مقدمه
رسانه به معنای عام خود، تعلیم و تربیت، فناوری و محتوای اخبار، فرهنگ و زندگی را دچار تحول کرده است. رسانه از فعالیت‌های جامعه جداشدنی نیست و به عنوان جزئی از فرایندهای اجتماعی نهادینه شده است. تلاش برای معرفی گستره تأثیرات رسانه بر جامعه از مدت‌ها پیش شروع‌شده، ولی هنوز ابعاد زیادی از آن ناشناخته باقی مانده است. رسانه عمق وجود و قلب انسان را نشانه گرفته و باورهای وی را تحت تأثیر قرار داده است. مقاطع مختلف رشد انسان در ارتباط با رسانه دچار تغییرات و توازن یا عدم توازن بین این دو منجر به بروز کمال و یا ظهور ناهنجاری‌های غیرقابل‌کنترل شده است.
سن بلوغ از مهم‌ترین مقاطع رشد انسان است که بر اثر تأثیرات نامتوازن رسانه، فرد را در مسیر انحراف و ناهنجاری قرار می‌دهد و اثرات آن تا پایان زندگی با وی همراه خواهد بود. تأثیر شبکه‌های اجتماعی به عنوان یکی از پرطرفدارترین اجزای رسانه، بر نوجوانان و افراد در مرحله بلوغ که از یک طرف گروهی آسیب‌پذیرند و از سوی دیگر پرتعدادترین کاربران شبکه‌های اجتماعی را تشکیل می‌دهند، اهمیت خاصی دارد. اگرچه بی‌شک استفاده از شبکه‌های اجتماعی نقشی اساسی در گسترش ارتباطات اجتماعی و آموختن مهارت‌های ارتباطی دارد، اما از خطراتش هم نمی‌توان چشم‌پوشی کرد.
وجود تأخر فرهنگی و سایبری بین خانواده و فرزند، مستعد بودن فرزند در برابر فشارهای روانی، نوجوانان در مرحله بلوغ را در برابر مشکلاتی از جمله افسردگی، انزواطلبی، بیماری‌های جسمی و روحی، هرزه‌نگاری و زورگویی مجازی، اعتیاد به شبکه (اینترنت) و کمبود خواب آسیب‌پذیر می‌کند. این موارد تهدیدهایی واقعی را در زندگی آنان به وجود می‌آورد. لازم است در موارد مشابه نیز تحقیق‌های دقیق و موشکافانه‌ای متناسب با شرایط کشور انجام دهیم.
امکان ناشناس ماندن در شبکه موجب شده است تا آسیب‌های واقعی در شرایط بسیار پیچیده‌تر بر روی جوانان و نوجوانان اثربخش شود. مطالعات در این مورد، آمار بسیار بالائی را در تغییر کیفیت خواب، کاهش عزت‌نفس، افزایش اضطراب و افسردگی و تخریب بنیان شخصیتی این گروه سنی نشان می‌دهد و زمینه بروز ناهنجاری‌های اجتماعی را فراهم می‌آورد.
از دیگر تأثیرات این شبکه‌ها بر روی خانواده آن است که فعالیت‌های فردی افراد خانواده زیاد و فعالیت‌های مشارکتی آنان کم می‌شود. لذا با کاهش روابط عاطفی و صمیمی بین اعضای خانواده و در اثر واگرایی اعضا، کانون خانواده به سمت فروپاشی می‌رود.
اگرچه جامعه‌شناسان و متخصصان فضای سایبر و رسانه فوایدی را نیز برای استفاده از شبکه‌های اجتماعی ارائه کرده‌اند، اما هنوز یک سئوال بی پاسخ مانده است. علت گرایش جوانان به کاربست‌های منفی شبکه‌های اجتماعی چیست؟ در این گفتار یکی از این علل را بررسی خواهیم کرد.
وابستگی به شبکه
گسترش استفاده از اینترنت با تمام جنبه‌های زندگی از جمله مدرسه، محل کار، خدمات بانکی، تجارت، پرداخت مالیات و حتی رأی‌گیری تلفیق شده و فضای سایبر مرز جدیدی را در ارتباطات اجتماعی ایجاد کرده است. مردم در این فضا، دوستی‌ها و دشمنی‌هایی را ایجاد و کارهایی را می‌کنند و چیزهایی را می‌گویند که در دنیای واقعی و رودررو هرگز انجام نمی‌دهند.
با همگانی شدن اینترنت در اوایل دهه نود میلادی، مسئله استفاده مفرط از این فناوری از حدود سال ۱۹۹۴ توجه روان‌شناسان را به خود جلب کرد. از آن زمان تا کنون پدیده اعتیاد به اینترنت در کشورهای مختلفی بررسی شده است. این اختلال به‌عنوان شکل جدیدی از اعتیاد در سال‌های اخیر توجه پژوهشگران را در حوزه روان‌شناسی، روان‌پزشکی، جامعه‌شناسی و حوزه‌های علمی دیگر به خود جلب کرده است.
ظهور محصولات متنوع و فناوری‌های پیشرفته‌ای چون رایانه، تبلت، تلفن‌های همراه هوشمند و… باعث شده است که اینترنت و شبکه‌های اجتماعی به سهولت دراختیار مردم قرار گیرند. اعتیاد به اینترنت که در زیرمجموعه اختلالات تکانه‌ای آمده، نوعی استفاده از اینترنت است که می‌تواند مشکلات روان‌شناختی، اجتماعی، درسی و یا شغلی را در زندگی فرد ایجاد کند. این روزها با افراد زیادی روبه‌رو می‌شویم که ساعت‌های متمادی چشم به صفحه کامپیوتر دوخته‌اند و حتی به بهانه مهمانی رفتن یا شرکت در جلسه‌ای مهم هم حاضر نیستند لحظه‌ای از گوشی تلفن، تبلت یا لب‌تاب خود چشم بردارند. البته اثبات این معضل روگسترش چندان دشوتر نیست، زیرا تب به روز بودن و دسترسی دائمی به اطلاعات و تصاویر باعث شده تا همه ما به‌نوعی به اینترنت و دنیای مجازی وابستگی داشته باشیم.
یکی از ویژگی‌های یک معتاد این است که خود را فهیم‌تر از دیگران می‌داند و زمانی که از فعالیتش رضایت دارد خود را محق و دیگران را از فهم خود عاجز می‌داند. او معتقد است که دیگران نمی‌توانند او را درک کنند و خودشان مقصرند. مهم‌ترین ویژگی یک معتاد، خودشیفتگی است. او خود را برتر از دیگران می‌پندارد. پرحرفی و اظهارنظر در مواردی که تخصص آن را ندارد، از ویژگی‌های منحصر به فرد یک معتادی است. او هنگامی که در برابر استدلال‌های منطقی و قوی قرار می‌گیرد، به فلسفه‌بافی، سفسطه و مغالطه روی می‌آورد. در این موارد معتاد به نوعی افسردگی و انزوا در فعالیت‌های مستقیم اجتماعی مبتلا می‌شود.
هر چه اعتیاد فرد عمیق‌تر شود، ضعف، ترس و کناره‌گیری او از جامعه بیشتر می‌شود. معتاد زودرنج و حساس می‌شود و به سبب ناپایداری رفتاری، هرگونه فعالیتی را برای تأمین نیازهای خود مجاز می‌شمارد. وفاداری معتاد قابل‌اعتماد نیست. او خود را مسئول تغییر در پدیده‌های نامناسب اطراف خود نمی‌داند و مسئولیت‌پذیریش بسیار سطحی است. او دیگران را مقصر شرایط نامناسبش می‌داند و همواره دیگران را سرزنش و مسئول معرفی می‌کند. در سبک رفتاری و زندگی افراد معتاد تغییرات زیادی مشاهده می‌شوند، اما مهم‌ترین آنها تغییر ادراک و باورهای آنهاست.
تأخر (وجود فاصله) دانش و علم بین اعضای خانواده می‌تواند به اعتیاد دامن بزند. اعتیاد براساس وجود پاداش در انجام کاری به وجود می‌آید. اگر پاداش در ادراک انسان به وجود آید، گرایش به اعتیاد شدیدتر می‌شود و ارگانیسم‌های انسان را درگیر می‌کند. هنگامی‌که مغز انسان از انجام فعالیتی لذت می‌برد، تلاش می‌کند تا همه ارگانیسم‌ها و حتی خلاقیت و هوش خود را نیز در جهت تأمین لذت به کار گیرد.
عوامل مختلفی انسان را در خود غوطه‌ور کرده‌اند. زمانی کتاب چاپ می‌شد و افراد تمام دانش خود را از آن کسب می‌کردند. هنگامی که رادیو و تلویزیون نحوه کسب دانش را تغییر دادند، افراد باور نداشتند که رادیو و تلویزیون هم می‌توانند به افزایش دانش و علم کمک کنند. آنها معتقد بودند که رادیو و تلویزیون سندیت ندارند. سال‌ها بعد این تابو شکسته شد و رادیو و تلویزیون در عرصه دانش نقش خود را به‌‌خوبی ایفا کردند. کسانی که شخصیتشان در دوره اوج فعالیت رادیو و تلویزیون شکل گرفته بود، قادر نبودند نقش اینترنت و محصولات آن را در تغییر سبک زندگی و گرایش‌های انسان هضم کنند و این چرخه همچنان ادامه دارد.
در این زمینه می‌توان افرادی را معرفی کرد که مانند یک فرد معتاد، به کتاب، رادیو، تلویزیون، اینترنت و… وابستگی شدید دارند.
اعتیاد به اینترنت نیز مانند انواع دیگر اعتیاد با نشانه‌هائی چون اضطراب، افسردگی، کج‌خلقی، بی‌قراری، تفکرات وسواسی یا خیال‌بافی در باره آن همراه است. تحقیقات صورت گرفته پیرامون اعتیاد اینترنتی حکایت از آن دارند که اختلال اعتیاد اینترنتی نوعی اختلال روان‌شناختی ـ اجتماعی است و نشانه‌های آن بی‌قراری، بی‌حوصلگی، علائم کناره‌گیری، اختلالات عاطفی و از هم‌گسیختگی روابط اجتماعی هستند.
استفاده کمتر از سه ساعت در روز از اینترنت طبیعی است. فرد معتاد کسی است که حداقل ۸ ساعت در روز را صرف استفاده از شبکه اینترنت و فعالیت در آن می‌کند. برخی از صاحب‌نظران حوزه آسیب‌شناسی معتقدند استفاده ۲ تا ۳ ساعت در روز از اینترنت معمولی است و در صورت استفاده بیش از ۵/۸ ساعت، باید کاربر تحت آزمایش‌های آسیب‌شناسانه قرار گیرد.
در برخی از پژوهش‌ها، افراد علل گرایش به اینترنت را احساس راحتى با آن و برقرارى روابط آسان با دیگران ذکر کرده‌اند. آنها به اتاق دربسته‌ای وارد شده‌اند که نزدیکان از جمله پدر، مادر، خواهر و برادر خود در آن راه ندارند و کاربر می‌تواند آزادانه و بدون محدودیت‌های خانوادگی و عرفی در آن حضور یابد و فضای آن را خود سازماندهی کند. باید توجه داشت که صرف وقت زیاد برای سرگرمى یا فعالیت‌های بیهوده عواقب و پیامدهاى منفى بسیار دارد، از جمله:
انزواى اجتماعى:
فعالیت بیش از حد با سرویس‌های اینترنتی، انسان را از محیط اطراف خود غافل و به روابط خانوادگی آسیب وارد می‌کند. این مسئله ما را از کانون خانواده دور می‌کند.
فروپاشى نظام خانواده:
لذت مجازی همراهی و وقت‌گذرانی با شخصیت‌های مجازی منجر به فروپاشی لذت‌بخشی همراهی با خانواده می‌شود.
تخریب شخصیت افراد:
شخصیت‌های مجازى و تصنعی، آواتارهایی را می‌سازند و قرار گرفتن در این فضا می‌تواند انسان را از خودِ واقعیش دور کند. افراد به کمک شخصیت‌های آواتاری، خود را به‌گونه‌ای معرفی می‌کنند که مخاطب نیازمند به داشتن چنین دوستی می‌شود. شخصیت غیرواقعی جز تخریب شخصیت خودِ واقعی نتیجه دیگری به دنبال ندارد.
به هم خوردن روابط کارى:
انزوا، اختلافات خانوادگی، زندگی چند شخصیتی، بی‌خوابی، بی‌نظمی‌های مکرر منجر به اخراج یا جابه‌جایی‌های مکرر در محیط کار و از بین رفتن شرایط ارتقاء شغلی و مالی فرد.
در تحقیقاتی که اخیراً در باره اعتیاد اینترنتی صورت گرفته‌اند، چند معیار برای اعتیاد به اینترنت برشمرده‌‌اند، از جمله: است.
۱ـ فرد با قطع یا اختلال در اینترنت احساس بی‌قراری و بدخلقی و با کسانی که عامل آن بوده‌اند با عصبانیت برخورد می‌کند.
۲ـ فرد از سرویس‌های اینترنتی به جای استفاده برای رفع مشکلات و ارتقای سطح علمی خود، برای فرار از مشکلات یا کاستن از احساس یأس و ناامیدی، گناه، اضطراب یا افسردگی استفاده می‌کند.
۳ـ فرد به اعضای خانواده یا دوستانش در مورد میزان و وسعت استفاده خود از اینترنت دروغ می‌گوید و با وجود هزینه استفاده از اینترنت، آن را مخفی و از روش‌های نامعقول برای تأمین سرویس خود استفاده می‌کند.
یک معتاد به اینترنت:
ـ ساعات ضروری خواب را صرف استفاده بیهوده از اینترنت می‌کند.
ـ زمانی که دیگران روی شبکه فعال نیستند و یا زمان استفاده از اینترنت او تمام یا قطع شود، عصبانی می‌شود و تلاش می‌کند با کسانی ارتباط برقرار کند که با جایگزین شدن مکرر آنها دائماً دوست فعالی روی شبکه داشته باشد.
ـ با محدودیت اجازه دسترسی به اینترنت، پرخاشگری و کج‌خلقی می‌کند.
ـ زمان‌های مؤثر برای انجام تکالیف روزمره را در شبکه به وب‌گردی می‌پردازد و زمان خود را از دست می‌دهد.
ـ همراهی با دوستان مجازی و آواتاری بر روی شبکه را به همراهی با خانواده ترجیح می‌دهند.
ـ در خفا و در تنهایی از محدودیت‌های ایجاد شده برای استفاده از اینترنت سرپیچی می‌کند.
ـ در مورد استفاده از سامانه‌های اینترنتی راست نمی‌گوید و مخفی‌کاری می‌کنند.
ـ در مورد روابط خود با افراد و شخصیت‌های اینترنتی مخفی‌کاری می‌کنند و واقعیت را به خانواده‌اش نمی‌گویند.
ـ هر چه اعتیاد به اینترنت بیشتر شود، پرخاشگری و عصبیت فرد نیز بیشتر می‌شود.
ـ همواره با کمک دوستان اینترنتی خود به دنبال یافتن راهی برای مخفی کردن فعالیت‌هایش از دید خانواده است.
ـ در زمان‌هایی که از اینترنت استفاده نمی‌کند، در حال برنامه‌ریزی و تفکر در باره چگونگی بهره‌گیری از سرویس‌های جدید اینترنتی و صحبت با دیگران برای اطلاع از تجربه‌های آنها در این زمینه است.
ـ از فعالیت‌های لذت‌بخش فیزیکی که توان جسمی و روحی او را بالا می‌برد، دور می‌شود و به فعالیت‌های غیرفیزیکی روی می‌آورد. بیماری‌های جدید حاصل از بی‌تحرکی جسمی و روانی منجر به فرسایش او می‌شود.
ـ در صورتی‌که تجهیزات سخت‌افزاری و یا نرم‌افزاری او دچار اختلال شود، احساس خستگی، بدخلقی و افسردگی می‌کند و زمانی به شرایط به اصطلاح طبیعی بازمی‌گردد که سخت‌افزار یا نرم‌افزار او تعمیر و آماده کار مجدد شود.
ـ سلامت جسمی او در اثر بروز اختلاف با اعضای خانواده و انزوای در میان آنها به خطر می‌افتد. با افزایش آسیب‌های جسمی، زمان طلایی پیشگیری و درمان بیماری‌های او از بین می‌رود.
ـ شبکه‌های اجتماعی و بازی‌های اینترنتی بیشترین کاربران را در میان نوجوانان و جوانان دارند و گروه بسیار فعال جامعه را از اثربخشی بازمی‌دارند.
مارک دی گریفیتس استاد روان‌شناسی دانشگاه ناتینگهام ترنت و نویسنده کتاب «آیا واقعاً اعتیاد به اینترنت وجود دارد؟» اعلام کرده است که اعتیاد به اینترنت پنج معیار کلیدی دارد که عبارتند از:
«فراوانی» به معنای تبدیل‌شدن اینترنت به مهم‌ترین و برجسته‌ترین فعالیت در زندگی فرد که بر احساسات، رفتار و تفکراتش تأثیر میگذارد.
ـ «تغییر حالت» به معنای تحت تأثیر قرار گرفتن عاطفی با استفاده از اینترنت.
ـ «تساهل» به معنای صرف زمان قابل‌توجه در اینترنت برای گرفتن تأثیر عاطفی.
ـ «نشانه‌های ترک» به معنای ایجاد استرس عاطفی یا فیزیکی برای فردی که ناگهان فعالیت‌های اینترنتی خود را متوقف می‌کند.
ـ «بازگشت» به معنای تمایل فرد معتاد برای بازگشت ساده به رفتار خود حتی پس از سال‌ها کنترل.
هشدار
کودکانی که استفاده از تلفن همراه را از خردسالی آغاز می‌کنند، در اواسط سنین نوجوانی مستعد ابتلا به تومور مغزی می‌شوند. برای چند دقیقه ساکت و آرام شدن فرزندانمان با سلامتی و جانشان بازی نکنیم. هرچند استفاده کودکان از وسایل و تجهیزات اطرافشان امری اجتناب‌ناپذیر است، اما بهتر است به جای بهره‌گیری از تجهیزات خطرناک، برای سرگرم کردن کودکانتان آنان را به ورزش، بازی، سرگرمی‌های فکری و آموزشی سوق دهید، زیرا فرصت برای استفاده از تجهیزات الکترونیکی با تشعشع الکترومغناطیس و شبکه‌های اجتماعی بسیار است، درحالی‌که فعالیت‌های فیزیکی می‌توانند بر آینده فرزندتان تأثیرات مثبت بسیار بیشتری داشته باشند.
نتیجه‌گیری
همان طور که انسان در زندگی واقعی برنامه مشخص روزانه‌ای دارد، لازم است برای زندگی در فضای سایبر و تحت تأثیر این رسانه پرقدرت، برنامه‌ریزی متناسب با شرایط سنی، روحی، جسمی، فرهنگی و… داشته باشد. اگرچه سازماندهی، مشارکت، توزیع محتوا، ارتباط هدفمند، استفاده از خرد جمعی، ارائه نظرات و بیان ایده‌ها، سرعت عمل در تصمیم‌گیری، یکپارچه‌سازی امکانات، افزایش سرعت در فراگیری و آموزش و عبور از مرزهای جغرافیایی بخشی از فواید استفاده از شبکه‌های اجتماعی هستند، اما فقدان برنامه‌ریزی مدون و مشخص متناسب با شرایط خانواده و افراد، همه این مزایا را به ضد خود تبدیل می‌کند. یکی از ویژگی‌های فضای سایبری آن است که پدیده‌ها را به ضد خود تبدیل می‌کند.
در فضاهای مقابل، این رسانه می‌تواند به قدرتی عظیم در تولید و توزیع شایعات، القای شبهات، افت تحصیلی و در بسیاری از موارد، شکستن حریم شخصی، انزوا از کارهای مشارکتی حضوری، تضعیف پیوندهای سنتی خانواده، هویت‌زدایی، کاهش احساسات عاطفی واقعی، صمیمیت کاذب، خیانت، رفتارهای خشن و مکاترونیکی منجر شود و از همه مهم‌تر آثار مخرب سیگنال‌های الکترومغناطیسی تشعشع یافته از تجهیزات الکترونیکی وابسته به شبکه و… را به وجود آورد.
مدیریت این رفتارها و درمان آنها، هزینه‌های مادی و معنوی زیادی را به خانواده و اجتماع تحمیل می‌کند، بنابراین لازم است مهارت‌های اجتماعی جوانان افزایش یابند و نفوذ اینترنت در جامعه را جدی بگیریم.
سوتیترها:
۱٫
امکان ناشناس ماندن در شبکه موجب شده است تا آسیب‌های واقعی در شرایط بسیار پیچیده‌تر بر روی جوانان و نوجوانان اثربخش شود. مطالعات در این مورد، آمار بسیار بالائی را در تغییر کیفیت خواب، کاهش عزت‌نفس، افزایش اضطراب و افسردگی و تخریب بنیان شخصیتی این گروه سنی نشان می‌دهد و زمینه بروز ناهنجاری‌های اجتماعی را فراهم می‌آورد.
۲٫
اعتیاد به اینترنت نیز مانند انواع دیگر اعتیاد با نشانه‌هائی چون اضطراب، افسردگی، کج‌خلقی، بی‌قراری، تفکرات وسواسی یا خیال‌بافی در باره آن همراه است. تحقیقات صورت گرفته پیرامون اعتیاد اینترنتی حکایت از آن دارند که اختلال اعتیاد اینترنتی نوعی اختلال روان‌شناختی ـ اجتماعی است و نشانه‌های آن بی‌قراری، بی‌حوصلگی، علائم کناره‌گیری، اختلالات عاطفی و از هم‌گسیختگی روابط اجتماعی هستند.
۳٫
اینترنت می‌تواند به قدرتی عظیم در تولید و توزیع شایعات، القای شبهات، افت تحصیلی و در بسیاری از موارد، شکستن حریم شخصی، انزوا از کارهای مشارکتی حضوری، تضعیف پیوندهای سنتی خانواده، هویت‌زدایی، کاهش احساسات عاطفی واقعی، صمیمیت کاذب، خیانت، رفتارهای خشن و مکاترونیکی منجر شود.