مقدمه:
پیروزی‌های سال ۲۰۱۷ محور مقاومت در عراق بر گروهک تکفیری صهیونیستی داعش که آزادسازی موصل مهم‌ترین نمود آن محسوب می‌شود، یکی از نشانه‌های مهم افول داعش در افق سیاسی عراق و آغاز دوران پساداعش در این کشور است. همزمانی این تحولات با انتخابات پارلمانی عراق، گروه‌های مختلف سیاسی عراقی را بر آن داشته است تا با بهره‌برداری از موفقیت‌های میدانی، راه را برای حضور در پارلمان عراق و کسب قدرت سیاسی و یا اعمال اهداف سیاسی اجتماعی فرهنگی خود فراهم سازند.
از سوی دیگر اختلافات در میان زیرمجموعه‌های گروه‌های قومی و دینی مختلف و حتی در درون احزاب همسو با محور مقاومت نمایان شده‌اند که جدایی سید عمار الحکیم از مجلس اعلای اسلامی عراق یکی از بارزترین نمونه‌های آنهاست و دورنمای انتخابات آینده عراق را غبارآلود کرده است.
وضع سیاسی عراق از انتخابات ۲۰۱۴ تا کنون:
وضع سیاسی عراق در آستانه انتخابات ۲۰۱۴ دچار چندپارگی و عدم اعتماد میان شیعیان، سنی‌های عرب و کرد و همچنین چند دستگی و عدم اجماع در درون این گروه‌های سه‌گانه بوده است، به گونه‌ای که مثلاً شیعیان این کشور به عنوان ستون فقرات نفوذ ایران در سه گروه عمده ائتلاف دولت قانونمند، ائتلاف ملی و ائتلاف جنبش صدر و برخی از گروه‌های کوچک‌تر تقسیم شده بودند.(۱)
در این حین افزایش تحرکات گروه‌های سکولار در خیابان‌های بغداد تحت عنوان مبارزه با فساد سیاسی و کمبود خدمات در فاصله سال‌های ۲۰۱۰ و ۲۰۱۱ باعث شد که احزاب موجود در فضای سیاسی عراق در زمینه کسب رأی دچار چالشی جدی شوند. با وجود این، افزایش قدرت گروه‌های تروریستی در عراق پس از درگیری‌های استان الانبار در سال ۲۰۱۳ و ۲۰۱۴ سبب شد که بسیاری از مردم این کشور با وجود نارضایتی‌ها از نخبگان سیاسی، به دلیل احساس خطر به این احزاب رأی بدهند، هر چند که در انتخابات ۲۰۱۴ برخی از چهره‌های جریان سکولار نیز توانستند وارد مجلس شوند.
چند دستگی‌های عمیق در میان نخبگان سیاسی سنتی عراق باعث شد که این نخبگان با وجود دستیابی به اکثریت آرای مردم عراق نتوانند بر سر تشکیل دولت به توافق برسند. در این میان مخالفت قاطع کردها، اهل سنت و بخش بزرگی از گروه‌های شیعه با نخست‌وزیری مالکی و اصرار او بر باقی ماندن در این پست باعث شد که گروه‌های شیعه عراق بیش از پیش دچار چند دستگی شوند، به گونه‌ای که با نخست‌وزیری حیدر العبادی این چند دستگی‌ها به درون حزب‌الدعوه که یکی از مهم‌ترین احزاب شیعه است سرایت کرد و این حزب عملاً دو دسته شد.
مبارزه با داعش در طول سال‌های ۲۰۱۴ تا ۲۰۱۷ منجر به نتایج سیاسی بسیاری در فضای سیاسی عراق شد که از جمله آنها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- آوارگی و پناهندگی بسیاری از نخبگان و مردم عادی اهل سنت و همچنین کسب تجربه زندگی در زیر سلطه یک گروهک بنیادگرا و مشکلات آن که به واقع‌گرا شدن نخبگان و مردم عادی اهل سنت و نفرت بسیاری از آنها از تروریسم منجر شد، به گونه‌ای که مناطق آزاد شده از چنگال داعش شاهد اخراج خانواده‌ها و بستگان اعضای داعش و یا همکاری کنندگان با آنها بود.
این رویداد اکثر اهل سنت عرب را به خطرات حمایت از تروریسم برای کسب منافع گروهی و قومی آگاه و رویای بازگشت به شرایط پیش از ۲۰۰۳ برای اهل سنت را به‌کلی از ذهن آنها بیرون کرد. همچنین هجوم داعش باعث شد که مردم عادی اهل سنت نسبت به سیاستمدارانی که ادعای نمایندگی آنان را داشتند، بدبین شوند. نمونه این امر اسامه و اثیل نجیفی، رئیس سابق پارلمان عراق و استاندار موصل هستند که طی سال‌های قبل از سقوط موصل با کسب بیشترین آرا از استان موصل این استان را به پایگاه سیاسی خود تبدیل کرده بودند، ولی در اولین نظرسنجی پس از آزادسازی موصل، دو سوم مردم این شهر، یک استاندار شیعه منصوب عبادی را به استاندار فعلی ترجیح می‌دادند.(۲) این فضای جدید سیاسی در میان اهل سنت باعث شده است که سه گرایش در فضای سیاسی اهل سنت عرب به وجود آیند. گرایش اول خواهان همکاری با احزاب شیعه، به‌خصوص جناح حیدر العبادی، جناح دوم خواهان کسب خودمختاری بیشتر و جناح سوم، خواهان ملحق شدن به اقلیم کردستان و همکاری بیشتر با نیروهای کرد هستند.
- افزایش نفوذ و قدرت نظامی کردهای عراق و سیطره آنها بر بخش‌های بزرگی از مناطق مورد مناقشه از جمله منطقه نفت‌خیز کرکوک باعث شد که این گروه‌ها درصدد بهره‌برداری از پیروزی‌های به و جود آمده و افزایش قدرت سیاسی خود از طریق حل مسئله مناطق مورد مناقشه به نفع خود و زمینه‌سازی برای جدایی از عراق باشند. این امر در بحران همه‌پرسی استقلال مناطق شمال عراق پدیدار شد. با وجود این عوامل مختلفی چون فساد مالی در دو حزب اتحادیه میهنی و دموکرات کردستان، تعطیلی پارلمان این اقلیم، اختلافات داخلی در صفوف اتحادیه میهنی و رقابت و اختلاف در میان ائتلاف حاکم بر کردستان هم که ریشه در اختلافات قدیمی دارد، باعث شده‌اند که این منطقه هم دچار چنددستگی و در اثر مرگ جلال طالبانی و بحران همه‌پرسی کردستان تشدید شود.
- تشکیل گروه‌های حشدالشعبی از گروه‌های عمدتاً شیعه با پشتیبانی جمهوری اسلامی ایران یکی از عوامل مهمی بود که به اتحاد بیشتر عراق و بسط سیطره دولت بر اکثر نقاط کشور کمک کرد. با این همه این نهاد پوشش قانونی مناسبی را برای گروه‌های سیاسی مختلف و در بسیاری موارد ناهمسو با جمهوری اسلامی فراهم کرد تا گروه‌های شبه‌نظامی مربوط به خود، از جمله “فرقه العباس”، “سرایا السلام” گروه‌های موسوم به حشد، عشائری اهل سنت و حشد مسیحی را تشکیل دهند. تمایل استفاده انتخاباتی برخی گروه‌های حشدالشعبی، به‌خصوص گروه‌های نزدیک به ایران از پیروزی‌های میدانی و ائتلاف گروه‌های نزدیک به ایران با نوری مالکی نخست‌وزیر سابق و رقیب حیدر‌العبادی سبب شده است که اختلافات میان مالکی و حشد، از یک سو با عبادی تشدید شود و برخی از شخصیت‌ها و گروه‌های نزدیک به ایران از جمله عمارالحکیم که پیش از این نیز نقش بارزی در فضای سیاسی عراق داشتند، با ایران دست به مرزبندی بزنند.
- افزایش نارضایتی‌ها در جامعه عراق و اعتراض به فساد و طایفه‌گرایی و افزایش حس وطن‌دوستی و همبستگی ملی در میان بخش‌های بزرگی از جامعه عرب عراق در جریان مبارزه با داعش و همچنین اعتراض به عدم تغییرات نسلی و کنار گذاشتن جوانان در عرصه سیاسی و مدیریتی، برخی از احزاب سیاسی و شخصیت‌ها را بر آن داشت که با دور شدن از ائتلاف‌های قدیمی خود در سطح ملی و بین‌المللی تلاش کنند تا با ایجاد ائتلاف‌هایی فراقومی و فرادینی بر موج این طیف رو به افزایش در عراق سوار شوند.(۳) از جمله این شخصیت‌ها عمارالحکیم است که پس از ناکامی در تغییر بافت داخلی مجلس اعلای اسلامی عراق به نفع نیروهای طیف خود که عمدتاً جوان بودند، با تشکیل جریان حکمت ملی عملاً از مجلس اعلا جدا شد.
در عرصه بین‌المللی نیز برخی از گروه‌های شیعه و سنی تلاش کردند با فاصله گرفتن از حامیان قدیمی منطقه‌ای خود یعنی ایران، ترکیه و عربستان، ائتلافات جدیدی را برای ایجاد نوعی موازنه مثبت در عراق پایه‌گذاری کنند که از جمله آنها می‌توان به مقتدای صدر و سفر اخیر او به عربستان سعودی اشاره کرد.(۴)
این عوامل باعث شده‌اند که عراق در آستانه انتخابات عمومی سال ۲۰۱۸ شبکه‌ای از احزاب و ائتلاف‌های انتخاباتی گسترده و با دیدگاه‌های سیاسی داشته باشد که بسیاری از آنها حاضر‌ند در فردای انتخابات، حول محور دور شدن از محور مقاومت یا ادامه اتحاد با آن با یکدیگر ائتلاف کنند.
صف‌بندی‌های محتمل در دوران پسا انتخابات:
یکی از مهم‌ترین عناصر تشکیل دولت عراق صف‌بندی‌های به وجود آمده در دوران پس از انتخابات است که می‌تواند راه نخست‌وزیری شخصی را در کشور هموار و یا ناممکن سازد. در انتخابات سال ۲۰۱۰ با وجود کسب بیشترین میزان آرا توسط ائتلاف العراقیه، مالکی توانست با تأسیس ائتلاف ملی برای بار دوم به نخست‌وزیری برسد. در انتخابات سال ۲۰۱۴ با وجود نتایج خیره‌کننده ائتلاف نوری مالکی، به دلیل اختلاف نظرها بر سر اسم مالکی، عبادی از صفوف پشتی حزب‌الدعوه و ائتلاف دولت قانونمند به منصب نخست‌وزیری عراق رسید، از این رو احزاب تلاش می‌کنند در عین حال که در انتخابات آتی به‌طور مستقل، شرکت می‌کنند، گوشه چشمی هم به ائتلافات پس از انتخابات و گزینه نخست‌وزیری داشته باشند. از این رو پس از انتخابات احتمالاً شاهد این ائتلافات خواهیم بود:
ائتلاف حول محور مالکی: این ائتلاف که در صورت تشکیل به عنوان ائتلاف نزدیک به محور شناخته خواهد شد، هم‌اکنون با وجود مشکلات پیش روی مالکی ممکن است از ائتلاف دولت قانونمند، ائتلاف مجاهدین، ائتلاف مواطن، حزب حل به رهبری جمال الکربولی(سنی)، حزب مجمع مدنی اصلاح به رهبری سلیم‌الجبوری(سنی)، جریان اراده به رهبری حنان الفتلاوی(شیعیان) و شخصیت‌های سنی دیگری همچون رئیس دیوان وقف سنی، آقای عبداللطیف الهمیم، وزیر برق آقای قاسم الفهداوی و رئیس اسبق پارلمان آقای محمود المشهدانی تشکیل شود.(۵)
ائتلاف حول محور عبادی: ائتلاف محور عبادی که گفته می‌شود مورد تأیید ایالات متحده آمریکا، عربستان سعودی و کشورهای عربی است، احتمالاً از جناح عبادی در حزب‌الدعوه، جریان صدر، جریان حکمت ملی، جریان اصلاح وابسته به ابراهیم الجعفری، حزب اسلامی عراق، حزب متحدون، ائتلاف العربیه به رهبری صالح المطلک و شخصیت‌های سنی دیگری چون وزیر برنامه‌ریزی سلمان الجمیلی، وزیر دفاع سابق خالد‌العبیدی و رئیس حزب حق احمد المساری که همگی طرفدار بازگشت عبادی به قدرت برای دور دوم هستند، تشکیل خواهد شد.(۶)
احزاب اهل سنت، مچون پروژه عربی و اکثر احزاب کرد تا کنون موضع مشخصی را از انتخاب نخست وزیر آینده ابراز نکرده‌اند.
نتیجه‌گیری:
جمهوری اسلامی برای اولین بار در طول تاریخ نفوذ خود در عراق، با خطر دو شقه شدن متحدان خود در این کشور بر اثر انتخابات و از همه بدتر دور شدن برخی از متحدان از محور مقاومت در این کشور روبروست. این امر از حمایت اتاق‌های فکر آمریکا برخوردار است تا با تکیه بر تجربه عراق، این نوع مخالفان را در کشورهای دیگر از جمله لبنان هم عملیاتی سازند. از این رو انتخابات آینده عراق می‌بایست صحنه مبارزه با طرح آمریکایی ایجاد دو دستگی در محور مقاومت باشد و جمهوری اسلامی نباید از هیچ تلاشی برای متحد کردن احزاب همسو با محور مقاومت فروگذار کند.
منابع:
- انتخابات العراق ۲۰۱۴،المعرفه، الجزیره نت، ۲۹ ابریل ۲۰۱۴: https://goo.gl/bhGDAr
- براء الشمری، العراق: حراک لتشکیل جبهه داعمه للعبادی لولایه ثانیه، العربی الجدید، ۱۰ نوفمبر ۲۰۱۷: https://goo.gl/Kb3EuG
- حنین غدار، هل تنقلب الدینامیات الشیعیه فی العراق ولبنان ضد إیران؟، مرصد السیاسی ۲۸۶۵، معهد واشنطن لسیاسه الشرق الادنی، ۵ أکتوبر ۲۰۱۷٫
- علی معموری، شیعه العراق یصارعون لحفظ استقلالهم عن المحور الإیرانیّ وإیران تستعدّ لمواجهه الواقع الجدید، المونیتور، ۱۸ اغسطس ۲۰۱۷: https://goo.gl/1UryFJ
- منقذ داغر، الرأی العام العراقی یُظهر جسرًا جدیدًا من الأمل و وادٍ قدیم من المخاوف، منتدی فکره، معهد واشنطن لدراسات الشرق الادنی، ۷ ژوئن ۲۰۱۷: https://goo.gl/vwKEDo
پی‌نوشت‌ها:
- ۱٫ انتخابات العراق ۲۰۱۴،المعرفه، الجزیره نت، ۲۹ ابریل ۲۰۱۴: https://goo.gl/bhGDAr
- منقذ داغر، الرأی العام العراقی یُظهر جسرًا جدیدًا من الأمل و وادٍ قدیم من المخاوف، منتدی فکره، معهد واشنطن لدراسات الشرق الادنی، ۷ ژوئن ۲۰۱۷: https://goo.gl/vwKEDo
- حنین غدار، هل تنقلب الدینامیات الشیعیه فی العراق ولبنان ضد إیران؟، مرصد السیاسی ۲۸۶۵، معهچ واشنطن لسیاسه الشرق الادنی، ۵ أکتوبر ۲۰۱۷٫
- علی معموری، شیعه العراق یصارعون لحفظ استقلالهم عن المحور الإیرانیّ وإیران تستعدّ لمواجهه الواقع الجدید، المونیتور، ۱۸ اغسطس ۲۰۱۷: https://goo.gl/1UryFJ
- براء الشمری، العراق: حراک لتشکیل جبهه داعمه للعبادی لولایه ثانیه، العربی الجدید، ۱۰ نوفمبر ۲۰۱۷: https://goo.gl/Kb3EuG
- همان
سوتیترها:
۱٫
جمهوری اسلامی برای اولین بار در طول تاریخ نفوذ خود در عراق، با خطر دو شقه شدن متحدان خود در این کشور بر اثر انتخابات و از همه بدتر دور شدن برخی از متحدان از محور مقاومت در این کشور روبروست. این امر از حمایت اتاق‌های فکر آمریکا برخوردار است تا با تکیه بر تجربه عراق، این نوع مخالفان را در کشورهای دیگر از جمله لبنان هم عملیاتی سازند.
۲٫
انتخابات آینده عراق می‌بایست صحنه مبارزه با طرح آمریکایی ایجاد دو دستگی در محور مقاومت باشد و جمهوری اسلامی نباید از هیچ تلاشی برای متحد کردن احزاب همسو با محور مقاومت فروگذار کند.