ویژه در عصر حاضر) تا چه حد اهمیت و ضرورت دارد؟
سیاهپوشى در سوگ امامان پاک خصوصاً در مصیبت جانسوز کربلا در عصر ما یکى از شعائر مهم شیعه است؛ شعارى چشمگیر و مؤثر که رونق و رواجى عامّ دارد. شیعه در ایام عادى و روزهاى معمول زندگى (به جز دو سه مورد عبا و عمامه…) نوعاً از پوشیدن لباس سیاه پرهیز مىکند، امّا به دهه اول محرّم یا آخر صفر و نظایر آن که مىرسد جامه مشکین مىپوشد و در و دیوار و کوى و برزن را سیاه‌پوش مىکند… و قرن‌هاست که تاریخ در بلاد شیعه‌نشین ناظر این صحنه است.
همین جا به مناسبت بیفزاییم که در عصر حاضر (به رغم اقدامات مفیدى که در جهت تبلیغ فرهنگ نماز و جهاد و شهادت، ترویج هنر قدسى و… صورت مىگیرد و در حدّ خود نیز مؤثر است) آثار فساد و تباهى ـ تباهىِ دل و فساد اندیشه ـ از در و دیوار جلوهگر است. بدحجابی‌ها، آرایش‌هاى کذایى، مُدهاى آنچنانى، استعمال واژه‌هاى بیگانه بر سر در مغازهها و عنوان کالاها، رواج نام‌هایى که بعضاً هیچ‌گونه بویى از «اسلام» ـ بلکه «ایران» ـ در آن نیست، نشستن پول به جاى ایمان و عاطفه، فرو ریختن حریم و حیا در آداب معاشرت و نظام معمارى و دیگر مظاهر نفوذ تعلیم و تربیت غربى (ممزوج به بوالهوسی‌هاىِ دیرینِ بومى) به گونهاى رو بهگسترش است که اگر سریع و پخته علاج نشود، مىرود که گوش‌ها و چشم‌ها بلکه مغزها و دل‌ها را پر سازد و عالَمى نو بسازد که «تودههاى انبوه»ش عروسک‌هایى شَمّاطه دارند که با ماهواره کوک مىشوند و از بیگانه خط مىگیرند…! در این حَول و وَلا، طبعاً آنچه که رنگى از اسلام عزیز و بویى از قرآن شریف دارد و یادآور اصالت‌ها، ارزش‌ها و آرمان‌هاى بزرگ انسانى و الهى است سخت مغتنم است؛ خاصّه اگر بارز و چشمگیر و دلنشین باشد؛ و سیاهپوشى در سوگ ائمه نور چنین است، شعارى مذهبى که جلوه آن بر چشم‌ها مىنشیند و پیامش تا عمق دل‌ها ـ دل‌هاى بیزار از ظلم و جنایت و شیفته قسط و عدالت ـ نفوذ مىکند.
لباس سیاه نشانه عشق و دوستى به ساحَتِ امامان پاک است و اعلام جانبدارى از سرور آزادگان در جبهه ستیز حق و باطل؛ جبههاى که پهنه میدان آن از بام تا شام تاریخ است و جز به شمشیر حجّت آخرین«عج»، پایانِ خوش و محتومِ خویش را بازنخواهد یافت.
شیعه در عزاى حسین ـ که درود و رضوان خدا بر او باد ـ لباس مشکین مىپوشد تا دردِ درون را از مصیبتى که با قتل عزیز فاطمه«ع» بر اسلام ـ بلکه بر انسان ـ رفته است فریاد کند و نفرت خویش را از خیل ظالمانى که «چراغ هدایت» را کشته و حرمت عدل و فضیلت را شکستند اعلام دارد. لباس سیاهى که شیعه در هر محرّم مىپوشد، به حقیقت جلوه دودِ آهى است که خانه دل او را ـ دل پر عشق او را ـ در عزاى حسین«ع» اندوده است. آرى، تنها «اشک دیدگان» نیست که در خانه چشم نشان از عشق استوار شیعه به امام عدل و آزادى دارد؛ شیعه را صد نشانِ دیگر از عشق و اخلاص در آستین است که یکى از آنها نیز جامه سیاه عزایى است که در عاشورا به تن مىکند و در غدیر بَدَل به لباس سپید سرور مىسازد.
شیعه با سیاهپوشى خود در عاشورا مىرساند که در منطق وى، «بى حسین» جامعه تاریک است و جهان بی‌فروغ، و تاریخ؟ هیچ!. شب سرد و سیاه و تلخى که در آن شغالان زوزه مىکشند، روبهان مىفریبند، گرگان مىدرند، و… غنچهها مىپژمرند.
آیا بشریت را مصیبتى بدتر از این متصوّر است که شب‌پرستانِ روزستیز، به «شیشه» چراغ هدایت ـ وجود نازنین فاطمه«ع» ـ سنگ زنند و چندى بعد خودِ چراغ هدایت ـ حسین بن على«ع»ـ را نیز کشته و بیجان سازند؟! (هر چند که خداى جهان ـ جلّت عظمته ـ این چراغ را یکسره خاموش نخواست و نور تابناک آن را در وجود مستمر امامان پاک، نسلاً بعد نسل پایدار ساخت). پس باید به شیعه حق داد که یاد آن فاجعه را تا طلوع آفتاب عدل«عج» در صبح ظهور، همیشه بزرگ و گرامى دارد و به رهنمود امامان خویش از محفل سوگ آن امام همام پایگاهى ماندگار جهت نشر و تبلیغ پیام وى سازد.
*به فلسفه سیاهپوشی در عزای امامان اشاره فرمودید. به نظر شما مهم‌ترین موارد تاریخی که سیاهپوشی را به عنوان یکی از شعائر اهل بیت«ع»، رسمیت می‌دهد، چیست؟
حقیر، ریشه‌های تاریخی، روایی و فقهی سیاهپوشی را به‌طور مستند و مبسوط در کتاب «سیاهپوشی در سوگ ائمه نور«ع»» بحث کرده‌ام و تاکید می‌کنم که خوانندگان محترم حتماً برای اطلاع از جزئیات آن به این کتاب مراجعه کنند. اینجا با مجال اندکی که دارم برای نمونه فقط به مهم‌ترین موارد اشاره می کنم:
شعر، لغت، تاریخ، سیره و حدیث به وضوح نشان مىدهد که سیاهپوشى در سوگ شهداى اهل البیت«ع» به‌ویژه سالار شهیدان«ع»، رسم و سیره جارى خاندان پیامبر«ص» و دوستان و شیعیان آنان بوده و این بیت شریف در ایام عزا به رسم معمول در میان عرب تأسى مىجسته است. قدیمی‌ترین موردى که تاریخ اسلام از سیاهپوشى بر شهداى آل‌الله یاد مىکند، سیاهپوشى دختر امّ سلمه و ربیبه رسول‌الله (زینب) و زنان انصار در سوگ حمزه سیدالشهداء «ع» و سپس سیاهپوشى اسماء بنت عمیس در عزاى شوى خویش، جعفر طیار«ع» پس از جنگ موته است.
گذشته از دو مورد فوق، مىتوان به سیاهپوشى همسران پیامبر«ص» در سوگ آن حضرت، سیاهپوشى حسنین«ع» در سوگ مولاى متقیان«ع»، سیاهپوشى زنان بنى‌هاشم در عزاى امام مجتبى«ع» و نیز امام حسین«ع»، سیاهپوشى شیعیان و نیز فضل بن عبدالرحمن (شیخ و بزرگ بنى‌هاشم) در سوگ زید فرزند امام سجاد«ع»، سیاهپوشى مردم خراسان در سوگ زید و یحیى، توصیه سیف بن عَمیره، صحابى بزرگ امام صادق و کاظم«ع» شیعیان را به سیاهپوشى در عزاى سیدالشهداء، سیاهپوشى سلیمان بن ابی‌جعفر در تشییع پیکر امام کاظم«ع» اشاره کرد. در طول دوران غیبت پیشواى دوازدهم«عج» نیز، شواهد تاریخى بسیارى (خاصّه در شعر و ادب شیعى) مىتوان جست که حاکى از سیاهپوشی ـ به مثابه شعارى عامّ و رایج در میان شیعه ـ در سوگ سالار شهیدان«ع» است، به گونهاى که این معنى حتى در نقش نگین سیاه شیعیان نیز منعکس بوده است:
انا غروىّ شدید السواد
و قد کنت ابیض مثل اللّجین
و ما کنت اسود، لکنّنى
صبغت سواداً لقتل الحسین«ع»
خلاصه مطلب این است که این مسئله از شعائر اصیل اسلامی است که ریشه در صدر اسلام دارد، نه اینکه زاییده عباسیان باشد. در کتاب سیاهپوشی شرحی مفصل از سوء‌استفاده بنی‌عباس از این شعار اصیل شیعی به دست داده‌ام که علاقمندان می‌توانند برای اطلاع بیشتر به آن مراجعه کنند.(۱۸)
*در خاتمه اگر توصیه یا پیامى دارید، بفرمایید.
در عصر ما که کفر به شبیخونى عظیم و بىامان دست زده و با مسلسل فیلم و تئاتر و رمان و ماهواره و…، مغز و دل میلیون‌ها پیر و جوان را در چهار گوشه جهان ـ خاصّه شرق اسلامى و ایران شیعى ـ هدف گرفته است و از منجنیق استعمار ـ دمادم ـ سنگ فتنه مىبارد، چارهاى نیست جز آنکه، آنچه را که نشانى از دوست و پیامى از فرهنگ و سنن الهى گذشته‌مان با خود دارد، سخت و استوار، از دستبرد دشمن پاس داریم، بلکه از آن نور و گرما گیریم و تنور جنگ با آفات زمانه را ـ که همچون سُموم سرد خزان به باغ معنویت شرق زده است ـ هرچه بیشتر داغ و روشن نگه داریم که در تیربارانِ خصم، سپر از کف نهادن و تیغ از دست دادن را جز ننگِ شکست، فرجامى در پى نیست. فراموش نکنیم که شعائر عاشورا از مهم‌ترین نمادهای مذهبی هستند که در ماه محرم به شکوفایی و ثمردهی فزاینده‌ای می‌رسند. مع‌الأسف هر سال با فرارسیدن ماه محرم ما مصیبت‌زده دو ماتم هستیم. یکی مصائب خود امام حسین«ع» و اهل‌بیت مظلومش و دیگری هجمه‌ها و مبارزات بی‌امان با شعائر حسینی. همزمان با فوج عظیم مردم در اندوهیاد محرّم، برخی رسماً به محو سوگواره حسینی کمر همت بسته و از اساس آن را زیر سؤال می‌برند. جماعتی دیگر هم که خطرشان خیلی بیشتر است از راه می‌رسند و گاه متاسفانه به اسم مبارزه با غلوّ، شرک و خرافات، خواسته یا ناخواسته، درصدد تضعیف آئین عزاداری و آموزه‌های ولایی تشیّع برمی‌آیند. به هوش باشیم که دشمن، ما را ـ به دست خویش ـ خلع سلاح نکند…!
پی‌نوشت‌ها
۱ـ مجادله، ۲۲ و فتح، ۴٫
۲ـ نهج البلاغه، تحقیق صبحى صالح، بخش کلمات قصار، حکمت ۲۲۷٫
۳ـ معانى الاخبار، شیخ صدوق، ص ۱۸۶٫
۴ـ حج، ۳۲٫
۵ـ نکتههاى ناب از آیت‌الله العظمى بهجت، رضا باقى زاده گیلانى، صص ۵۱ ـ۵۲ .
۶ـ زندگینامه استاد الفقهاء شیخ انصارى قدّس سرّه، ضیاءالدین سبط الشیخ، ص ۱۲۷٫
۷ـ بقره، ۱۵۸٫
۸ـ ابن ابى العوجاء در بحث مشهورش با امام صادق«ع» که با پاسخ‌هاى کوبنده امام روبه‌رو شد، به مسخره آداب حج پرداخته و لبه تیز حمله را در آن میان متوجه «هروله» حجاج در حین طواف قرار مىدهد توحید صدوق، باب ۳۶، ص ۲۵۳٫
۹ـ شورى، ۲۳٫
۱۰ـ بحارالانوار، علامه مجلسى، ۴۴/۲۸۷٫
۱۱ـ امالى طوسى، مقدمه سید محمد صادق بحرالعلوم، ص ۳۰۵٫
۱۲ـ بحار الانوار، همان، ۴۳/۲۲۲٫
۱۳ـ الامالى، شیخ صدوق، مقدمه شیخ حسین اعلمى مؤسسه الأعلمى للمطبوعات، طبع ۵، بیروت ۱۴۱۰ ق ـ ۱۹۹۰ م مجلس ۲۷، رقم ۵، ص ۱۱۲ ـ ۱۱۳٫
۱۴ـ بحار، همان، ۴۴/۲۷۸٫
۱۵ـ بحار، ۴۴/۲۷۸٫
۱۶ـ ک، حدیث معاویه بن وهب از امام صادق«ع» (تاریخ النیاحه على الأمام الشهید الحسین بن على«ع»، سید صالح شهرستانى، ۱/۱۵۷ـ۱۵۹٫
۱۷ـ اقبال سید بن طاووس، بخش مربوط به اعمال شب اول محرم.
۱۸ـ ر.ک: سیاهپوشی در سوگ ائمه نور؛ ریشه‌های تاریخی، مبانی فقهی، موسسه فرهنگی دانش و اندیشه معاصر، ج سوم، تهران۱۳۹۱٫
سوتیترها:
۱٫
عاشورا و شعائرِ عاشورا عامل اصلی مقاومت، بیداری و پایداری ایرانیان در برابر انواع توطئه‌ها و تجاوزهای استعمار است؛ یعنی در کشور ایران، «تشیّع» و «منطق عاشوراییِ شیعه» از یک سو ملاطِ وحدت ملی است و از سوی دیگر مثل یک موتور شورآفرین، خون را به کالبد شیعه تزریق می‌کند و مردم را بر ضد استبداد و استعمار به حرکت وامی‌دارد
۲٫
پیامدهای فرهنگ عاشورا که با احیای شعائر و سوگواره آن صورت بسته است، سد مهمی در برابر نفوذ فرهنگی-سیاسی استکبار است. اگر استعمار از فرهنگ عاشورا ضربه‌های سختی نخورده بود که دست به چنین مبارزه حساب شده و بی‌امانی با زنده‌داشت و ترویج آموزه‌ها و نمادهای آن نمی‌زد
۳٫
تاریخ ایران کراراً اثبات کرده که حماسه امام حسین«ع» می‌تواند نظامی سیستمی و کارآمد در تأمین سعادت کامل بشر باشد، اما بایستی تحت رهبری فقیه اصیل و جامع اسلامی باشد تا سعادت و آزادی بشر را فراهم کند و با رعایت همه اهداف و جوانب قیام عاشورا، به بیراهه و انحراف کشیده نشود
۴٫
لباس سیاه نشانه عشق و دوستى به ساحَتِ امامان پاک است و اعلام جانبدارى از سرور آزادگان در جبهه ستیز حق و باطل؛ جبههاى که پهنه میدان آن از بام تا شام تاریخ است و جز به شمشیر حجّت آخرین«عج»، پایانِ خوش و محتومِ خویش را بازنخواهد یافت.
۵٫
عالم برجسته شیعى، رضى‌الدین سید بن طاووس ـ که با امام عصر«عج» سَر و سِرّى خاص داشت ـ مىگوید: همدلى و همراهى با ائمه زمان (که بر سر سفره لطف و احسانشان نشستهایم) در سرور و احزان، از مهم‌ترین رسومِ اهل صفا و صاحبان وفا و دوستان مخلص است و این معنى در این ده روز (دهه اوّل محرّم) جا و جلوه بیشترى دارد