باورها، ارزش‌ها، گرایش‌ها و رفتارهای هرجامعه‌ای را فرهنگ آن جامعه می‌نامند. این فرهنگ است که مسیر هر کشور را معلوم و به او دیکته می‌کند که چه سیاست‌هایی در مواجهه با اتفاقات مختلف، اعمال کند. کشور ما هم دارای فرهنگ غنی و پرباری است که به‌خوبی می‌تواند تصمیمات مردم و مسئولین را ذیل پرچم باورهای دینی، مدیریت و راهبری کند. رهبر معظم انقلاب(مدظله) همواره با نگاهی دقیق و موشکافانه این فرهنگ را رصد کرده و موازینش را تذکر داده‌اند.
ایشان نه صرفاً از بعد از انتخابشان به عنوان مقام رهبری، بلکه از پیش از انقلاب هم نگران مخدوش شدن ارکان فرهنگ جامعه بودند و دائماً در عرصه‌های مختلف به این نکته اشاره می‌کردند که باید مراقب باشیم ما را از ما نگیرند. این هشداری بود که از دهۀ هفتاد بیشتر شد، چون دشمن بعد از شکست در میدان جنگ، به جنگ در میدان فرهنگ و تمدن ما رو آورد. از دیدگاه رهبر انقلاب، دشمن همیشه هم به دنبال جایگزین کردن فرهنگ خود به‌جای فرهنگ بومی نیست، بلکه ممکن است بیگانه کردن مردم آن جامعه از فرهنگ خودی و نابود کردن هویت فرهنگی آن را در نظر داشته باشد.
تعبیر مهم رهبر معظم انقلاب از فرهنگ، تعبیر ماندگار و اثرگذاری است: «فرهنگ مثل هواست. انسان با هوایی که استنشاق کرده و با آن جانی گرفته، می‌تواند دو قدم بردارد و جلو برود. فرهنگ را دست کم نگیرید. خیلی مهم است. بنابراین صرف وقت کنید و در بودجه هم برایش پول و فصول قابل توجهی بگذارید تا جهتِ ارزشی به فرهنگ بدهید.»(۱)
افق نگـاه
نگاه رهبر معظم انقلاب به مقولۀ فرهنگ و اشراف ایشان به جوانب کار همواره مورد تأئید ادبا، علما، کارشناسان و نخبگان علمی کشور بوده است. ایشان می‌فرمایند:
«در تهاجم نظامی‌دشمن با تجهیزات و امکانات نظامی، توپ و تانک و موشک و هواپیما و غیره مستقیماً وارد معرکه می‌شود، اما برای پیشبرد اهداف تهاجم فرهنگی، نیازی به لشکرکشی و صرف هزینه‌های هنگفت نظامی نیست. سلاح دشمن در این نبرد، امور به ظاهر رسمی و قانونی و کارساز مثمر ثمر، از قبیل تولید و نمایش فیلم، مصاحبه، سخنرانی، مباحثه، چاپ و انتشار مجله، کتاب، عکس، شعر و قصه و نمایش و…است.»
حضرت آیت‌الله خامنه‌ای معتقدند که همۀ این محصولات در قالب‌های ظاهرفریبی چون رشد و ترویج هنر و ادب، آزادی بیان و قلم و اظهار عقیده، تضارب افکار و تبادل اندیشه‌ها و… تولید می‌شوند. این نکته که هم بیان‌کنندۀ زوایای پنهان مقاصد شوم دشمن است و هم جنبۀ انذار و اعلام عمومی‌دارد تا همگان هوشیار باشند، قابل توجه است. حتی ایشان دائماً تاکید می‌کنند که تهاجم فرهنگی، یک چیز پر سر و صدا نیست:
«پر واضح است که این ادعاها و پوشش‌های فریبنده و دهن پرکن تا چه میزان دشمن را در این تهاجم در استتار کامل قرار می‌دهد و برای شناخت توطئه و نقشه‌های دشمن و تشخیص ردپای او تیزبینی و ژرف‌اندیشی و دقت و هوشیاری فراوانی لازم است و گماشتن دیده‌بانانی تیزبین و تیز فهم، لازم‌تر».
و ذیل این نکته، مسئله بصیرت و شناخت عرصه‌های حق و باطل را مطرح می‌فرمایند که خود حدیث مفصلی است. اما آنچه که معظم‌له در تذکرات خود مطرح می‌کنند، این است که تهاجم فرهنگی برای هر کسی و در هر چهاردیواری‌ای می‌تواند رخ بدهد و هیچ کسی از این آفت بری نیست و چه بسا دشمن در این تهاجم سربازان خویش را از میان خودی‌ها برگزیند و سخن خویش را از زبان آنها بیان کند و نقشه‌های خود را به دست آنها عملی سازد.
*****
اما حضرت آیت‌الله خامنه‌ای در موارد بسیاری بحث فرهنگ و تهاجم فرهنگی را نشانه رفته‌اند که برخی موارد عبارتند از:
مدیریت عرصۀ فرهنگ عمومی
بحث سبک زندگی، دوری از تجمل و اسراف‌گرایی، تابعیت از قانون، پیگیری نظم و انضباط اجتماعی، خوش‌رفتاری و مهربانی در جامعه، کمک به همنوع و… از جملۀ مواردی است که رهبر معظم انقلاب دائماً تذکر داده‌اند.
مدیریت عرصۀ علم و دانش
رهبر انقلاب تاکید دارند که باید تولید علم و برای مجموعه‌های دانشگاهی از این علم بومی‌استفاده کنیم. اینکه دائم دنباله‌روی غرب باشیم، صحیح نیست:
«اینها (غربی‌ها) در طول سال‌های متمادی به مغز ایرانی و باور ایرانی تزریق کردند که تو نمی‌توانی، باید دنباله‌روی غرب و اروپا باشی. نمی‌گذارند خودمان را باور کنیم. الان شما اگر در علوم انسانی، در علوم طبیعی، در فیزیک و در ریاضی و غیره یک نظریۀ علمی‌داشته باشید، چنانچه برخلاف نظریات رایج و نوشته‌شدۀ دنیا باشد، عده‌ای می‌ایستند و می‌گویند حرف شما در اقتصاد، مخالف با نظریۀ فلانی است. یا حرف شما در روان‌شناسی، مخالف با نظریه فلانی است.(۲)
ایشان معتقدند وقتی علم نباشد، صنعت نیست. وقتی صنعت نباشد، بسیاری از ثروت‌های جامعه کشف نمی‌شوند. وقتی صنعت نباشد، همۀ موجودی برای به دست آوردن صنعت روز خرج می‌شود و دنباله روی از بیگانه و گرفتن ناگزیر فرهنگ بیگانه و تبعیت ناگزیر از سیاست‌های بیگانه هم به دنبالش پدید می‌آید. همۀ اینها ناشی از بی‌علمی‌است.(۳)
لذا به دانشگاهیان و جوامع علمی‌داخل کشور تاکید می‌کنند که روی تولید و انتشار علم و مبانی علمی مبتنی با فطرت و باورها، سرمایه‌گذاری کنند. دیدار ایشان از مرکز ناباروری رویان به سرپرستی مرحوم کاظمی‌آشتیانی، و پیگیری مسائل پیشرفت‌ها در صنایع هسته‌ای و موشکی نشان از همت ایشان برای تشویق دانشگاهیان و نخبگان عملی ماست.
مدیریت عرصۀ نوشتار و کتاب
کمتر کسی است که از علاقه و همّ رهبری معظم نسبت به مطالعه و کتابخوانی خبر نداشته باشد. در میان سخنان رهبری کاملاً مشهود است که ایشان نه تنها به بحث انتشار کتب مختلف سیاسی، فرهنگی، هنری و ادبی در کشور اهمیت می‌دهند، بلکه خودشان هم دائماً مشغول کتاب و مطالعه هستند. مصادیقی هم که در میان سخنانشان می‌آورند شاهد این مثال است. از ادبیات جهان گرفته تا کتب تازه منتشر شدۀ داخل کشور همگی در میان مثال‌های رهبری به چشم می‌خورند و این نشان می‌دهد که ایشان تا چه حد مترصد امور فرهنگی و چاپ و نشر در کشور هستند و فارغ از صنف طلبگی خود، چه میزان به ادبیات و هنر اشراف دارند.
ایشان در مواردی که می‌دیدند کتب ما سمت و سوی مناسبی ندارد، حتی اعتراض خود را در عدم بازدید از نمایشگاه بین‌المللی کتاب نشان می‌دادند و مرتباً به مسئولین گوشزد می‌کردند که نظارت بر رسانه‌ها، جامعه را ایمن می‌کند. ترتیب دادن جلسات مردمی با حضور شاعران، نویسندگان و دغدغه‌مندان فرهنگی که عموماً جلسات با صفا و خودمانی‌ای هم محسوب می‌شوند، از جملۀ دقت‌های ایشان به مسئلۀ فرهنگ است.
یکی از شاخصه‌های هر فرهنگ، زبان و ادبیات آن است. رهبری همواره موکداً از مردم و مسئولین می‌خواهند که مسئلۀ زبان فارسی را به‌طور جدی پیگیری کنند تا مبادا زبان در میان غفلت و بی‌خبری ما، دچار تحول ناموزون و ورشکستگی و تغییر شود:
«من خیلی نگران زبان فارسی‌ام؛ خیلی نگرانم. سال‌ها پیش، ما در این زمینه کار و اقدام و عده‌ای را جمع کردیم که دور هم بنشینند. من می‌بینم کار درستی در این زمینه انجام نمی‌گیرد و تهاجم به زبان زیاد است. همین طور دارند اصطلاحات خارجی [به‌کار می‌برند].»(۴)
تقریضات ایشان بر کتب خوب و شایسته و نقدهای ایشان هم از جملۀ مواردی است که همت ایشان به معرفی کار خوب و انتشار آن در جامعه را نشان می‌دهد.
مدیریت عرصۀ هنر
بحث هنر در زمینۀ فیلم و سریال‌ها، جوامع هنری و تشکیل کانون‌های هنر انقلابی و متعهد، همیشه دغدغۀ رهبر معظم بوده است. ایشان مکرراً با بازیگران و کارگردانان جلسه گذاشته و نقدهایی را مطرح کرده و سرشاخه‌های فرهنگی و هنری را به مدیران و مسئولین یادآور شده‌اند.
دیدار اهالی هنر و رسانه با رهبر معظم انقلاب معمولاً حواشی جالبی دارند و برق چشمان رهبری در این دیدارها نشان از شوق ایشان برای دیدار با اهل هنـر و گفتگو با آنها و مطرح کردن موازین هنر انقلابی و متعهد دارد.
«بحث مسئولیت و تعهّد هنرمند، قبل از هنرمند بودن به انسان بودن او برمی‌گردد. بالاخره یک هنرمند قبل از اینکه یک هنرمند باشد، یک انسان است. انسان که نمی‌تواند مسئول نباشد. اگرچه انسان در مقابل طبیعت و زمین و آسمان هم تعهد دارد، اما مسئولیت بزرگ او در قبال انسان‌هاست… هنرمند، هم در باب فرم و قالب هنر خودش و هم در قبال مضمون تعهّد دارد.»(۵)
مدیریت تاریخ شفاهی
تاریخ شفاهی هر کشوری هم جزو لاینفک فرهنگ آن جامعه است. کشور ما غنی از چنین تاریخی و نیازمند راویان صادقی است که مسائل انقلاب و جنگ را موشکافانه و با نظر به نقاط قوت و ضعف بررسی و آن را به مردم جامعه منتقل کنند. برگزاری جلسات شب خاطره، تقدیر از کتبی که بر اساس مستندات نگاشته شده، دیدار با مستندنگاران یا نویسندگان کتبی که بر اساس تاریخ شفاهی نوشته شده مثل دیدار با نویسندۀ کتاب «ما بیست و سه نفر بودیم» یا دیدار با بسیجی جانباز علی خوش‌لفظ که کتابی با نام «وقتی مهتاب گم شد»، توجه معظم له را به مقوله ادبیات، به‌ویژه ادبیات جنگ نشان می‌دهد. همچنین ایشان، با خانوادۀ شهدای ترور، شهدای مدافع حرم و سایر شهدای جنگ تحمیلی هم به صورت دوره‌ای دیدارهای دوستانه دارند و وقت خود را صرف تفقد از فرزندان شهدا می‌نمایند.
مدیریت عرصۀ فرهنگ جامعه
لاابالی‌گری جنسی و بی بندوباری اخلاقی و سست کردن پایبندی افراد به عقاید و ارزش‌های دینی، از
نکات مهمی‌است که رهبری به آن توجه دارند:
«بنده بارها گفته بودم که دشمنان ملت ایران، بیش از آنچه به توپ و تفنگ و این چیزها احتیاج داشته باشند، به اشاعۀ بنیان‌های فرهنگی فاسدساز نیاز دارند. در خبرها خواندم که یکی از مسئولان یک مرکز مهم سیاسی در آمریکا گفته به جای انداختن بمب، دامن‌های کوتاه برایشان بفرستید! راست می‌گوید. اگر در کشوری شهوات جنسی و آمیزش بی‌رویۀ زن و مرد و دختر و پسر را ترویج کردند و جوان را به راه‌هایی کشاندند که غریزۀ او هم به‌طور طبیعی متمایل به آن است، دیگر احتیاج به استفاده از توپ و تفنگ علیه یک ملت نیست. فساد، یک ملت را به خودی خود، ضایع و باطل می‌کند و آینده او را تباه می‌سازد.»(۶)
مدیریت سیستم کشور در جهت حفظ فرهنگ
فرهنگ از دیدگاه رهبری صرفاً در کتاب شعر شاعران و متون تاریخی ما خلاصه نمی‌شود. ایشان در در دیدار اعضای شورای‌عالی انقلاب فرهنگی(۷) فرمودند:
«فرهنگ به عنوان جهت‌دهنده به تصمیم‌های کلان کشور، حتی تصمیم‌های اقتصادی، سیاسی، مدیریتی و یا در تولید نقش دارد. وقتی ما می‌خواهیم ساختمان بسازیم و شهرسازی کنیم، در واقع با این کار داریم فرهنگی را ترویج یا تولید می‌کنیم و یا اشاعه می‌دهیم.»
این نشان‌دهندۀ درایت و افق نگاه ایشان است که فرهنگ را در تمام امور جامعه تسری می‌دهند تا نگاه مردم و مسئولین به آن اگاهانه‌تر باشد. همچنین به پیشینۀ تمدن ایرانی نگاه ویژه‌ای دارند و معتقدند که مردم ایران همواره مردمان سختکوشی بوده که هرگز در مقابل دشمن سر خم نکرده‌اند. رهبر انقلاب همواره روی کار، پیگیری مسائل، اهل تولید و اشتغال بودن، پویایی و به روز بودن تأکید دارند.
مدیریت در عرصۀ فرهنگ ورزش در جامعه
ورزش یکی از عوامل پویایی و نشاط جامعه است. رهبر معظم انقلاب علاوه بر تاکید مداوم به بحث ورزش همگانی در جامعه به تشویق ورزشکاران در عرصه‌های مختلف می‌پردازند. برندگان، حاضرشوندگان در میادین جهانی، کسانی که در مبارزه با رقیب اسراییلی انصراف دادند و بانوانی که با حجاب و وقار کامل در مسابقات جهانی شرکت می‌کنند، همه و همه شادی رهبری را موجب می‌شوند. خود ایشان هم اهل فعالیت‌های جسمی و ورزشی هستند و مخصوصاً کوهنوردی یکی از مهم‌ترین ورزش‌های ایشان در سال‌های اخیر است. ایشان به احیای ورزش‌های سنتی و قدیمی هم اهتمام دارند و می‌فرمایند:
«ما خیلی کارهای خوب داریم که مال ما هستند. من [قبلاً] گفته‌ام که چوگان مال ماست و دیگران به اسم خودشان کردند. این را ترویج کنید. ورزش باستانی یک ورزش زیبا و هنری است. این را ترویج کنید. اینها را پیش ببرید و ترویج کنید که بچه‌ها [سراغ اینها] بروند».(۸)
مدیریت در عرصۀ فضای مجازی
معظم‌له در اغلب جلساتی که با مسئولین نظام دارند، همواره به استفادۀ درست از فضای مجازی، آن هم به شکل ملی تأکید دارند: «شبکۀ ملی اطّلاعات موضوع مهمی است. متأسّفانه در این زمینه کوتاهی شده و کاری که باید انجام بگیرد، انجام نگرفته. این[طور] نمی‌شود.»
از طرفی ایشان تاکید دارند که در ضمن استفاده از فضای مجازی، باید محیط آن را برای کاربران ایمن کرد: «امروز بهمنی از گزاره‌های درست و نادرست دارد روی سر مراجعین اینترنت ما فرود می‌آید. اطّلاعات غلط، اطّلاعات نادرست، اطّلاعات مضر، شِبه اطّلاعات – بعضی چیزها اطّلاعات واقعی نیستند، بلکه اطّلاع‌نمایی هستند. خب اینها دارد مثل یک بهمن فرود می‌آید. ما چرا باید اجازه بدهیم این اتّفاق بیفتد؟ ما چرا باید اجازه بدهیم آن چیزهایی که برخلاف ارزش‌ها و اصول مسلّ و اجزا و عناصر اصلی هویّت ملّی ما هستند، به وسیلۀ بدخواهان ما در داخل کشور توسعه پیدا کنند؟ کاری کنید که از منافع و سودها و بهره‌های فضای مجازی همه بتوانند استفاده کنند، سرعت اینترنت را افزایش هم بدهید.»(۹)
پی‌نوشت‌ها:
۱-۴/۶/۱۳۸۶
۲- بیانات در دیدار دانشجویان دانشگاه های استان همدان،۱۷/۴/۱۳۸۳
۳- بیانات در دیدار دانشجویان، ۱۰/۸/۱۳۸۳
۴- دیدار با اعضای شورای‌عالی انقلاب فرهنگی، ۱۹/۹/۱۳۹۲
۵- دیدار با اصحاب هنر و فرهنگ، ۱/۵/۱۳۸۰
۶- بیانات در دیدار رؤسای دانشگاه‌ها، ۱۷/۱۰/۱۳۸۳
۷-۲۶/۹/۱۳۸۶
۸- دیدار با اعضای شورای انقلاب فرهنگی، ۱۹/۹/۱۳۹۲
۹- دیدار با مسئولین نظام، ۲۲/۳/۱۳۹۶